د. موحسین ئەدیب  

بەبۆنەی یەکەمین دیداری زانستی سیاسەتی کولتوورییەوە.
بەدورکەوتنەوە لە پێناسەی تێۆری بۆسیاسەتی کولتووری، ئەمەوێ راستەوخۆ لەم پێشەکییەدا ئەوە روونکەمەوە, کولتوور هەناسەی نەتەوەیە، واتە نەتەوە لەرێگای کولتوورەوە خۆی مانیفیستۆ دەکات. لیرەوە زۆر بە کورتی دەتوانین بەمجۆرە پێناسەی سیاسەتی کولتووری بکەین:

بریتییە لە دەروازەی هاتنە ناو دونیاوە بەشێوەیەکی هۆشیارانە. واتە دەکۆڵێتەوە لەچەندییەتی و چۆنییەتی ئامادەگییمان لەدونیادا. گەر سیاسەتی کولتورریت نەبوو وەک پێویست نازانی چەندو بەچشێوازێک حزورت لە دونیادا هەیە. بەمانایەکی تر، گەر خاوەنی سیاسەتێکی کولتووری روون و رەوان و تۆکمە نەبویت، ئەوە مانای وایە بیرت نەکردۆتەوە لەسەر ئەوەی لە دونیادابیت. گەر بیریشت لەمە نەکردەوە کەواتە لەدونیادا نیت، گەر هەشبیت زۆر لاواز و هەڕەمەکییانە هەیت.
کولتوور وەک فریادڕەس...

دروشمی سەرەکی دیدارەکە (کولتوور وەک فریادڕەس...). هەر لەخۆوە نەهاتەوە، بەڵکو ئێمە بڕوای تەواومان بەوە هەیە، کە کلتوور بەتەنها دەروازەی هاتنە ناو دونیای نەتەوە نییە، بەڵکو فریادڕەسی نەتەوەو فریادڕەسی سیاسەتی نەتەوەییشە. واتە چەندێک کولتوور پێویستی بە سیاسەتە(سیاسەت بەمانای بەرنامەڕێژی)، زۆر زیاتر لەوە سیاسەت پێویستی بەکولتوورە، بۆیە کاتێک باسی کولتوور دەکەین وەک فریادڕەس، مەبەستمانە بڵێین کولتوور فریادڕەسی سیاسەتە. واتە گەر سیاسەت بەمانا فەرمیی و دامودەزگاییەکەی، هاوکات سیاسەتمەداران لەگرنگی و کاریگەری کولتوور نەگەیشتبن، و پێبەپێی سیاسەتی تەقلیدی کاریان لەسەر کولوتور و سیاسەتی کولوتوری نەکردبێت، ئەوا روو بەرووی قەیرانی قووڵدەبێتەوە، بۆ دەرچوون لەم قەیرانەش پێویستی بە فریادڕەسێکە، کە ئێمە پێمان وایە فریادڕەسی سەرەکی سیاسەت کولتوورە

بۆچی و چۆن کولتوور فریادڕەسی سیاسەتە؟
نەتەوە چییە؟ چۆن دروست دەبێت؟ چۆن نەتەوەی بەهێز و لاواز لێکجیابکەینەوە؟ بێگومان چەندین تیۆر، هەزاران لاپەڕە وەڵامی ئەم پرسانەیان داوەتەوە. ئێمە زۆر کارمان بەوانەوە نییە، ئەوەندەی لەم پێشەکییەدا جێیدەبێتەوە و بابەتەکەی ئێمە پێویستی پێیەتی، دەشێت زۆر سانا بڵێین:

نەتەوە بریتییە لە یادەوەری هاوبەشی نێوان کەس و گروپ و کۆمەڵە جۆراجۆرەکانی سەر بەنەتەوەیەک. بۆیە هەموو ئەو ڕەگەزو ئامڕازانەی لەدروستکردنی ئەم یادەوەرییە هاوبەشەدا بەشدارن، هاوکات بەشداریشن لەدروستکردنی نەتەوەدا. بێگومان نەتەوەکان خاوەنی رەگەزو ئامڕازی جۆراجۆرن، بەڵام گرنگترین و کاراترین، دوورمەوداترین و جاویدترین ئامڕاز و رەگەزی دروستبوونی نەتەوە، بریتییە لە کولتوور. چونکە کولتوور زیاتر لەهەر شتێکی تر ئەو یادەوەرییە هاوبەشەمان بۆ دروستدەکات. گۆرانی و ئاواز، شیعرو چیرۆک، وێنەو داستان، سینەما و دراما.. هتد. یادەوەری هاوبەشمان بۆ دروست دەکەن، دواجاریش نەتەوە.
نەتەوە شاخ و گوێێ نییە...

ئەو کاتەی باشورییەک و باکورییەک باسی مەزنگەلی وەک نالی و خانی دەکەن و شانازی پێوەدەکەن، تۆی رۆژهەڵاتی و رۆژئاواییش هەمان شانازیتان هەیە و لەگەڵیاندا مەموزین و چامەکەی نالی پێکەوە تاووتوێدەکەن.

ئەوکاتەی تۆی رۆژهەڵاتی، وەک رۆژئاواییەک جگەرخوێن دەناسیت و ئاگات لەشیعروخەمە جڤاتییەکانیەتی.
ئەو کاتەی رۆژهەڵاتییەک لە کۆڕێکدا شیعری ناڵەی جودایی هێمن موکریانی دەخوێنێتەوە و تۆی باشورێش بۆی تەواودەکەیت.
ئەو کاتەی خوێنەرانی هەر چوارپارچەی کوردستان پێکەوە باس لە سیحرو گرنگی رۆمانی(داگیرکردنی تاریکی) بەختیار عەلی و شیعرە نەتەوەییەکانی شێرکۆ بێکەس و عەبدوڵڵا پەشێو دەکەن.

ئەو چرکەیەی کەریم کابان و مەرزییەی فەریقی و عوسمان کێمنەیی و ماملێ و عایشە شان وهانی و کانییەکان گۆرانی دەڵێن هەموان بۆیان دەبینە کۆرس.
ئەو کاتەی حەسەن سیساوایی، حەیران دەچڕی و موچوڕک بە لەشی خەڵکی هەر چوارپارچەی کوردستاندا دەهێنێت.

ئەو چرکەییەی هەموان خۆیان لەفیلمەکانی یەڵماز گۆنایی و بەهمەنی قوبادی و هاوراز موحەممەدو دراماکانی ناسر حەسەندا خۆیان دەبیننەوە.
ئەمانە هەموو ئەو چرکە راستەقینانەن کەتێیاندا نەتەوە لەدایک دەبێت، هەر ئەم هەست و مەعریفە هاوبەشانە بریتیین لە خودی نەتەوە. بۆیە تاچەندێک ئەم یادەوەریی و هەستە هاوبەش و مەعریفە هاوبەشە، زۆرترو تۆکمەترو بەهێزتربێت، هێندەش نەتەوە بە‌هیزو تۆکمەیە.

لێرەوە دەتوانین جەخت لەوەبکەینەوە، کە بەرلەهەر رەگەزێکی دی، ئەوە ئەدەب و هونەرن کە ئافرێنەری نەتەوەن. بەر لەهەر گروپێکی دی ئەوە نوسەرو هونەرمەندەکانن کە نەتەوەسازن. بۆیە گرنگیدان بە هونەرو ئەدەب، بە هونەرمەند و نوسەرو ئەدیبان، بەتەنها گرنگیدان نییە بەکایەیەک، یان بەکەسانێک، بەڵکو گرنگیدانە بەنەتەوەسازی، بەتۆکمەکردنی یەکێک لەپایە سەرەکییەکانی نەتەوە. لەو روەشەوە کە سیاسەتی فەرمی و سیاسەتمەداران، بانگەشەی ئەوەدەکەن کە نەتەوەدۆست و نەتەوەپەروەرن، دەبێت وەک کایەیەکی حەیاتی سەیری کولتووربکەن.

دەبێت لەم چوارچێوەشەدا تەبەنی سیاسەتێکی کولتووری تۆکمەو بەهێز بکەن. بەمپێیە رەنگە زیادەرەوی نەبێت گەر بڵێین هۆکاری پشت زۆرێک لەو کێشانەی رووبەڕووی حوکمڕانی بوەتەوە لەهەرێمی کوردستان لە ٣٣ ساڵی رابردودا گرنگینەدانە بە کولتوور، وەک پێویست دەرکنەکردن بووە بە رؤلە کاریگەرەکانی ئەو کایە حەیاتییە.
کولتوور وەک باڵیۆز:
 
گرنگە لەوە تێبگەین کە نەتەوە پێویستی بەیادەوەرییەکی هاوبەشە، بەڵام لەمە گرنگتر، تۆخکردنەوەی ئەم یادەوەرییە هاوبەشەیە بەرمەبنای پلانێکی گشتگیری هەمەلایەنەی زانستیی، لەرێگای بەرهەمهێنانی هونەری و ئەدەبی جۆراوجۆر و هەناردەکردنی ئەم بەرهەمانە بۆ دەرەوەی سنورەکان، لەڕیگای وەرگێڕانی کتێبەکانمان بۆ سەرزمانە زیندوەکانی جیهان، نوسینی ژێرنووس (سەبتایتڵ) بۆ فیلم و درامەکان...،... هەموو ئەم پڕۆسانەش دەشێت لەژێر ناونیشانی کۆنسێپتی (بەباڵیۆزکردنی کولتوور)دا جێکەینەوە.

بۆچی بەباڵیۆزکردنی کولتوور؟
لەبەر:
یەکەم: بێدەوڵەتی وایکردووە، کورد وەک پێویست لە دونیادا ئامادەگی نەبێت(لە رێکخراوی نەتەوەیەکگرتوەکان بوونی نییە، وەزارەتی دەرەوەی نییە، باڵێۆز و قونسوڵی نییە)، بۆیە دەشێت ئەو بۆشاییەی بێدەوڵەتی بۆی دروستکردوین، کولتوور بۆمان پڕبکاتەوە.

دووەم: لەو روەوە، کەبوونی نەتەوەیی ئێمە، بەهۆی کۆمەڵێک دۆخی مێژوویی و بابەتییەوە، وایکردوە کە ئێمە لەبواری هێزی رەق و تونددا، بەبەراورد بەوڵاتانی درواسێ، و وڵاتانی دیکەی دونیا لاواز بین. بەڵام بەهۆی جیاوازی رۆحی نەتەوەییمانەوە، دەتوانین لەبواری نەرمەهێزدا، کەمتازۆری ئەو بۆشاییە پڕبکەینەوە، کە لاوازیمان لەتوندە هێزدا بۆی دروست کردوین. بەتایبەت یەكێک لەتایبەتمەندییە سەرەکییەکانی نەرمەهێزی هەر نەتەوەیەک؛ جیاوازبونیەتی، بۆیە دەتوانین لەرێگای جیاوازی کولتورییمانەوە، لە دونیادا جێی خۆمان بکەینەوە و بچینە یادەوەری دونیاوە.

ئێمە وەک پێویست لەیادەوەری دونیادا نین، زۆرینەی دونیا ئێمە ناناسێ، گەر بشمانناسێ، زیاتر وەک قوربانی، وەک شەڕکەر و جەنگاوەر دەمانناسێ. وەختی ئەوە هاتوە کار لەسەر ئەوە بکەین: دونیا وەک داهێنەر، وەک ژیاندۆست، وەک هونەرمەند، وەک سینەماکار، وەک نوسەرو شاعیرو رۆماننوس بمانناسێ. ئەمەش لەرێگای ئیشکردنەوە دەبێت لەسەر کۆنسێپتی بەباڵیۆزکردنی کولتوور.

سێهەم: بەبێ بەهەندوەرگرتی خاڵەکانی یەکەم و دووەم، نەرمەهێز(کولتوور) بۆ هەموو نەتەوەکانی دونیا گرنگی خۆی هەیە، هەموان سوودی مەزنی لێدەبینن(نەتەوەی خاوەن دەوڵەت، نەتەوەو دەوڵەتی خاوەن توندەهێزی زەبەلاح).

بەنمونە وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا بەتەنیشت سوپاو و ئابوری و تەکنەلۆجیاکەیەوە، زیاتر سوودی لە نەرمە هێز(هەر بەنمونە هۆلیوود) وەرگرتوە بۆسەپاندنی هەژموونی خۆی لەدونیادا.

فارس و ئێرانییەکان ئەوەندەی لەڕێگای سەعدی وحافز و مەولەوی بەڵخی و سینەماو دراماکانی، فیگەرو کایە کولتورییەکانی دیکەیەوە هەژموون و ئامادەگی لە دونیادا هەیە، ئەوەندە کایەکانی دی، خزمەتیان نەکردوە.

چوارەم: کولتوور فریایی سیاسەت دەکەوێت، ئەوەی سیاسەت و دەسەڵات زایەی دەکات، کولتوور فریایی دەکەوێت. بۆ سەلماندنی ئەم خاڵە، بەتەنها ئاماژە بەدوو نمونە دەکەم:
یەکەم: نمونەی نالی و سلێمانی:

گەر سەرەنج بدەین؛ ئەوەی ململانێی نێوان براکان و سیاسەتی بابانییەکان ناشرینی دەکات وتێیدا دەگلێ، سلێمانی بەبەرهەمێنانی نالی تاقانە، ونالیش بەگەڕانەوە بۆ ئەدەبیات ، بۆ شیعر و جوانی، بۆ زمان، بۆ گیانی گیانی کوردبون(شانازییە قووڵەکەی بە زمانی کوردی و کوردبوون) بەتەنها دونیامان بۆ جوان ناکات، بەڵکو دەشمانکاتەوە بە سوارچاک، سوار چاکێک، خۆی بەتەنها دەتوانێت زیاتر لەو جوگرافیایە هەژموون پەیدابکات، کە میرنشینی بابان تێیدا هەژموونی هەبوو. سوارچاکێک، خۆی بەتەنها دەتوانێت، تەمەنی کۆتاهاتوی میرنشینی بابان درێژبکاتەوە، لەڕێگای نالی و زمانەکەیەوە، لەڕێگای سلێمانی و کولتورەکەیەوە، ئێستا زیندوترە.

هەژمونی ئەوەی پێی دەوترێت شێوەزاری سۆرانی فەزڵە سەرەکییەکەی وبنەڕەتەکەی بۆ نالی دەگەڕێتەوە، روداوە سیاسی و کولتورییەکانی ٢٠٠ دووسەد ساڵی رابردو لەناوچەی سلێمانی باشترین گەواهیدەرن. چونکە نالی بنەڕەتێکی پتەوو پڕشانازی و لێوانلێو لەجوانی بۆ زمانی کوردی و کوردبوون دادەڕێژێت. لەلوتکەی شکستی سیاسەتدا، بەلوتکەی جوانی کوردبونمان دەگەیەنێت.

نمونەی دووەم: کرماشان و کوردبوون:
کرماشانییە ئازیزەکانی ئێمە، ئەوەندەی هونەرماندان: حەسەن زیرەک و ناسری رەزازی دەناسن، نێوئەوەندە حیزبەسیاسییەکان و سەرکردەسیاسییەکانی ناناسن، ئەوەندەی گۆرانی ئەو دوو هونەرمەندە(بەتایبەت کرماشان شاری شیرینم، و خۆم کرماشانی فارسی نیەزانم...) ئینتیمای بۆ دروستکردون و کردونی بەبەشێکی زیندووی کوردبوون و ئاوێتەی کردوون بەیادەوەری ئێمە، ئەوەندە سیاسییەکان و خەباتی سیاسی کاریگەری لەسەریان دروستنەکردوە.

نمونەکان زۆرن و لیرە و لەم پێشەکییەدا ئاماژەیان پێبکەم و بەوەندە کۆتایی پێدێنم.
کۆتایی:

ئەوە حەقیقەتێکی حاشا هەڵنەگرە، کولتوور، رۆڵی گەورەی لە نەتەوەسازی و نیشتیمانسازیدا هەیە، کاریگەری زۆروزەوەندی هەیە لەسەر تۆخکردنەوەی بیری ژیانسازیی و ژیادۆستیی و دورکەوتنەوە لە بیری توندڕەوی و تیرۆر. ئەم حەقیقەتە ئەگەر بۆ هەموو نەتەوەکانی دونیا یەکجار راستبێت، ئەوا بۆ ئەو نەتەوانەی یەکەی دانپێدانراو(دەوڵەت)ی نێودەوڵەتییان نییە و لەپەراوێزی مێژوودان، دووجار راستە.

ئێمە بۆ ئەوەی هەبین، بۆ ئەوەی بێینە ناو مێژوو، دەبێت بۆشایی نێوان بینەر بون و بینراوبونمان، بیسەربوون و بیسراوبونمان کەمکەینەوە. ئەمەش بەوە دەبێت گرنگی بە کولتوور بدەین.

بەهەڵەیەکی گەورەشدا دەچین، گەر پێمان وابێت ئەم گرنگیپێدانە، بەتەنها کاری ئەدیب و هونەرماندانە، بەتەنها کاری دامەزراوەو بنکە رۆشنبیرییەکان و وەزارەتی رۆشنبیرییە. کایەی کولتوور و کارکردن بۆ سەرپێخستنی سیاسەتێکی کولتووری بتەو، کاری حکومەتە بەر لە ئەدیبان و بنکە رۆشنبیرییەکان، کاری کەرتی تایبەتە بەر لەوەی کاری کەرتی گشتی بێت. کاری وەزارەتەکانی ترە بەرلەوەی کاری وەزارەتی رۆشبیری بێت. کاری دەسەڵاتی یاسادانانە بەرلەوەی کاری دەسەڵاتی جێبەجێکردن بێت. وەک لەسەرەتاوە وتمان کولتوور هەناسەی نەتەوەیە، بۆیە کاری هەموانە زەمینە و ژینگەیەکی پاکو خاوێن بۆ ئەو هەناسەیە بسازێنین.

بەئاماژەدان بەنمونەکەی سلێمانی و نالی، ئەمەوێت ئەوەبڵێم کە راستە ئەم کارە لە سلێمانی دەکرێت. ئەمەش لەرووی سیمبولیکەوە مانای خۆیی هەیە، بەڵام لەراستیدا کاتێک باسی کوردبوون و سیاسەتی کولتووری دەکەین، نەک ئامانجەکە هەموو هەرێمی کوردستانە، بەڵکو ئەتوانم بڵێم ئامانجەکە هەر چوارپارچەی کوردستانە.

بۆیە بەپیویستی پێشنیارێکی تایبەت بەپایتەختەکەی رۆشنبیری بخەمەڕوو:
لەو روەوە کە سلێمانی بەشێوەیەکی فەرمی پایتەختی رۆشنبیری هەرێمی کوردستانە، ئاسانکاری بکرێت بۆ قونسوڵخانەکان کە گۆشەی رۆشنبیری خۆیان لەکوردستان بکەنەوە، بۆ ئەمەش داوا لە حکومەتی خۆجێی سلێمانی و ئەنجومەنی شارەوانی سلێمانی دەکەین رووبەرێک بۆ دروستکردنی شارێک بۆ گۆشەی رۆشنبیری قونسوڵخانەکان تەرخانبکات، لەجوارچێوەی ئەو بەخشینانەی بەئەنجومەن دەبەخشرێت شارە رۆشنبیرییەکە دروستبکرێت