سووتانى پلاستیک‌و دایۆکسین، مه‌ترسى و لێکه‌وته‌کانیان
5 ساڵ لەمەوپێش
جعفه‌ر فازیل سه‌رێکانى
دایوکسینه‌کان کۆمه‌ڵە ماده‌ییەکى ژه‌هراوین که‌زیاتر له 70 جۆره،که له‌ئه‌نجامى سوتانی پلاستیک p.v.cه‌کانی به‌ڕێژه‌ى سه‌ره‌کى ئه‌و په‌یدا ده‌بێت یان که‌وتنه‌وه‌ى ئاگر له‌دارستان و شاخ و گژوگیاى گه‌ڕه‌ک و کۆڵانى شار و گوند که نایلون و پلاستیکی که‌میشى لێبێت، سووتانى خاشاک ده‌بێته هۆى دروستبوونى شێرپه‌نجه‌ى جۆراوجۆر به‌هۆى بوونى ماده‌ى کلۆر لپێکهاته‌که‌یدا، له‌ئه‌نجامى سووتانی جیوه‌ى زیانبه‌خش په‌یدا ده‌بێت، که‌زیانى گه‌وره‌ى بۆ ته‌ندروستى مرۆڤ هه‌یه، دایوکسینه‌کان له‌ڕێگاى هه‌واوه داده‌بارنه‌وه سه‌ر سه‌وزایى و گژوگیاو باغه‌کان و له‌ڕێگاى هه‌واوه مرۆڤ هه‌ڵیده‌مژێت که‌سه‌رچاوه‌ى شێرپه‌نجه‌ن له‌مرۆڤدا، په‌له وه‌ر و ئاژه‌ڵیش له‌رێگاى گیاوه ده‌یخوات و له‌پیوى خوى هه‌ڵیده‌گرێت له‌گۆشتى ئه‌وانیشه‌وه بۆ مرۆڤ، ئه‌م ژه‌هره به‌ده‌یان مه‌تر دووجا له‌دوورى سه‌رچاوه زیان ده‌گه‌ێنێت خۆ ئه‌گه‌ر سووتان و بڕى سووتانى خاشاک و پلاستیک و قه‌باره‌ى گه‌وره‌بوو ئه‌وه‌بوو سه‌دان مه‌تر دووجا زیان ده‌گه‌ێنێت تا کیلۆمەتر به‌پیسبوونى ژینگه، به‌تایبه‌ت دایوکسینه‌کان ، بۆیه خواردنى سه‌وزه‌و میوه‌ى نزیکیان ئاسایی نیه ...
دایوکسینه‌کان ئه‌م ماده‌ژه‌هرانه‌ن که‌چوونه ژووره‌وه‌یان بۆ له‌ش ئاسانه له رێگاى هه‌واو خۆراکه‌وه که پۆلیمه‌ره دایوکسینه‌کانیان له‌سه‌ر نیشتووه ده‌گوازنه‌وه بۆ مرۆڤ، به‌ئاسانى ده‌چێته جگه‌رو دواى شانه چه‌وریه‌کان کاریگه‌رى نه‌رێنى ده‌ستپێده‌کات له گۆڕانى هۆرمۆن یان کاریگه‌رى له‌سه‌ر جگه‌ر و شه‌کره‌و و دڵ و پێست و ده‌یانى تر ، که له‌هه‌موویان گرفتارتر ئه‌وه‌یه که‌شێرپه‌نجه‌یه، ئه‌وه‌ش ده‌که‌وێته سه‌ر رێژه‌و بڕى دایوکسین له‌له‌ش یان نزیکى له‌سه‌رچاوه‌ى دایوکسینه‌کان و سیسته‌مى به‌رگرى له‌ش تێکده‌دات.
*هه‌ربۆیه کرێکاران و ئه‌و که‌سانه‌ى له‌گه‌ڵ دایوکسینه‌کان رووبه‌ڕووده‌بنه‌وه له‌کارگه‌کان یان نیشته‌جێبووى نزیک سووتاوى خاشاک یان به‌گرنگ دانه‌نانى سووتانى پلاستیک و دووباره‌بوونه‌وه‌یان له‌م کارکردنه‌وه له 40ــ45% تووشى شێرپه‌نجه بوون.
*مرۆڤ دایوکسینه‌کان نزیکه‌ى 85% له رێگاى ئاژه‌ڵەوه وه‌رى ده‌گرێت ، که له‌وه‌رگاکان پیس بوون ، یان له رێگاى هه‌واو خۆراک و سه‌وزه‌ش سه‌راوه‌ى ترن بۆ پیسبوون و گواسته‌وه‌یان بۆ مرۆڤ،
-لایه‌نه ته‌ندروستى و ژینگه‌ییه‌کان ده‌ڵێن : ـ واباشه ریێنمایى و وشیارى بڵاو بکرێته‌وه که له‌سه‌ر مه‌ترسى پلاستیک و هیچى تر بۆ هیچ مه‌به‌ستێ ئاگر له‌کۆڵانه‌کان بۆ سووتانى گژوگیا به‌کار نه‌یەت و تایه‌و پلاستیک له‌ناو شار بۆ یارى و بۆ هیچ مه‌به‌ستێک نه‌سووتێنرێ که‌زیانى ته‌ندروستى گه‌وره‌ى هه‌یه‌و ئه‌م نەخۆشانه‌ش ده‌بنه بار گرانى و لۆد به‌سه‌ر که‌رتى ته‌ندروسته‌یه‌وه وه که‌زیانێکى نیشتیمانى هه‌یه جگه له‌پیسبوونى ژینگه و زیانى ئابوورى کشتوکالى زۆره گرفتى ئابوورى ته‌ندروستى مه‌ترسیدارن که ژینگه تێکده‌ده‌ن ...
ـ واباشه هه‌وڵى زیاتر بدرێت بۆ ریسایکلین کردنی خاشاک له‌پشده‌رو بیتوێن به‌تایبه‌تى پلاستیه‌که‌کان و گێڕانه‌وه‌یان زانستیانه،له‌ناو بردنى ئامێرى و ده‌رمان و که‌لوپه‌لە ته‌ندروستیه‌کان له رێگاى کوره‌ى ته‌ندروستى یان خاوینکردنه‌وه‌ى هه‌ڵم باشترین رێگایه ئو توکلیف بیشکه‌وتوو بۆ ئه‌م مه‌به‌سته.
ـ چاودێرى شوێنه گشفه‌کان بکرێت له به‌کارهێنانى بلاستک و جۆرو راده‌ى سه‌لامه‌تى و به‌تایبه‌تى ئه‌وانه‌ى ریسایکلین کراونه‌وه ، که‌شله‌یان تێنه‌کرێ بۆ خۆراک، ئه‌وانه‌شى بۆ یه‌کجارن دیسبوسه‌بلن نابێت چێشت و خۆراکیان به‌گه‌رمى تێبکرێت و زیانداره ، یان ئاو شله‌ى به‌ستراویان تێبکرى چونکه قابیلى لێک هه‌ڵوەشان و زیانداره
چۆنیه‌تى خۆپاراستن و به‌کارهینانى بلاستیک و ناسینه‌وه‌یان له‌مامه‌ڵه‌کردنیان له‌گه‌ڵیاندا:
ـ جۆرى یه‌که‌م بۆ یه‌ک جار سه‌لامه‌ته به‌کارناهێنرێته‌وه چه‌ند جاره PETE *
ـ جۆرى دوه‌م سه‌لامه‌ته ده‌توانرێ چه‌ند جارى به‌کار بێت به‌سنووردارو ده‌گورێHDPE
ـ جۆرى چوارم سه‌لامه‌تێکه سنورداره LDEPE
ـ جۆرى پێنجه‌م سه‌لامه‌تترین جۆریانه بۆ زۆربه‌ى شته‌کان ده‌ست ده‌دات pp
ـ جۆرى سیه‌م مه‌ترسیدارو ژه‌هراویه و ئه‌گه‌ر بۆ ماویەکى زور به‌کاربێت !! PVC
ـ جۆرى شه‌شه‌م مه‌ترسیداره‌و سه‌لامه‌ت نیه PS
ـ جۆرى حه‌وته‌م به‌پێى توانا خۆمانى لێبپارێزین OTHER
*
1- بولى ایسیلین تریبتالایته که له بتلى ئاو شه‌ربه‌ت هه‌یه و به‌کار ناهینرێته‌وه PETE
2-بولى ایسلین چر HDPE
3- بولى فنیل کلوراید PVC
4-بولی ایسلین که‌م چیر LDEPE
5-بولى بروبیلین سه‌لامه‌تترینه PP
6- بولى سترین PS
7- بولى کاربوناتOTHER
ـ بۆیه ناسینى پلاستک و پێدانى زانیارى و رۆشنبیرى به هاولاتى گرنگه.
ـ شله و خوراکى گه‌رمیان تێنه‌کرێت ئه‌وانه‌ى رێگا پێدراون بۆ جارێ.
ـ شله‌و خوراکیان له‌ناو گه‌رمکه‌ره‌وەو فڕن و ساردکه‌ره‌و تیا هه‌لنه‌گیرێ ئه‌وانه‌ى بۆ چه‌ند جارێ رێپێدراون
ـ چاودێرى شوێنه گشتیه‌کان بکرێت له‌به‌کارهێنانه‌کانى بلاستک و ستل و بتل و دبه‌ى ترشیات و دۆو ماست و ..هتد، گشت که‌لوپه‌له‌کان زانستیانه ناسینه‌وه‌یان به‌هاوئاهه‌نگى له‌گه‌ڵ لیژنه‌ى چاودێرى خۆپاراستن بۆ پاراستنى ته‌ندروستى هاوڵاتیان که یه‌کێکه له‌پایه‌کانى ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یمان ....
*کارمه‌ندى ته‌ندروستى: نه‌خۆشخانه‌ى مناڵان ومناڵبوون لە رانیه ـ
* رێکخه‌رى رێکخراوى شنه‌ى ته‌ندروستى n.g.o shna organizatio
سه‌رچاوه‌کان:
© Islam Online
birguy.lamizana@unep.org
دیوکسینات-ویکیبیدیا، الموسوعة الحرة دیوکسینات-ویکیبیدیا، الموسوعه الحرة.
(1).jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
