مووچەی مامۆستایان و فەرمانبەرانی هەمیشەیی و گرێبەست دابەش دەکرێت

دانەگاز رەتیدەکاتەوە لەلایەن ئۆفیسی سەرۆکوەزیرانی عێراقەوە داوای راگرتنی بەرهەمهێنانی گازیان لێکرابێت لە هەرێمی کوردستان. دانەگاز هەواڵەکەی ماڵپەری ئەمریکی ( ئەلمۆنیتۆر) بە تەواوەتی بە "هەڵە و بێ بنەما" ناودەبات و دەڵێت، "سەرۆکوەزیرانی عێراق بە روونی ئارەزووی خۆی بۆ دەستپێکردنەوەی بەرهەمهێنانی گاز بە زووترین کات راگەیاندووە." دانەگاز دەڵێت، "سوپاسی تایبەتی سەرۆکوەزیران و نووسینگەکەی دەکەین بۆ پاڵپشتییەکانیان و بۆ وەڵامدانەوەی خێرایان و  سوپاسی بەرپرسانی دیکەی عیراق دەکەین بۆ سەردانی بەپەلەیان بۆ کێڵگەی کۆرمۆر و لێکۆڵینەوەی بەپەلە لەسەر روووداوەکە". پێشتر بەرپرسێکی باڵای کورد لە عێراق کە نەیویستووە ناوی ئاشکرا بکرێت، بە ئاژانسی (ئەلمۆنیتەر)ی ڕاگەیاندبوو: "تووشی شۆک بووین لە بێباکیی سوودانی، کە داوای ڕاگرتنی بەرهەمهێنانی گازی لە کێڵگەی کۆرمۆر کرد، بێنە بەرچاوەکانت دۆخمان چۆن دەبوو، ئەگەر ئەو بە ئامانجەکەی خۆی بگەیشتایە." مشتومڕەکانی نێوان محەمەد شیاع سوودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق و حکوومەتی هەرێمی کوردستان تووندتر بوونەوە، دوای ئەوەی هەفتەی ڕابردوو بەغدا لیژنەیەکی وەزاریی پێکهێنا بۆ لێکۆڵینەوە لەو هێرشە مووشەکییەی 26ی تشرینی دووەم کرایە سەر کێڵگەی گازی کۆرمۆر، بەهۆیەوە کارەبا لە سەرانسەری هەرێمی کوردستان بڕا. سوودانی فەرمانی بە کۆمپانیای دانەگاز کردووە، کە لە کۆرمۆر کار دەکات، تاوەکو لیژنەی لێکۆڵینەوە کارەکانی تەواو دەکات بەرهەمهێنانی گازی سروشتی ڕابگرێت. بە گوتەی ئەو سەرچاوانەی قسەیان بۆ ئەلمۆنیتەر کردووە، ئەم هەنگاوە کوردستان لە تاریکیدا دەهێڵێتەوە، ژێرخان پەکدەخات و دەبێتە هۆی سەختی و ناڕەحەتی بۆ هاووڵاتییان. سەرچاوەکان ئاماژەیان بەوەش کردووە کە سوودانی هیچ پاساوێکی بۆ ئەمە نەخستووەتە ڕوو. سوودانی 72 کاتژمێری بۆ لیژنەکە دانابوو بۆ ئەوەی ئەنجامەکانیان بڵاو بکەنەوە، بەڵام وادەکە بەسەرچووە بەبێ ئەوەی هیچ هەواڵێک دەربارەی ئەنجامەکان هەبێت. سەرۆکایەتی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، ماوەیەکی درێژە لەگەڵ بەغدا لە ململانێدایە لەسەر پشکی داهاتی نەوت و بودجەی فیدراڵی، لەگەڵ ئەمەشدا بە تووندی ڕەتیکردەوە کە بەرهەمهێنانی گاز بۆ نزیکەی شەش ملیۆن دانیشتووی هەرێمی کوردستان دەستیپێکردبێتەوە. هەروەها ئێستا بەراورد بە پێشوو، پەیوەندییەکان لەگەڵ بەغدا لە هەموو کاتێک ئاڵۆزترە، ئەمەش کاریگەریی نەرێنی خستووەتە سەر ئەو گفتوگۆ سیاسییە گەرمانەی ئێستا لە بەغدا هەن بۆ پێکهێنانی حکوومەتێکی نوێ دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق.

دوای هاتنی مووچەی مانگی نۆی فەرمانبەران، بڕیارە ئەم هەفتەیە مووچەی مامۆستایانی گرێبەستی سەر بە هەردوو وەزارەتی خوێندنی باڵا و پەروەردە دابەش بکرێت. عەلی ڕەئوف، نوێنەری گشتیی مامۆستایانی گرێبەست بە ئاڤا میدیای ڕاگەیاند: ڕۆژانی چوارشەممە و پێنجشەممەی ئەم هەفتەیە، مامۆستایانی گرێبەستی وەزارەتەکانی خوێندنی باڵا و پەروەردە مووچەی مانگی نۆ وەردەگرن. ڕۆژی شەممە وەزارەتی دارایی عێراق، گوژمەی 941 ملیار و 874 ملیۆن دیناری بۆ مووچەی مانگی نۆ خستە سەر هەژماری بانكیی وەزارەتی دارایی و ئابووریی هەرێمی كوردستان و سبەی دەست بە دابەشکردنی دەکرێت.  ژمارەی مامۆستایانی گرێبەستی سەربە وەزارەتی پەروەردە 37 هەزار و 933 کەسن، هەروەها چوار هەزار و 100 مامۆستای گرێبەستیش سەر بە وەزارەتی خوێندنی باڵان، واتە کۆی گشتی 42 هەزار و 33 مامۆستای گرێبەستن. ئەو مامۆستایانەی بڕوانامەی دیبلۆمیان هەیە مووچەکانیان 400 هەزار دینارە، هەروەها مووچەی ئەو مامۆستایانەش کە بڕوانامەی بەکالۆریۆسیان هەیە 500 هەزار دینارە. خەرجی مانگانەی 42 هەزار و 33 مامۆستا گرێبەستەکە لە هەردوو وەزارەتی خوێندنی باڵا و پەروەردە، 24 ملیار دینارە و لەسەر داهاتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان خەرج دەکرێت.

وەزارەتی دارایی و هەرێمی کوردستان خشتەی مووچەی مانگی 9ی مووچەخۆرانی بڵاوکردەوە و بەپێی خشتەکە لە سێ رۆژدا مووچەی هەموو وەزارەت و دەستەکان دابەش دەکرێن. رۆژی شەممە، 29ی تشرینی دووەمی 2025، وەزارەتی دارایی و ئابووریی هەرێمی کوردستان خشتەی مووچەی بڵاوکردەوە و بڕیارە سبەی دابەشکردنی مووچە دەستپێبکات. وەزارەتی دارایی لە ماوەی سێ رۆژدا مووچەی مانگی ئەیلوول دابەش دەکات، لە رۆژی یەکەم (سبەی یەکشەممە) مووچەی :"خانەنشینانی شارستانی و پێشمەرگە، زیندانە سیاسییەکان، بەرکەوتووانی کیمیاباران، کەسوکاری شەهیدان و ئەنفالکراوان، کاروباری شەهیدان و ئەنفالکراوان، پەروەردە، تەندروستی، خوێندنی باڵا." رۆژی دووەم (دووشەممە، 01-12-2025) ئەمانە مووچە وەردەگرن:  مافی مرۆڤ، دەستەی دەستپاکی، دەستەی وەبەرهێنان، دەستەی ژینگە، دەزگای مین، ناوچەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، کۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردن، دیوانی چاودێریی دارایی، خاوەن پێداویستی تایبەت، ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردن، دارایی و ئابووری، ناوخۆ، داد، ئەنجوومەنی دادوەری، پلاندانان، بازرگانی و پیشەسازی، سامانە سرووشتییەکان، گواستنەوە و گەیاندن، کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو، شارەوانی و گەشتوگوزار، کار و کاروباری کۆمەڵایەتی، رۆشنبیری و لاوان، کارەبا، ئەوقاف، زێرەڤانی و فەرماندەی بەرگریی فریاکەوتن، سەرۆکایەتیی پەرلەمان، سەرۆکایەتیی ئەنجوومەنی وەزیران، سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان." رۆژی سێیەم و کۆتایی (سێشەممە، 02-12-2025)   پێشمەرگە (دیوان، لیواکان)، یەکەی 70 و 80، بەڕێوەبەرایەتیی پۆلیسی دامودەزگە نەوتییەکان، ئەنجوومەنی ئاسایش و دەزگەی ئاسایش.

ڕوانگەی ئیکۆ عێراق ئاشکرایکرد، بەهۆی ئەو هێرشە مووشەکیەی کرایە سەر کێڵگەی غازی کۆرمۆر، تەنیا لە بەرهەمهێنانی غازدا ڕۆژانە زیانی زیاتر لە 7.41 ملیۆن دۆلار هەبووە. ئەمڕۆ شەممە، 29ـی تشرینی دووەمی 2025، ڕوانگەی ئیکۆ عێراق لەبارەی زیانەکانی کێڵگەی غازی کۆرمۆر  ڕاگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە تێیدا هاتووە، "زیانەکانی داخستنی کێڵگەی غازی کۆرمۆر، ڕۆژانە دەگاتە زیاتر لە 7.41 ملیۆن دۆلار." ڕوانگە ئاماژەی بەوەشداوە، "ئەو کێڵگەیە پێش هێرشەکە ڕۆژانە 530 ملیۆن پێ سێجا غازی سروشتی بەرهەمدەهێنا، کە نرخی یەک ملیۆن پێ سێجا غازی سروشتی نزیکەی 10 هەزار دۆلارە." ڕوونیشیکردەوە، "غازی سروشتی شل (LNG) کە بەزۆری بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا بەکاردەهێنرێت، هاوردەکردن و گواستنەوەی بۆ عێراق یان هەرێم زۆر گرانە." لە ڕاگەیەندراوەکەدا ئاماژە بەوەشکراوە، "کێڵگەکە ڕۆژانە 1580 تۆن LPG (کە بە غازی ماڵان ناسراوە) بەرهەمدەهێنێت"، ئاماژەی بەوەشکرد "نرخی هەر تۆنێک 500 دۆلارە." ڕوانگەی ئیکۆ عێراق ڕاشیگەیاند، "هەروەها کێڵگەی کۆرمۆر، ڕۆژانە نزیکەی 22 هەزار بەرمیل غازی کۆندێنسێت بەرهەم دەهێنێت، کە نرخی هەر بەرمیلێک 60 دۆلارە." باسی لەوەشکرد، "خەملاندنی زیانەکان، زیانەکانی کرێی کۆمپانیا بەرهەمهێنەرەکان و تێچووی هێڵەکانی گواستنەوە و کەمبوونەوەی ڕێژەی بەرهەمهێنانی کارەبا ناگرێتەوە." کاتژمێر 11:30ـی خولەکی شەوی چوارشەممە لەسەر پێنجشەممەی ڕابردوو، هێرشێکی مووشەکی کرایە سەر کۆگای غازی شلی کێڵگەی کۆرمۆر لە چەمچەماڵ  و بەتەواوی وێرانی کرد، ئەمەش بووە هۆی کەمبوونەوەی بڕی کارەبای هەرێمی کوردستان بۆ 1500 مێگاوات.

ئەو هێرشەی شەوی ڕابردوو لە ڕێگەی موشەکەوە کرایە سەر کێڵگەی گازی کۆرمۆر بە هێرشێکی پەیامئامێز دادەنرێت، هۆکارەکەشی بۆ نیگەرانی وڵاتانی دراوسێ و زلهێز لە فراوانکردنی کێڵگەکە دەگێڕدرێتەوە. عێراق ساڵانە بڕێکی زۆر غاز لە ئێرانەوە هاوردە دەکات و بڕێکی زۆر لە کارەباکەشی لە ڕێگەی غازی ئێرانەوە دابین دەکرێت، ئەمە جگە لەوەی روسیاش وڵاتێکی گەورەی بەرهەمهێنەری وزەیە. هێرشە موشەکییەکەی سەر کێڵگەی گازی کۆرمۆر جێ پەنجەی میلیشیا شیعەکانی پێوە دیارە، بەتایبەت بەشێک لەو میلیشیایانە جێبەجێکاری ئەجێندای ئێران و بەم دواییانەش هەندێک لەو گروپانە نزیکایەتییان لەگەڵ روسیا دروستکردووە. کێڵگەی غازی کۆرمۆر بەگەورەترین کێڵگەی غازی عێراق و هەرێمی کوردستان دادەنرێت. هەرکاتێک کۆمپانیای دانەگازی ئیماراتی کە سەرەکارە لە کێڵگەکەدا، کار بۆ بەرهەمهێنانی بڕی زیاتری غاز دەکات، کێڵگەکە دەکەوێتە بەر هێرشی موشەکی و فڕۆکەی بێ فڕۆکەوانی بۆمبڕێژکراو. دوایین هێرشی سەر کێڵگەکە شەوی ڕابردوو بوو کە لە ڕێگەی موشەکەوە کۆگای عەمبارکردنی غازی شل کرایە ئامانج، لەکاتێکدا ئێوارەی ڕۆژی 26ـی نیسانی 2024ـیش، بە درۆن هێرش کرایە سەر کێڵگەکە و چەند کارمەندێک گیانیان لەدەستدا. بەرپرسانی هەرێم و عێراق هەرچەندە بە فەرمی پەنجەی تۆمەت بۆ هیچ لایەنێک درێژ ناکەن، بەڵام ناڕاستەوخۆ میلیشیا شیعەکان بە ئەنجامدانی هێرشەکان تۆمەتبار دەکەن. بارزان هەورامی، ئەندامی لیژنەی سامانە سروشتییەکان لە خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان، دەڵێت: غاز چەکێکی سیاسی و ئابووری گەورەیە بەدەست ئێرانەوە لەبەرامبەر عێراق، بۆیە نایەوێت گرێبەستەکانی عێراق لەڕووی وزەوە سەربگرن. دەشڵێت: ئەگەر پەرە بە بەرهەمهێنانی غازی کۆرمۆر بدرێت، بەشی هەموو هەرێمی کوردستان دەکات و دەتوانرێت ڕەوانەی عێراقیش بکرێت، ئەمە مایەی نیگەرانییە بۆ ئێران. کێڵگەی غازی کۆرمۆر، گەورەترین کێڵگەی غازی سەربەخۆی سەر ئاستی عێراقە و دەکەوێتە سنوری قەزای چەمچەماڵی ڕۆژهەڵاتی کەرکوک، ڕووبەری کێڵگەکە 1350 کیلۆمەتر دووجایە و خاوەنی 8,2 تریلیۆن سێجا یەدەگی غازی سروشتییە. لە ئێستادا ڕۆژانە 750 ملیۆن پێ سێجا غاز لە کێڵگەی کۆرمۆر بەرهەمدەهێنرێت و کێڵگەکەسەرووی 80%ـی کارەبای هەرێمی کوردستان دابین دەکات، هەروەها لەم کێڵگەیەوە 1200 مێگاوات کارەبا دەدرێتە پارێزگاکانی موسڵ و کەرکوک. کۆمپانیای دانە گازی ئیمارانی پلانی هەبوو تا چەند ساڵێکی تر، بڕی بەرهەمهێنانی غاز لە کێڵگەی کۆرمۆر بگەیەنێتە یەک ملیار پێ سێجا، ئەم بڕە غازە بەشی هەرێمی کوردستان دەکات و دەتوانرێت ڕەوانەی عێراقیش بکرێت، ئەمەش بەڕای چاودێران ترسی لای ئێران دروستکردووە ببێتە جێگرەوەی غازەکەی. سەرباری ئەوەی خاوەنی بڕێکی زۆر غازی سروشتی یەدەگە، کێڵگەی غازی کۆرمۆر 150 تۆن غازی شلی ماڵانی لێ بەرهەم دەهێنرێت و نزیکەی 20 هەزار بەرمیل کۆندێنسەیتیشی لێ دەردەهێنرێت، کە پێشتر حکومەتی هەرێم بۆ باشکردنی کواڵێتی تێکەڵی نەوتی هەناردەکراوی دەرەوەی دەکرد. بارزان هەورامی، دەڵێت: کۆرمۆر کێڵگەیەکی زۆر گەورەیە و چاوی تەماعی هەموو بەرەکانی لەسەرە، بۆیە بەردەوام بە ئامانج دەگیرێت. هێرشەکانی ئەم دواییەی سەر کێڵگەکە کوێرانە نەبوون، بەڵکو پلان بۆ داڕێژکراو بوون و شوێنی هەستیاری کێڵگەکەیان کردە ئامانج. کۆمپانیای دانەگازی ئیماراتی سەرکارە لە کێڵگەی غازی کۆرمۆر و 70%ـی پشکەکانی هی ئەم کۆمپانیایە و کۆمپانیای هیلالی ئیماراتییە، لەکاتێکدا سێ کۆمپانیای ئەڵمانی و هەنگاری و نەمساوی خاوەنی 30% پشکەکانی ترن. چەند کۆمپانیایەکی تورکیش گرێبەستییان لەگەڵ کۆمپانیای دانەگازی ئیماراتی هەیە و کاری لۆجستی بۆ ئەنجام دەدەن، هەروەها لە مانگی ئەیلولی ساڵی 2021، ئەمەریکا بڕی 250 ملیۆن دۆلاری بۆ فراوانکردنی کێڵگەکە تەرخانکرد لە پێناوی سەربەخۆکردنی عێراق لەڕووی وزەوە. لەپاڵ ترسی ئێراندا لە کێڵگەی غازی کۆرمۆرو نیگەران بوونی لە داهاتووی غازەکەی لە بازاڕی عێراق دا، سەرجەم ئەو کۆمپانیایانەی لە کێڵگەی غازی کۆرمۆر پشکدارن و کاردەکەن، هی ئەو وڵاتانەن کە ئێران بە ڕکابەری سیاسی و ئابووری خۆی لەناوچەکە دایاندەنێت. تائێستا نزیکەی 10 جار هێرشی موشەکی و فڕۆکەی بێ فڕۆکەوانی بۆمبڕێژکراو کراوەتە سەر کێڵگەی غازی کۆرمۆر، بۆ ئەنجامدانی سەرجەم ئەو هێرشانەش پەنجەی تۆمەت بۆ میلیشیا شیعەکانی نزیک لە ئێران درێژ دەکرێت، گوایە بە پلانی ئێران ڕێگری دەکەن لە بەرەوپێشچوونی کەرتی غازی عێراق و هەرێم. بارزانی هەورامی وتی: ئێران پێیناخۆشە غازی کۆرمۆر ببێتە جێگرەوەی غازەکەی، ناشیەوێت عێراق بە ئاراستەی سەربەخۆبوون لە بواری وزە هەنگاو بنێت. چاودێران دەڵێن ئێران تەنها لە هەوڵەکانی کۆمپانیای دانەغاز بۆ فراوانکردنی کێڵگەی غازی کۆرمۆر نیگەران نییە، بەڵکو لە هەنگاوەکانی حکومەتی عێراقیش بۆ گەیشتە سەربەخۆیی لە بواری وزە و بەرهەمهێنانی غاز دەترسێت.

بەپێی ئامارەکانى ماڵپەڕى  شەفافیەت بۆ چاودێری و رێكخستنی داهاتە نانەوتییەكانی سلێمانی و هەڵەبجە و هەردوو ئیدارەی راپەڕین و گەرمیان، داهاتی هەفتەى رابردوو زیاتر بووە لە 21 ملیار و 764 ملیۆن و 367 هەزار دینار. کە  94%ی بەشێوەی نەختینەیە و 6% داهاتەكەش بەشێوەی چەك بووە. داهاتى هەفتانەى نانەوتى سنورى هەردوو پارێزگاى سلێمانى و هەڵەبجە و هەردوو ئیدارەی راپەڕین و گەرمیان زیادیکردووە، لەکاتێکدا لەسەر ئاستى مانگانە کەمیکردووە. بەپێی ئامارەکانى ماڵپەڕى  شەفافیەت بۆ چاودێری و رێكخستنی داهاتە نانەوتییەكانی سلێمانی و هەڵەبجە و هەردوو ئیدارەی راپەڕین و گەرمیان، داهاتی هەفتەى رابردوو زیاتر بووە لە 21 ملیار و 764 ملیۆن و 367 هەزار دینار. کە  94%ی بەشێوەی نەختینەیە و 6% داهاتەكەش بەشێوەی چەك بووە. داهاتەکە بەراورد بە هەفتەى پێشتر بەڕێژەى زیاتر لە 81% بەرزبووەتەوە، بەو پێیەى بڕەکەى زیاتر بووە لە 11 ملیار و 969 ملیۆن دینار. لەگەڵ ئەوەشدا ئامارەکە دابەزینى داهاتەکە لەسەر ئاستى مانگانە دەردەخات بەڕێژەى زیاتر لە 30%، بەو پێیەى داهاتى ئەم مانگە تا ئێستا 51 ملیار و 854 ملیۆن دینار بووە، لەکاتێکدا مانگى رابردوو زیاتر بووە لە 74 ملیار و 800 ملیۆن دینار.

راوێژکاری دارایی سوودانی دەڵێت، سیاسەتی نەختینەیی ئامانجەکانی بەدیهێناوە لە عێراق و کاری هاوبەش هەیە بۆ پاراستنی نەختینە. موزهر محەممەد ساڵح، راوێژکاری دارایی و ئابووریی محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق بە رووداوی راگەیاند، "عێراق بەرەوپێشچووە لە پەرەپێدانی میکانیزمەکانی چاکسازیی بانکی و رێکخستنەوەی دامەزراوە بانکییەکان. ئەمەش لە کۆتایی ساڵی رابردووەوە بەشێوەیەکی راستەوخۆ و خێرا دەستیپێکردووە". ئەو راوێژکارە دەڵێت، ئەم چاکسازییانە "لەڕێگەی هەردوو کۆمپانیای راوێژکاریی جیهانی، 'ئێرنست ئەند یۆنگ' بۆ چاکسازیی کەرتی بانکیی حکومی و 'ئۆلیڤەر وایمان' بۆ چاکسازیی کەرتی بانکیی تایبەت دەکرێن". موزهر محەممەد گوتیشی، "دەسەڵاتی جێبەجێکردن رەزامەندی لەسەر رێوشوێنەکانی رێکخستن [ـی بانکەکان] داوە بۆ ئەوەی دەستبەجێ بچنە بواری جێبەجێکردنەوە. ئێستاش کۆدەنگی و ئاسوودەییەک لەنێو دامەزراوە بانکییەکاندا هەیە سەبارەت بە هەنگاوەکانی چاکسازی، جا چ لەسەر ئاستی باشترکردنی پابەندبوون بێت یان بەهێزکردنی پێوەرەکانی سەرمایە و بەدەستهێنانی گشتگیریی دارایی دیجیتاڵی". راوێژکارە داراییەکە ئەوەشی باسکرد، سیاسەتی نەختینەیی ئامانجەکانی بەدیهێناوە لە عێراق، کە سەقامگیریی گشتیی نرخەکانە، ئەوەش دەبێت پارێزگاری لێبکرێت. یەدەگی بیانیی عێراق نزیکەی 100 ملیار دۆلارە. موزهر محەممەد دەڵێت، بانکی ناوەندیی عێراق خاوەنی یەدەگێكی بیانیی بەهێزە کە فرەچەشن کراوە بە دراوی بیانی، زێڕ و ئامرازەکانی وەبەرهێنان و ئێستا ئەو یەدەگە لە باشترین دۆخیدایە. بەتایبەتیش کە زیادبوونی هەڵاوسانی ساڵانە لەنێوان 2.5% بۆ 3%ـە، ئەوەش رێژەیەکی سرووشتییە. موزهر محەممەد گوتیشی، "جەخت لەوە دەکەینەوە، یەکێک لە کارە لەپێشینەکان پاراستنی ئەم سەقامگیرییە -کە بە یەدەگی بیانیی پێویست پشتیوانی دەکرێت، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی هیچ گۆڕانکارییەک لە نرخی فەرمیی نرخی دینار بەرامبەر بە دۆلار ناکرێت کە 1320 دینارە بۆ هەر دۆلارێک.

مەسرور بارزانی لەبارەی دواکەوتنی مووچەی مانگی 9 دەڵێت هیچ پاساوێک بۆ دواخستنی مووچە نییە،  جێی داخە مووچەی مانگی 9 لە هەرێمی کوردستان دابەشنەکراوە و بەغدا دابەشکردنی مووچەی مانگی 11ـی دەستپێکردووە. چوارشەممە، 26ـی تشرینی دووەمی 2025، مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند، هیچ پاساوێک نییە بۆ دواخستنی مووچە، نەدەبوایە ئەوەندە دواش بکەوێت، هەموو هەوڵیشمان بۆ ئەوەیە کە هیچ مووچەی ئەمساڵ نەفەوتێت و فشاری تەواویش دەکەین لەسەر حکوومەتی فیدراڵی کە هەموو مووچەکان بنێرن.  مەسرور بارزانی لەبارەی پرسی مووچە و پێکهێنانی باسی لەوەشکرد، هیچ پاساوێک نییە بۆ دواخستنی مووچە، نەدەبوایە ئەوەندە دواش بکەوێت، جێی داخە کە ئێستا ئێمە چاوەڕێی مووچەی مانگی 'نۆ' ین، بەڵام حکوومەتی فیدراڵی دەستی بە دابەشکردنی مووچەی مانگی 11 کردووە یان خەریکە دەستی پێدەکات. سەرۆکی حکوومەتی هەرێم جەختیشی کردەوە، ئێمە هەمیشە گفتوگۆمان لەسەر ئەوە کردووە و داوامان کردووە کە شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان وەکو خۆی لە کاتی خۆیدا بنێرن، ئێستاش چاوەڕێ دەکەین، ئەوەی بیستوومانە بەڵێنی ئەوەیان داوە کە بە زووترین کات ئەو مووچانە بنێرن. بەڵام ئەمە تەنیا مووچەی مانگی نۆ نییە، ئێمە خەریکین بەرەو کۆتایی ساڵ دەڕۆین و هەموو هەوڵیشمان بۆ ئەوەیە کە هیچ مووچەی ئەمساڵ نەفەوتێت و فشاری تەواویش دەکەین لەسەر حکوومەتی فیدراڵی کە هەموو مووچەکان بنێرن.  دەشڵێت: ئەگەر ئەمە نەکرێ، دەبێ گلەییەکە ئاراستەی حکوومەتی فیدراڵی بکرێت، چونکە حکوومەتی هەرێم هەموو پابەندبوونەکانی خۆیان جێبەجێ کردووە لە دابینکردنی داهاتی نانەوتی، لە فرۆشتنی نەوت لە هەرێمی کوردستانەوە بۆ دەرەوە، هەموو ئەو ئەرکانەی کە لەسەر هەرێمی کوردستانن جێبەجێ کراون، ئیتر ئێستا نۆرەی حکوومەتی فیدراڵییە کە ئەوانیش بە ئەرکی خۆیان هەڵبستن و ئەرکەکانی خۆیان جێبەجێ بکەن.

تەیف سامى بڕیاریداوە لەچەند کاتژمێرى داهاتوودا مووچە بنێێرێت بەوتەی بەرپرسێکی باڵای کورد لە بەغدا  تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق لە چەند کاتژمێری داهاتوودا مووچەی مانگی 9ی فەرمانبەرانی کوردستان دەنێرێت. ئەمڕۆ لە عێراق دابەشکردنی مووچە دەستی پێکرد، بەڵام تا کاتژمێر 12ی نیوەڕۆ تەنها مووچە وەزارەتی نەوت دابەشکرا، لە دوای نیوەڕۆوە ئینجا نۆرەی وەزارەتی پەروەردە هات، بەڵام بە کەموکورتییەوە دابەش دابەشکرا بەوەی هەرجارە و مووچەی پەروەردەی شارێک خەرج دەکرا هێشتاش تەواو نەبووە. بەرپرسێکی کورد لە بەغدا  ئاماژەى بۆ ئەوەکردوە "چەند ڕۆژێکە پارە خراوەتە سەر هەژماری وەزارەتەکان، بەڵام بەهۆی کەمی پارەی کاش دابەشکردنی مووچە دواکەوتووە". بەرپرسان و خەڵک ترسیان هەبوو ئەگەر بەمشێوەیە لە عێراق مووچە بدرێ، ناردنی مووچە خەڵکی کوردستان دوادەکەوێت. هاوکات ئەمڕۆ کۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق کرا، بەڵام باسی مووچە نەکرا. دوای کۆبوونەوەکە کاتژمێر چوار و نیوی ئێوارە بەرپرسێکی باڵای کورد لە بەغدا قسەی لەگەڵ تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق کردووە و پێی گوتووە "ئێستا دەستان بە دابەشکردنی مووچەی خۆتان کرد، کەی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان دەنێرن؟"، وەڵامی تەیف سامی چاوەڕوان نەکراو بووە، "گوتوویەتی لە چەند کاتژمێری داهاتوودا مووچەی هەرێمی کوردستان دەنێرم". بەپێی ئەم لێدوانە بێت بۆ ئەم مانگەش كێشەی سیولە و پارەی کاشیان چارەسەر کردووە و ئێستا پارە هەیە. لەبارەی چارەنووسی دوو مووچەکەی کۆتایی ئەمساڵ، مانگەکانی 11 و 12 چی لێدێ؟ دکتۆر جەمال کۆچەر، کە لە خولی پێشوودا ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق بوو، بۆ ئەم خولەش دەرچووەتەوە بە ئاڤای ڕاگەیاند، لەبەرئەوەی حکومەتی عێراق دەڵێت، ئەم مووچەی ئەینێرم مووچەی مانگی نۆیە و نەیوتووە مووچەی  11ـەیە، واتە ئەو دوو مووچەی دەمێنێت لەسەر حکومەتی عێراقە بیدات، جا ئەگەر بکەوێتە ساڵی داهاتووشەوە هەر دەبێ بیدات. هەر ئەمڕۆ تیمێکی وەزارەتی دارایی کوردستان لیستی مووچەی مانگی 10ـی بردە بەغدا و ڕادەستی وەزارەتی دارایی عێراقیان کرد.

سکرتێری ئەنجوومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان، ڕەخنە لەو مەرجە دەگرێت کە وەزارەتی دارایی عێراق بۆ ناردنی مووچە دایناوە و دەڵێت "ئەوەی دەکرێت جیاکارییە". تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق مەرجی داناوە تاوەکو مووچەی مانگی 11ـی عێراق دابەش نەکەن، مووچەی مانگی 9ـی هەرێمی کوردستان نانێرن، بەڵام ئامانج ڕەحیم دەڵێت لەگەڵ وەزیرە کوردەکان لەسەر هێڵن بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشەیە. ئامانج ڕەحیم ئاشکرای دەکات، هەرێمی کوردستان هەموو ئەرکەکانی جێبەجێ کردووە: ڕۆژانە 200 هەزار بەرمیل نەوت ڕادەست کراوە و داهاتەکەی بۆ بەغداد بووە. بڕی 120 ملیار دینار پشکی گەنجینەی فیدراڵی لە داهاتی ناوخۆ نێردراوە. لیستی مووچەی مانگی 9 وردبینی کراوە و بێ کێشە بووە. بەپێی قسەکانی سکرتێری ئەنجوومەنی وەزیران، هەرێمی کوردستان بە داهاتی نەوت و ناوخۆ، بڕی 665 ملیار دیناری کاشی خستووەتە خەزێنەی عێراقەوە و تەنیا 280 ملیار دینار لەسەر بەغدادە، لەکاتێکدا خەرجیی مانگانەی مووچەی عێراق زیاتر لە 8 تریلیۆن دینارە. ئامانج ڕەحیم پێیوایە ئەگەر بەغداد کێشەی نەبوونی پارەی کاشی هەبێت، دەبێت هەرێمی کوردستان پێش بخات لەبەر دوو هۆکار: فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان مووچەی مانگی 9 وەردەگرن، بەڵام عێراق هی مانگی 11. هەرێمی کوردستان خۆی بەشێک لە پارەی کاشی بۆ دارایی عێراق دابین کردووە.

بەپێى ڕاگەیەندراوێکى  وەزارەتی دارایی و ئابووری حکومەتى هەرێمى کوردستان،  لیستی مووچەی مانگی تشرینی یەکەم ڕادەستی وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵ کرا. لەراگەیەندراوەکەدا ئەوە هاتووە: ڕۆژی سێ شەممە  ( ٢٥ ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٥ ) لیستی مووچەی مانگی تشرینی یەکەمی فەرمانبەران و مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان لەلایەن تیمی تەکنیکی وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێمی کوردستانەوە ڕادەستی فەرمانگەی ژمێریاری وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵ کرا.     ناردنى لیستى موچەى مانگى دە لەکاتێکدایە، کێشەى کەمیى نەخیتنە، هۆکارى پشت دواکەوتنى دابەشکردنى مووچەى فەرمانبەر و مووچەخۆرانی عێراقە کە بەهۆیەوە ناردنى مووچەى فەرمانبەرانى هەرێمى کوردستانیش دواکەوتووە. عێراق مانگانە پێویستى بە زیاتر لە 8.5 ترلیۆن دینارە وەک خەرجى بەکارخستن و وەبەهێنان، لەکاتێکدا داهاتى هەناردەى نەوتەکەى کەمتر لە 805 تریلیۆن دینارە. ئەو دۆخە داراییە لە عێراق ناڕوونى لە چارەنووسی دوو مووچەى کۆتایی ئەم ساڵى هەرێمى کوردستان دروست کردووە، بەڵام بە گوتەى ئەندامێکى لیژنەى دارایی خولى پێنجەمى پەرلەمانى عێراق، دادگەى فیدراڵی ئەوەى یەکلا کردووەتەوە کە مووچە لە پشکى هەرێمى کوردستان جیا بکرێتەوە و مووچە دەبێتە سپاردە لە ئەستۆى بەغدا.        بەگوێرەی بەدواداچوونی تۆڕی میدیایی رووداو، دواکەوتنی ناردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان پەیوەندی بە نەبوونی پارەی نەختینە لەبەردەست وەزارەتی دارایی فیدراڵ هەیە. سەرچاوەیەکی بەرپرس لە بەغدا بە رووداوی گوت، "دەبوو رۆژی یەکشەممە بەڕێوەبەرایەتیی ژمێریاری وەزارەتی دارایی فیدراڵ فەرمانی خەرجکردنی مووچەی فەرمانبەرانى عێراقى دەربکردایە. ئەگەری هەیە ئەو بڕیارە بکەوێتە ئەمڕۆ دووشەممە." بڕیارى وەزارەتى دارایی فیدڕاڵ وایە کە دواى دابەشکرنى مووچەى فەرمانبەرانى وەزارەت و دامەزراوەکانى حکومەتى فیدراڵى، پارەى مووچەى هەرێمى کوردستان بنێرێت.                              

جێگری بەڕێوەبەری نووسینگەی سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان، جەختی لەوە کردەوە، بەغدا پێویستە مووچەی مانگی ئەیلوولی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان بنێرێت، چونکە حکوومەتی هەرێم هەموو پابەندییەکانی خۆی جێبەجێ کردووە. شەممە 15ـی تشرینی دووەمی 2025، عەزیز ئەحمەد، جێگری بەڕێوەبەری نووسینگەی سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان، لە هەژماری خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی (ئێکس) نووسیویەتی: بەغدا هیشتا مووچەی مانگی 9 (ئەیلوول)ـی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستانی نەناردووە و پێویستە بینێرێت. جێگری بەڕێوەبەری نووسینگەی سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان، ئاماژەی بەوە کرد، حکوومەتی هەرێم هەموو پابەندییەکانی خۆی جێبەجێ کردووە. هاوکات جەختی لەوە کردووە، حکوومەتی هەرێمی کوردستان بەردەوامە لە هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە. عەزیز ئەحمەد، لە بارەی داهاتی نانەوتییەوەش گوتی: حکوومەتی هەرێمی کوردستان داهاتی نانەوتی بۆ بەغدا دەنێرێت. شەممە، 08ـی تشرینی دووەمی 2025، ڕێباز حەملان، یاریدەدەری سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان بۆ کاروباری دارایی، لە لێدوانێکدا بۆ کەناڵەکانی ڕاگەیاندن ئاماژەی بەوە کردبوو، هیچ کێشەیەکی تەکنیکی لەنێوان هەولێر و بەغدا نەماوە و لیستی مووچە و میزانی پێداچوونەوە ڕەوانە کراون، ئەوەی لە بەغدا بەرانبەر هەرێمی کوردستان دەکرێت سیاسییە، ستەم و زووڵمە . ناوبراو گوتبووی: زیاتر لە حەوت ملیۆن و 500 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشراوە و حکوومەتی هەرێمی کوردستان بە بەردەوامی مانگانە بڕی 120 ملیار دینار لە داهاتی ناوخۆ ڕادەستی بەغدا دەکات. لە بارەی چۆنییەتی چارەکردنی کێشەکان، ڕێباز حەملان ئەوەی خستبووەڕوو، دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، شاندێکی وەزارەتی دارایی حکوومەتی هەرێمی کوردستان سەردانی بەغدا دەکات بۆ گفتوگۆکردن سەبارەت بە بابەتی مووچە.

بەرهەمی ناوخۆی هەرێمی کوردستان هەنگاوێکی گەورەی دیکە بەرەو بازاڕەکانی جیهان دەنێت، دوای ئەوەی گرێبەستێک بۆ هەناردەکردنی شەش هەزار تۆن پەتاتە بۆ وڵاتی ئیمارات واژۆ کرا و ئەمڕۆ یەکەم کاروان کە 100 تۆن بوو، ڕەوانە کرا. ڕەسوڵ حاجی عومەر، سەرۆکی لقی هەولێری یەکێتیی هاوردە و هەناردنکاران، لە کۆنفرانسێکی ڕۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند: "گرێبەست واژۆ کراوە بۆ هەناردەکردنی شەش هەزار تۆن پەتاتە و هەر ئەمڕۆ بڕی 100 تۆن لە پەتاتەی هەرێمی کوردستان دەگاتە ئیمارات". ناوبراو ئاماژەی بەوەشکرد کە وەبەرهێنان لە کەرتی کشتوکاڵی هەرێمی کوردستان گەشەیەکی بەرچاوی کردووە و داوای لە جووتیاران کرد، "کار بۆ زیادکردنی بەرهەمی ناوخۆیی بکەن تاوەکو ئەو بەرهەمانەی زیاد دەکەن، کار بۆ هەناردەکردنیان بکرێت". ئەم گرێبەستە نوێیە درێژکراوەی هەوڵەکانی پێشووە بۆ ناساندنی بەرهەمی ناوخۆیی بە بازاڕەکانی دەرەوە. ساڵی 2023: 13 هەزار تۆن پەتاتە و هەنار هەناردە کرا. ساڵی 2024: 25 هەزار تۆن پەتاتە هەناردەی ئیمارات، سعودیە و وڵاتانی دیکە کرا.

سکرتێری یانەی نەورۆز ڕایگه‌یاند، سوپاسی سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌كه‌ن كه‌ 450 ملیۆن دیناری بۆ ناردون و داوایان لێكردوه‌ به‌رده‌وام بێت، ده‌شڵێت، نوێنه‌ری بافڵ تاڵه‌بانی، سه‌رۆكی یه‌كێتی 350 هه‌زار دۆلاری بۆ ناردون و به‌ڵێنیشیداوه‌ مانگانه‌ به‌رده‌وام ده‌بێت. شێرکۆ کەمال، سکرتێری یانەی نەورۆز ئه‌مڕۆ له‌ كۆنگره‌یه‌كی ڕۆژنامه‌وانیدا ڕایگه‌یاند، "سوپاسی سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌كه‌ین كه‌ 450 ملیۆن دیناری پێداوین و داوامان لێكردوه‌ كه‌ ئه‌و پاره‌یه‌ به‌رده‌وام بێت نه‌ك ته‌نها بۆ ئێمه‌ به‌ڵكو بۆ هه‌مو یانه‌كان بێت، هه‌روه‌ها سوپاسی بافڵ تاڵه‌بانی ده‌كه‌ین كه‌ له‌ ڕێگه‌ هاوڕێ شێخ دارۆ بڕی 350 هه‌زار دۆلاری بۆ دابینكردوین و به‌ڵێنیشیداوه‌ ئه‌و پاره‌یه‌ مانگانه‌ به‌رده‌وام بێت، به‌وه‌ش ده‌توانین پێداویستیه‌كانی خۆمان دابین بكه‌ین".  ئاماژه‌ی به‌وه‌شكرد، هه‌ندێك كه‌س توانیویانه‌ هاوكاریان بن و بڕی 51 ملیۆن و 290 هه‌زار دیناریان بۆ كۆكردونه‌ته‌وه‌ و وه‌ریان گرتوه‌، سوپاسی عه‌لی حه‌مه‌ساڵح، بڕیارده‌ری ڕه‌وتی هه‌ڵوێست و هاوڕێكانی ده‌كه‌ن كه‌ بڕی 10 هه‌زار و 200 دۆلار (102 گه‌لا)یان پێداون، هه‌روه‌ها سوپاسی فاخیر هه‌ریری ده‌كه‌ن كه‌ هه‌ڵمه‌تی  له‌باره‌ی بونی 240 ده‌فته‌ر دۆلار كه‌ ده‌وترێت له‌ ڕوداوه‌كه‌ی لاله‌زار ده‌ستی به‌سه‌ردا گیراوه‌، سکرتێری یانەی نەورۆز وتی، "ئێمه‌ هیچ زانیاریه‌كمان له‌سه‌ر ئه‌و پرسه‌ نیه‌، باوه‌ڕیش ناكه‌م ڕاست بێت". 2ی ئه‌م مانگه‌ مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاریدا كە 450 ملیۆن دینار پشتوانی دارایی یانەی نەورۆز بكات، كە لە ئێستادا بە قەیرانێكی سەختی داراییدا تێدەپەڕیت. یانەی نەورۆز، خاوەنداری بۆ لاهور شێخ جەنگی دەگەڕیتەوە و لە دوای ڕوداوەكانی لالەزارەوە ڕوبەڕوی چارەنوسێكی نادیار بوەتەوە، كە بەوتەی پارێزەرەكەی لاهور شێخ جەنگی، "دو ملیۆن و 500 هەزار دۆلار لەكاتی ڕوداوەكەدا دیارنەماوە"، و سەرۆكی یانەكە داوایكردوە بۆیان بگەڕێننەوە. هاوكات هەفتەی ڕابردو لە سەرتاسەری هەرێمی كوردستان كەمپینی كۆكردنەوەی هاوكاری بۆ یانەكەی ئەنجامدرا.

وەزارەتی بازرگانی ڕایگەیاند بەشەخۆراکی نزیکەی نیو ملیۆن هاووڵاتی لە سەرانسەری وڵاتدا ڕاگیراوە، وەک بەشێک لە پڕۆسەی نوێکردنەوەی گشتگیری ئەلیکترۆنی کە لە چوارچێوەی گۆڕانکاری بەرەو خزمەتگوزارییە دیجیتاڵییەکان ئەنجامی دەدات. محەمەد حەنوون، وتەبێژی فەرمی وەزارەتی بازرگانی عێراق ڕایگەیاند، بڕیاری ڕاگرتنی بەشەخۆراکەکە ژمارەیەک لەو چین و توێژانەی گرتووەتەوە کە مەرجەکانی وەرگرتنی بەشەخۆراک نایانگرێتەوە، لەوانە: گەشتیاران، کەسانی ناسنامە نادیار، خاوەن داهاتە بەرزەکان، و خاوەن کۆمپانیاکان و ڕوونیشی کردەوە کە ئەم هەنگاوە دوای وردبینییەکی گشتگیر بۆ داتاکان لەناو سیستەمی ئەلیکترۆنی هاتووە. حەنوون ئاماژەی بەوەدا کە وەزارەتەکە دوای پڕۆسەی نوێکردنەوەکە، ژمارەیەک خزمەتگوزاری ئەلیکترۆنی نوێی کارتی خۆراکی دەستپێکردووە، کە بریتین لە: لابردنی ڕاگرتن (حەجب)، گواستنەوە و دابەشکردن کە جێبەجێکردنیان بەشێوەیەکی ئەزموونی لە پارێزگای واسیت دەستی پێکرد و پاشان فراوانکراوە بۆ پێنج پارێزگای دیکە، ئاماژەی بەوەشدا کە ئەزموونەکە سەرکەوتنێکی گەورەی بەدەستهێناوە بەبێ ئەوەی ئاستەنگێکی ئەوتۆی هەبێت. وتەبێژی وەزارەتی بازرگانی ڕاشیگەیاند، وەزارەتەکە لە نزیکترین کاتدا بەشی پێشکەشکردنی داواکاریی لابردنی بێبەشکردن بەشێوەی ئەلیکترۆنی لە ڕێگەی ئەپڵیکەیشنە فەرمییەکەوە دەستەبەر دەکات و ئەو کەسانەی کە بەشەخۆراکەکەیان بڕاوە دەتوانن لە ڕێی خستنەڕووی بەڵگەنامەکانەوە داوا بکەن بەشەخۆراکیان بۆ بگەڕێتەوە.