ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) لەزاری دوو سەرچاوە لەناو كەرتی نەوتەوە ئاشكرایكرد، لەدوای دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتەوە، رۆیشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەرەو بەندەری جەیهانی توركیا لەنێوان 150 بۆ 160 هەزار بەرمیلی رۆژانەدایە. رۆژی 27ی ئەم مانگە، دوای دوو ساڵ و نیو لە راوەستان هەناردەی نەوتی هەرێم دەستیپێكردەوە، ئەمەش دوای ئەوەی هەشت كۆمپانیای نەوت كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن، گەیشتنە رێككەوتن لەگەڵ بەغدادو حكومەتی هەرێمی كوردستان. بەگوێرەی رێككەوتنەكە، حكومەتی هەرێمی كوردستان نەوتی خاوی خۆی رادەستی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نیشتمانی نەوتی عێراق "سۆمۆ" دەكات و كۆمپانیایەكی سەربەخۆی بازرگانی لە بەندەری جەیهان پرۆسەی فرۆشتنی نەوتەكە بە نرخی فەرمی كۆمپانیای "سۆمۆ" ئەنجام دەدات و؛ بۆ هەر بەرمیلێك نەوت كە رادەستی "سۆمۆ"ی دەكەن و بە میكانیزمی ئەو كۆمپانیایە دەفرۆشرێت، كۆمپانیا بەرهەمهێنەكانی نەوتیش بڕی 16 دۆلار وەردەگرن. رێككەوتنی حكومەتی فیدراڵی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان، لەكاتێكدا كرا كە ئێستا وڵاتانی كۆمەڵەی (ئۆپێك +) كار لەسەر زیادكردنی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت دەكەن بەمەبەستی بەدەستهێنانی پشكی زیاتری بازاڕی جیهانی نەوت. لەلایەکى دیکەوە نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا دابەزینی بەخۆیەوە بینی، ئاژانسی "ئۆیڵ پرایس" رایگەیاند، گەیشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان بە بەندەری جەیهان یەکێک بووە لە هۆکارە سەرەکییەکانی ئەم دابەزینە. ئاژانسەکە دوو هۆکاری سەرەکی بۆ دابەزینی نرخەکان دەستنیشان کردووە: دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان: دوای وەستانێکی دوو ساڵە، هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم لە 27ی ئەم مانگەوە دەستیپێکردەوە. ئێستا رۆژانە 190 هەزار بەرمیل لە رێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە هەناردە دەکرێت و بەگوێرەی ئاژانسی رۆیتەرز، چاوەڕوان دەکرێت مانگی داهاتوو بۆ 230 هەزار بەرمیل بەرزببێتەوە. چاوەڕوانییەکان بۆ ئەوەی رێکخراوی ئۆپێک پڵەس لە مانگی تشرینی دووەمدا بڕیاری زیادکردنی بەرهەمهێنان بدات، فشارێکی دیکەی خستووەتە سەر نرخەکان. مایڵز کاگینز، گوتەبێژی ئەپیکور پێشتر راگەیاندبوو، کە پێشتر بەرمیلێک نەوت لە ناوخۆدا بە 30 دۆلار دەفرۆشرا، بەڵام ئێستا بە نرخی جیهانی دەفرۆشرێت.
یاریدەدەری سەرۆکوەزیران مەسرور بارزانی ئاماژە بەوەدەدات، وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان ڕێکارەکانی کۆکردنەوەی داهاتی دەستپێکردووە، بۆ ئەوەی لە ماوەیەکی نزیکدا داهاتی نانەوتی مانگی هەشت بۆ بەغدا بنێردرێت. ڕێباز حەملان، یاریدەدەری سەرۆکوەزیران مەسرور بارزانی ڕایگەیاند، دوێنێ لە وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان کۆبوونەوەیەک لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەکان کراوە بۆ ئەوەی لەم هەفتەیە دەست بە کۆکردنەوەی داهات بکرێت و 120 ملیار دینار ڕەوانەی بەغدا بکرێت، وەک داهاتی نانەوتی مانگی هەشت و مووچەی مانگی هەشتیش ئامادەکاری بۆ بکرێت. سەبارەت بە مووچەی مانگی حەوت، یاریدەدەری سەرۆکوەزیران مەسرور بارزانی ئاماژەی بەوەدا کە وەزیری دارایی عێراق هۆکاری خەرجنەکردنی پارەکەی بۆ نەبوونی سویلە گەڕاندووەتەوە، بەڵام هەوڵەکان بەردەوامن بۆئەوەی ئەمڕۆ یان بەیانی پارەکە خەرج بکرێت. دوای ڕێککەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا لەبارەی هەناردەکردنەوەی نەوتی کوردستان و دەستپێکردنەوەی پرۆسەکە. حکومەتی هەرێمی کوردستان دەیەوێت مووچەی مانگەکانی دیکەی ئەمساڵ گەرەنتی بکرێت، بۆ ئەو مەبەستەش وەزارەتی دارایی ئامادەکارییەکانی چڕکردووەتەوە. ئەمەش لەکاتێکدایە، سەرچاوەکان لە بەغداد و وەزارەتی دارایی عێراقەوە رایانگەیاند، تەمویلکردنی مووچەی مانگی تەمموزی هەرێمی کوردستان تا رۆژی سێشەممە دوادەکەوێت، هۆکارەکەشی بۆ سەرقاڵبوونیان بە دابەشکردنی مووچەی فەرمانبەرانی عێراق و کێشەی نەختینە لە بانکەکاندا دەگەڕێننەوە. بەگوێرەی ئەو سەرچاوانە، دوو هۆکاری سەرەکی لەپشت دواکەوتنی ناردنی پارەکەوە هەن: سەرقاڵبوونی وەزارەتی دارایی عێراق: وەزارەتەکە سەرقاڵی دابەشکردنی مووچەی مانگی ئەیلولی فەرمانبەرانی خۆیەتی، کە لە 21ی مانگەوە دەستیپێکردووە. کەمبوونەوەی پارەی کاش (نەختینە) لە بانکەکاندا، پرۆسەی تەمویلکردنی دوخستووە. سەرچاوەکان پشتڕاستیانکردووەتەوە، کە "تاوەکو رۆژی سێشەممە تەمویلی مووچەی مانگی تەمموزی هەرێمی کوردستان دەکرێت."
سەرچاوەکان لە بەغداد و وەزارەتی دارایی عێراقەوە رایانگەیاند، تەمویلکردنی مووچەی مانگی تەمموزی هەرێمی کوردستان تا رۆژی سێشەممە دوادەکەوێت، هۆکارەکەشی بۆ سەرقاڵبوونیان بە دابەشکردنی مووچەی فەرمانبەرانی عێراق و کێشەی نەختینە لە بانکەکاندا دەگەڕێننەوە. بەگوێرەی ئەو سەرچاوانە، دوو هۆکاری سەرەکی لەپشت دواکەوتنی ناردنی پارەکەوە هەن: سەرقاڵبوونی وەزارەتی دارایی عێراق: وەزارەتەکە سەرقاڵی دابەشکردنی مووچەی مانگی ئەیلولی فەرمانبەرانی خۆیەتی، کە لە 21ی مانگەوە دەستیپێکردووە. کێشەی نەختینە: کەمبوونەوەی پارەی کاش (نەختینە) لە بانکەکاندا، پرۆسەی تەمویلکردنی دوخستووە. سەرچاوەکان پشتڕاستیانکردووەتەوە، کە "تاوەکو رۆژی سێشەممە تەمویلی مووچەی مانگی تەمموزی هەرێمی کوردستان دەکرێت." لەلایەن خۆیەوە، وەزارەتی دارایی و ئابووریی هەرێمی کوردستان هەموو ئامادەکارییەکی کردووە و رایگەیاندووە، هەر کاتێک پارەکە بگات، بە هەمان لیستی مانگی حوزەیران و لە ماوەی سێ رۆژدا مووچەی سەرجەم مووچەخۆران دابەش دەکات. هاوکات، هەر لەم مانگەوە لێبڕینی 3%ی بەشداریی خانەنشینی دەستپێدەکات و سەرجەم فەرمانبەران و خانەنشینان دەگرێتەوە. بەمەش کۆی لێبڕینی خانەنشینی لەسەر مووچەی بنەڕەتی لە 7%ـەوە بۆ 10% بەرزدەبێتەوە و هاوتای سیستمی عێراق دەکرێت. ئەم دواکەوتنە لە کاتێکدایە کە رۆژی شەممە، بۆ یەکەمجار دوای دوو ساڵ و نیو، هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەستیپێکردەوە. چاوەڕوان دەکرێت ئەم هەنگاوە ببێتە هۆی چارەسەرکردنی کێشەی مووچە و دابەشکردنی مانگانە لە کاتی خۆیدا.
بڕیارە لەگەڵ دابەشکردنى موچەى مانگی حەوتەوە، 3% لە موچەى فەرمانبەران و خانەنشینان لە هەرێمی کوردستان دەبڕدرێت، کە پەیوەستە بە موچەى بنەڕەتى فەرمانبەر لە ماوەى 10 ساڵى رابردوو. بڕیارەکە هی وەزارەتی دارایی عێراقە و بۆ هەرێمی کوردستانی ناردووە، موچەى بنەڕەتى هەر 10 ساڵەکە کۆدەکرێتەوە، پاشان لە 3% لە سەرجەمى بنەڕەتى دەردەکرێت و فەرمانبەران بە 36 مانگ و خانەنشینان بە 60 مانگ لێیان وەردەگیرێتەوە. ئەمڕۆ، 28ی ئەیلوولی 2025، هاوکات لەگەڵ چاوەڕوانی بۆ گەیشتنی پارەی مووچەی مانگی تەمموز، بڕیاری لێبڕینی 3%ی بەشداریی خانەنشینی لە فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێمی کوردستان دەکەوێتە بواری جێبەجێکردنەوە. یادگار جەبار، سەرپەرشتیاری بایۆمەتریی سلێمانی، راگەیاند: "لێبڕینی 3%ی مووچەی فەرمانبەران لە مانگی تەمموزەوە جێبەجێ دەکرێت، بەشێک لە فەرمانگەکانیش لێبڕینەکەیان دەکەوێتە مانگی ئاب." باسی لەوەشکرد، کە لێبڕینەکە لە خانەنشینان راستەوخۆ لەکاتی وەرگرتنی مووچەی مانگی تەمموزدا دەبڕدرێت. ئەم لێبڕینە بۆ گێڕانەوەی جیاوازیی بەشداریی خانەنشینییە بۆ ماوەی 10 ساڵی رابردوو (لەسەرەتای 2014 تاوەکو ناوەڕاستی 2024). ماوەی گێڕانەوەکەی بەم شێوەیە دەبێت: فەرمانبەران: کۆی قەرزەکە لەسەر مووچەی بنەڕەتییان لە ماوەی 36 مانگ (3 ساڵ) لێ وەردەگیرێتەوە. خانەنشینان: کۆی قەرزەکە لە ماوەی 60 مانگ (5 ساڵ) لێ وەردەگیرێتەوە. لێبڕینی خانەنشینی بەمشێوەیە دەبێت: یەکەم/ لێبڕینی رێژەی 3% لە موچەی فەرمانبەران لە 01-01-2014 تاوەکو 30-06-2024. دووەم/ لێبرێنی رێژەی 3% لە موچەی فەرمانبەرێتی خانەنشینان؛ ئەوانەی ئێستا خانەنشینن و یاسای خانەنشینی یەکگرتوو دەیانگرێتەوە لە رێکەوتی 01-01-2014 تاوەکو رێکەوتی دەست لەکار هەڵگرتن و هەواڵکردنیان بۆ خانەنشینی. سێیەم/ بڕی پارەی کەڵەکەبوی سەر فەرمانبەران و خانەنشینان وەکو قەرز تۆمار دەکرێت لە ئەستۆی فەرمانبەران و خانەنشینان. چوارەم/ قەرزی ئاماژەپێکراو لە خاڵی سێیەم، لە ماوەی سێ ساڵ بۆ فەرمانبەر و ماوەی 5 ساڵ بۆ خانەنشینان پاکتاو بکرێت. پێنجەم/ ئەم لێبڕینە لە 01-06-2025 دەستپێدەکات تاوەکو قەرزەکە پاکتاو دەکرێت.
ئەمڕۆ شەممە یەک دۆلار ١١٠ هەزار تمەنی تێپەڕاند، کە بەرزترین ئاستی نرخی دۆلاری ئەمریکییە لە بەرامبەر تمەن. ئەمڕۆ شەممە یەک دۆلار بە 108 هەزار 500 تمەن مامەڵەی پێوەدەکرێت کە بەرزترین ئاستی نرخی دۆلاری ئەمریکییە لە بەرامبەر تمەن. لە سەروبەندی گەڕانەوەی سزاکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ سەر ئێران، لە بازاڕی ئازادی ئێران یەک دۆلار بە ١١٠ هەزار تمەن مامەڵەی پێوەدەکرێت، هەروەها نرخی دیزاینە نوێیەکەی دراوەکە بەناوی "ئیمامی" ١١١ ملیۆن تۆمانی تێپەڕاندووە. هەروەها نرخی یۆرۆ گەیشتە نزیکەی ١٣٠ هەزار تۆمان. هاوکات ڕێژەی هەڵاوسان لە مانگی ئەیلولدا زیاتر لە 45% بووە، بە پێی ئاماری ناوەندی ئاماری ئێران، لەم مانگەادا ڕێژەی هەڵاوسانی ماڵەکانی وڵات لە سەدا ٤٥.٣ بووە. شەوی رابردوو، ئەنجوومەنی ئاسایش پرۆژەیەکی پێشنیازکراوی چین و رووسیای رەتکردەوە کە داوای کردبوو سەپاندنەوەی گەمارۆکانی سەر ئێران دوابخرێت بۆ ئەوەی بوار بۆ گفتوگۆی زیاتر لەسەر بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران بڕەخسێت. پێشنیازەکە دەنگی نەهێنا و بەوپێیەش لە رۆژی یەکشەممەوە گەمارۆ تووندەکانی وڵاتانی رۆژئاوایی لەسەر ئێران دەسەپێندرێنەوە. ئەوەش کاریگەری لەسەر دابەزینی زیاتری بەهای تمەن بەرامبەر بە دۆلاری ئەمریکی داناوە. لە ماوەی یەک هەفتەدا نرخی دۆلار بەرامبەر بە تمەن بە رێژەی 5.5٪ بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە.
ئەمڕۆ شەممە 9/27، مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، پەیوەندییەکی تەلەفۆنی لە سەرۆک وەزیرانی فیدراڵ محەمەد شیاع سوودانی پێگەیشت. لە پەیوەندییەکەدا هەردوولا هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستانیان بە دەستکەوتێکی گرنگ ناوبرد کە لە خزمەتی هەموو عێراقییەکاندایە. سەرۆک وەزیرانی فیدراڵ سوپاسی سەرۆکی حکومەتی کرد بۆ گەیشتن بەم ڕێککەوتنە گرنگە و سەرۆکی حکومەتیش دەستخۆشی لە سەرۆک وەزیرانی فیدراڵ کرد بۆ نەهێشتنی ئاستەنگەکانی بەردەم گەیشتن بە ڕێککەوتنەکە. سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان هیوای خواست ئەم ڕێککەوتنە ببێتە ڕێخۆشکەر بۆ دەرچوونی یاسای نەوت و گاز. سەرۆکی حکومەت داواشی کرد کێشەی مووچە و شایستە داراییەکانی خەڵکی کوردستان، بە شێوەیەکی بنەڕەتی چارەسەر ببێت بۆ ئەوەی چیتر خەڵکی کوردستان لە دڵەڕاوکێدا نەبن. گوتیشی نابێت مووچەکانی ئەمساڵیش بفەوتێن. سەرۆک وەزیرانی فیدراڵ و سەرۆکی حکومەت هاوڕابوون لەسەر ئەوەی لە بودجەی گشتیی فیدراڵ بۆ ساڵی 2026، پێویستە هەرێمی کوردستان بەشە بودجەی خۆی هەبێت. سەرۆک وەزیرانی فیدراڵ جەختی کردەوە کە دەرفەتی ئابووری گرنگ لە ئارادان بۆ ئەنجامدانی گەشەپێدانی زیاتر لە هەموو عێراق، لە بەسڕەوە تا هەرێمی کوردستان. لە تەوەرێکی دیکەی گفتوگۆکاندا، باس لە گرنگیی ئەنجامدانی پڕۆژی ڕێگەی گەشەپێدان کرا ، کە بۆ ئەم مەبەستە، بەم زووانە لیژنەیەکی تایبەت لە بەغداوە سەردانی هەرێمی کوردستان دەکات بۆ نەهێشتنی هەموو ئاستەنگەکان لە بەردەم جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژە گرنگە کە کاریگەرییەکی گەورەی لە سەر گەشەپێدانی ئابووری لە هەموو عێراقدا دەبێت
دامەزراوەی عێراقی ئایندە بۆ لێکۆڵینەوە و راوێژکاریی ئابوری دەڵێت: بانکی ناوەندی عێراق بەرزترین ئاستی یەدەگی زێڕی لەدوای دامەزراندنیەوە تۆماركردووە، کە بەهاكەی بڕی (24) ترلیۆن دیناری تێپەڕاندووە. مەنار عوبەیدی، سەرۆکی دامەزراوەکە رایگەیاندووە: بەهای یەدەگی زێڕی عێراق لە بانكی ناوەندی گەیشتووەتە زیاتر لە (24) ترلیۆن دینار، بە بەزبونەوەی ساڵانە بە رێژەی 13.3% و زیادبونی بە ڕێژەی 135% بەراورد بە ساڵی 2022، بەمەش یەدەگی زێڕ لەبانكی ناوەندی گەیشتووەتە (20%)ی کۆی یەدەگی بانكی ناوەندی کە (123)ترلیۆن دیناری عێراقیە. رونیشیکردووەتەوە: ئەم بەهای پێوانەییە یەکەمجارە بانكی ناوەندی عێراق پێ بگات لە دوای دامەزراندنیەوە، بەو پێیەی یەدەگی زێڕ هەرگیز لە (20)تریلیۆن دینار تێپەڕ ینەکردووە بە درێژایی مێژووی كاری بانكەكە. ئاماژەی بەوەشکردووە:، بۆ یەکەمجارە رێژەی بەشداری زێڕ لە یەدەگەکاندا (٢٠%)ی کۆی یەدەگەکانی تێپەڕاندووە.
لە کۆبوونەوەی ئەمڕۆی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاری خەرجکردنی مووچەی مانگی حەوتی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان دراو و گفتوگۆ لەبارەی ناردنی مووچەی مانگی هەشت و مانگەکانی دواتریش دەکرێت. سەرچاوەیەکی باڵا لە ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق ڕاگەیاند: کەمێک پێش ئێستا لە کۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاری خەرجکردنی مووچەی مانگی حەوتی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان درا. لە سبەی چوارشەممەوە دەست بە ڕێککارەکانی خەرجکردنی پارە دەکرێت، ڕێککارەکان لە نێوان بانکی ناوەندی و وەزارەتی دارایی عێراق چەند ڕۆژێکی پێویستە تاوەکو پارە بخرێتە سەر هەژماری بانکی وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێمی کوردستان لە هەولێر. دەروون مەلا ناجی، پەیامنێری ئاڤا لە بەغدا ڕاگەیاند: کۆمپانیای سۆمۆ ئامادەیی خۆی نیشانداوە بۆ دووبارە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ بەندەری جەیهانی تورکیا، بەمەش گرفتێکی گەورەی بەردەم ناردنی مووچەی مووچەخۆران چارەسەر دەبێت. کۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بەردەوامە و گفتوگۆ دەکرێت لەبارەی ناردنی داهاتی نانەوتی هەرێمی کوردستان و دووبارە هەناردەکردنەوەی نەوت. سەرچاوەیەک لە لقی هەولێری بانکی ناوەندی ڕاگەیاند: پارەی پێویستیان بۆ مووچە لەبەردەستە، تەنانەت ئێستا زیاتر لە سێ ترلیۆن دینار پارەی کاشیان هەیە، بەشی مووچەی سێ مانگی مووچەخۆرانی کوردستان دەکات. وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێمی کوردستان وتى: لەگەڵ گەیشتی پارە لەماوەی دوو بۆ سێ ڕۆژدا پارەی تەواوی مووچەخۆران دابەش دەکەن و لیستی دابەشكردنی مووچەش هاوشێوەی مانگەکانی ڕابردوو دەبێت.
ئاژانسی هەواڵی "رۆیتەرز" بڵاویکردەوە: دوو بەرپرسی بواری نەوت رایانگەیاندووە، رۆژی دووشەممە شاندێکی وەزارەتی نەوتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان رێککەوتنی بەراییان لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکانی نەوت ئەنجامداوە بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت بۆ تورکیا لە ڕێگەی بۆرییەوە. دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن لە هەرێمی کوردستانەوە، چاوەڕوانی رەزامەندی كۆبونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقە. هاوكات ئاژانسی "بلومبێرگ" لە زاری بەرپرسێکی تورکیاوە رایگەیاندووە: وڵاتەکەی هیچ ئاستەنگێک بۆ رۆیشتنی نەوت دانانێت هەرکاتێک لایەنە عێراقییەکان گەیشتنە رێککەوتن. ئاژانسه ئەمریکییه له زاری ئەو بەرپرسەوە ئاماژەی بەوەشکردووه: پلانی سەرلەنوێ دانوستان لەبارەی هێڵی بۆرییەكان لە هەرێمی کوردستانەوه بۆ تورکیا نابێته رێگر لەبەردەم رۆیشتنی نه وت و ئاشكراشیكردووە، عێراق ئاگاداری کردوینەتەوە هەناردەکردنی نەوت له چەند رۆژی داهاتوو دەستپێدەکاتەوه . لەلایەکى دیکەوە، خالید شوانی، وەزیری دادی عێراق بۆ میدیای عێراقییەکان قسەیکردووە دەڵێت: مووچەی فەرمانبەرانی کوردستان لە چارەسەرکردندایە، لە چەند کاتژمێری داهاتوودا دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی کوردستان ڕادەگەیێنرێت. دوێنێ دووشەممە، لە هەولێر کۆبوونەوەیەک لەنێوان کۆمپانیای نەوتی باکوور و وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و نوێنەری کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنەری نەوت بەڕێوەچوو. ڕەشنووسێک ئامادەکراوە و چاوەڕێ دەکرێت لە نزیکترین کاتدا ڕێککەوتن و واژۆکردنی ڕابگەیێنرێت. لە ڕۆژی 25-3-2023 لەسەر بنەمای سکاڵایەکی وەزارەتی نەوتی عێراق دادگای ناوبژیوانی پاریس لە بەرژەوەندی عێراق بڕیاریدا و هەناردەی نەوت وەستا.
وەزارەتى دارایی حکومەتى هەرێم ڕایدەگەیەنێت ئەمڕۆ پێنج شەممە ١٢٠ ملیار داهاتی نانەوتی هەرێم بۆ مانگی حوزەیران خرایە سەر هەژماری بانکی وەزارەتی دارایی فیدراڵ. بەپێى ڕاگەیەندراوەکەى وەزارەتى داایی پارەکەش بەشێوەی کاش خرایە سەر هەژماری بانکی وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵ لەلقی هەولێری بانکی ناوەندی عێراق. پێشتر چەند جارێک وەزارەتى دارایی حکومەتى هەرێم جەختى لەسەر ئەوەکردوە کە بۆ ناردنى ١٢٠ ملیار دینارەکە هیچ کێشەیەکیان نییەو ئامادەیە. رۆژی 26ـی ئابی 2025، کۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بەڕێوەچوو و لە کۆبوونەوەکەدا بڕیار درا، مووچەی مانگی حوزەیرانی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان خەرج بکرێت. هەر لە کۆبوونەوەکەدا بڕیاردراوە کارەکانی لێژنە پێکهێندراوەکان تایبەت بە چارەسەرکردنی پرسی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان و مووچە بەردەوام بن. لە ماوەی چوار مانگی رابردوودا، فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان تەنیا یەک مووچەیان وەرگرتووە؛ دوایین جار 24ـی تەممووز بوو کە مووچەی مانگی ئایار نێردرا و رۆژی دواتر دابەشکرا. دەقى ڕاگەیەندراوەکەى وەزارەتى دارایی داهاتی نانەوتی هەرێم بۆ مانگی حوزەیران خرایە سەر هەژماری بانکی وەزارەتی دارایی فیدراڵ. ڕۆژی پێنج شەممە ( ٢٨ ی ئابی ٢٠٢٥ ) داهاتی نانەوتی هەرێمی کوردستان بۆ مانگی حوزەیرانی ساڵی ( ٢٠٢٥ ) کە بڕەکەی (١٢٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠ ) سەدو بیست ملیار دینارە، بەشێوەی کاش خرایە سەر هەژماری بانکی وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵ لەلقی هەولێری بانکی ناوەندی عێراق. ڕاگەیاندنی وەزارەتی دارایی و ئابووری.
ئیدارەی وزەی ئەمریکا، بەرزبوونەوەیەکی گەورەی لە هەناردەی نەوتی عێراق بۆ وڵاتەکەی لە ماوەی هەفتەی ڕابردوودا ڕاگەیاند. بە جۆرێک عێراق ڕۆژانە 328 هەزار بەرمیل نەوت هەناردەی ئەمریکا دەکات. ئەمریکا یەکێک لە گەورەترین بەرهەمهێنەری نەوت و هاوکات بەکاربەری نەوتە لەسەر ئاستی جیهاندا و ڕۆژانە زیاتر لە 20 ملیۆن بەرمیل نەوت و بەرهەمە نەوتییەکان بەکاردەهێنێت. بەگوێرەی بەگوێرەی داتاكانی ئیدارەی وزەی ئەمریکا "تێکڕای هاوردەکردنی نەوتی خاو بۆ ئەمریکا لە هەفتەی ڕابردوودا لە هەشت وڵاتی سەرەکییەوە گەیشتووەتە 5.440 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا، کە بە بڕی 471 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا کەمی کردووە بەراورد بە هەفتەی پێشووتر کە 5.911 ملیۆن بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا." "هەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئەمریکا گەیشتووەتە تێکڕای 328 هەزار بەرمیل، کە بە بڕی 186 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرزبووەتەوە بەراورد بە هەفتەی پێشووتر کە 142 هەزار بەرمیل بوو لە ڕۆژێکدا." ئیدارەکە ئاماژەی بەوەشکردووە، "زۆرترین هاوردەی نەوت بۆ ئەمریکا لە هەفتەی ڕابردوودا لە کەنەداوە بووە بە تێکڕای 3.835 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا، دوای ئەویش مەکسیک دێت بە 382 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا و سعودیە بە تێکڕای 364 هەزار بەرمیل، و کۆڵۆمبیا بە تێکڕای 184 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا."
سەرچاوەیەک لە حکومەتی عێراق ڕاگەیاند، نوسراوی فەرمیی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بۆ خەرجکردنی مووچەی مانگی 6ـی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان رادەستی وەزارەتی دارایی عێراق کرا. بەرپرسێکی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان رۆژی چوارشەممە، ئەوەى ئاشکراکرد حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ئاستی باڵا لەگەڵ سەرۆکوەزیرانی عێراق لەسەر هێڵە، بۆ ئەوەی تاوەکو سبەی نووسراوی فەرمیی خەرجکردنی مووچەی مانگی حوزەیران بگاتە وەزارەتی دارایی عێراق و سبەی پارەکە خەرج بکرێت، دوای ئەوە هەرێم[ـی کوردستان] راستەوخۆ 120 ملیار دینار لە داهاتی ناوخۆ بۆ بەغدا دەنێرێت. سەرچاوەکەی حکومەتی عێراق ئەمڕۆ ڕاگەیاند، ناردنی مووچە لەسەر رەزامەندیی وەزیری دارایی عێراق و جێبەجێکردنی بریارەکە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان وەستاوە. بەگوێرەی دوایین رێککەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا، دەبێت هەولێر 120 ملیار دینار لە داهاتی ناوخۆ و 230 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە رادەستی بەغدا بکات. ئەم بڕیارەی ئەنجوومەنی وەزیرانی فیدراڵ لە کاتێکدایە، دوێنێ چوارشەممە، 20ـی ئابی 2025، شاندی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە بەغدا، لەگەڵ تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق کۆبووەوە و ڕادەستکردنی داهاتی نانەوتییان تاوتوێ کرد. ئەندامێکی شاندەکەی هەرێم ڕاگەیاندبوو بەرەوپێشچوونی باش لەکۆبوونەوەکان هەبووە و دەمانەوێت لە ماوەی هەفتەیەکدا لەسەر پرسی داهاتی نانەوتی بگەینە ڕێککەوتن." بڕیارەکەی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق لەبارەی خەرجکردنی مووچە دوێنێ سێشەممە، 19ـی ئابی 2025، ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق کۆبووەوە و دواتر لە ڕاگەیەنراوێکدا ڕایگەیاند، ئەنجوومەنەکە بڕیاری داوە بە شێوەیەکی بنەڕەتی رەزامەندی لەسەر نوێکردنەوەی کارکردن بە بڕیاری ژمارە (550)ی ساڵی 2025 بدات، بۆ دابینکردنی پارەی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بۆ مانگی حوزەیران، دوای رەچاوکردنی ئەم خاڵانەی خوارەوە: 1. ئەو لیژنانەی بۆ گفتوگۆکردن لەبارەی ڕادەستکردنی داهاتی نانەوتی و هەناردەکردنەوەی نەوتی کوردستان پێکهێنراون، کارەکانیان تەواو بکەن، بە مەرجێک هەریەکەیان کۆنووسێکی واژۆکراو لە ماوەی هەفتەیەکدا، پێشکێشی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بکەن. 2. ئەو تیمەی بەپێی بڕگەی دووەم پێکهێنراوە، لە ماوەی هەفتەیەکدا کارەکانی تەواو بکات، بە ژماردنی پشکی گەنجینەی گشتیی فیدراڵی لە داهاتە نانەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بەگوێرەی یاسا. هەروەها حکوومەتی هەرێمی کوردستان ئەو پشکە بدات لەبری ئەو بڕە پارەیەی کە لە بڕگەی (دووەم/1)ـی بڕیارەکەدا ئاماژەی پێکراوە، بە مەرجێک میکانیزمی ژماردنەکە لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵی و دیوانی چاودێریی دارایی فیدراڵییەوە پەسند کرابێت. 3. حکوومەتی هەرێمی کوردستان، کۆمپانیاکانی نەوت کە لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن، پابەند بکات بە رادەستکردنی ئەو نەوتەی بەرهەم دێت، بەگوێرەی بڕگەکانی یاسای بودجەی گشتیی فیدراڵی و بڕیاری ژمارە (550)ـی ساڵی 2025ـی ئەنجوومەنی وەزیران.
کۆمپانیای دی ئێن ئۆ بەرزبوونەوەی داهات و بەرهەمی نەوتی لە هەرێمی کوردستان راگەیاند و دەڵێت لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ بەرهەم و داهاتی نەوتمان زیادیکردووە. لەڕاگەیەندراوێکیاندا کە ئەمڕۆ پێنج شەممە بڵاوکراوەتەوە، دی ئێن ئۆئ ئاماژە بۆ ئەوەدەکەن لە هەرێمی کوردستان و دەریای باکوور 258 ملیۆن دۆلار قازانجمان کردووە كۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی راپۆرتی چارەكی دووەمی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی لە هەرێمی كوردستان بڵاوكردەوە، بەگوێرەی راپۆرتی كۆمپانیاكە، پوختەی بەرهەمی لەماوەی ئەو چارەکەدا (56)هەزار و (100)بەرمیلی رۆژانە بووە. كۆماپانیاكە ئاماژە بەوەشدەكات: لە کاتێکدا ئەو چاکسازییانەی چەند مانگێکی خایاند تائێستا هەڵپەسێردراون و نیگەرانییە ئەمنییەکان لەجێی خۆیانن، دوای هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بۆ سەر کێڵگەکانی سەر بە (DNO) لە کوردستان، کۆمپانیاكە کۆی بەرهەمهێنانی لەسەر بنەمایەكی ئەزموونی زیادکردووە بۆ (55) هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا، کە بە نزیکەیی بە یەکسانی لە نێوان کێڵگەکانی تاوکێ و پێشخاپوردا دابەشکراوە. کەمبوونەوەی بەرهەم بەراورد بە چارەکی پێشوو، بەهۆی دوو وەستانی کارکردنەوە بوو کە بەهۆی کێشەکانی بازاڕەوە سەپێنران. لەکاتی ئەو وەستانانەدا، DNO هەندێک چاکسازی کرد، کە لە بنەڕەتدا بڕیاربوو لە کۆتاییەکانی ئەمساڵدا بکرێن. کۆمپانیای DNO خاوەنی 75٪ی پشکەکانی مۆڵەتی تاوکێیە و بەکارخەری بلۆکەکەیە، هاوبەشەکەشی کە کۆمپانیای "گەنەڵ ئێنێرجی "یە، خاوەنی 25٪ی مۆڵەتەکەیە.
وتەبێژی حکومەتی هەرێمی کوردستان ئاماژە بەوەدەدات، شاندی باڵای هەرێمی کوردستان لە بەغدا کۆبوونەوەی یەکلایکەرەوە لەبارەی پرسی مووچە و داهاتی نانەوتی دەکەن، جەخت لەوەشدەکاتەوە کە 120 ملیار دینار داهاتی نانەوتی ئامادەیە، هەرکاتێک پێویست بکات ڕادەستی بەغدا دەکرێت. کۆبوونەوەکەی شاندی هەرێمی کوردستان و تەیف سامی لە بەغدا بەردەوامە، کۆبوونەوەکە لەبارەی پۆلێنکردنی داهاتی نانەوتییە. ئەگەر هەردوولا گەیشتنە ڕێککەوتن لە کۆتایی کۆبوونەوەکە ڕاپۆرتێک ئامادە دەکرێت بۆ ئەوەی بخرێتە بەردەستی سەرۆکوەزیرانی عێراق. پێشەوا هەورامی، وتەبێژی حکومەتی هەرێمی کوردستان وتی، "کەمێک پێش ئێستا قسەم لەگەڵ شاندی هەرێمی کوردستان کرد، لە بەغدا کۆبوونەوەیەکی یەکلاییکەرەوە هەیە، سەبارەت بەگەیشتن بەڕێککەوتن دەربارەی پرسە داراییەکان." وتیشی، "120 ملیار دینار داهاتی نانەوتیی مانگی شەش ئامادەیە، هەر کاتێک پێویست بکات دەخرێتە سەر هەژماری بانکی وەزارەتی دارایی عێراق." ماوەی دوو ڕۆژە شاندێکی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان لە بەغدایە. دوێنێ ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاری ناردنی مووچەی دا بە مەرجی جێبەجێکردنی سێ داواکاری، بەڵام ئەنجامی ئەم کۆبوونەوەیەی نێوان شاندی کوردستان و تەیف سامی بۆ پۆلێنکردنی داهاتی نانەوتی مانگەکانی داهاتووە. واتا پەیوەندی نییە بەو 120 ملیارەی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق کە وەکو مەرج دیاری کردووە بۆ ناردنی مووچەی مانگی شەش.
ماڵپەڕی "بەغداد ئەلیەوم" لە زاری سەرچاوەیەکی حکومەتی عێراقەوە بڵاویكردووەتەوە: ئەنجومەنی وەزیران لە دانیشتنی یەک شەممەی داهاتوو، بڕیاری خەرجکردنی موچەی فەرمانبەران بۆ مانگی حوزەیران دەدات، دوای ئەوەی هەرێم بڕی (120) ملیار دینار لە داهاتە ناوخۆییەکانی رەوانەی بەغداد دەكات. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكردووە: دوای رێککەوتنی تەواوەتی لە نێوان وەزارەتی سامانە سروشتیەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و وەزارەتی نەوتی عێراق و واژۆکردنی رێککەوتنەکە، نەوتەكە بووەتە پشکی کۆمپانیای سۆمۆ، وادەی دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن دەمێنێتەوە كە لە ئەستۆی بەغدادو ئاستی خێرایی گەیشتنێتی بە رێککەوتن لەگەڵ لایەنی تورکی. وتوشیەتی: وەزارەتی دارایی هەرێم بڕی (120)ملیار دینار لە داهاتە ناوخۆییەکان دەگوازێتەوە بۆ بەغداد، دوای ئەوە ئەنجومەنی وەزیران لە دانیشتنی رۆژی یەکشەممەدا بڕیار دەدات راستەوخۆ موچەی فەرمانبەران بۆ مانگی حوزەیران خەرج بکات. ئەمەش لەکاتێکدایە ئێوارەى ئەمڕۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ڕایدەگەیەنێت لەگەڵ عێراق لەسەر میکانیزمی هەناردەکردنەوەی نەوت رێککەوتین، کۆنووسی رێککەوتنەکە لەلایەن 23 کەسایەتیی شاندی هەردوولا واژۆ کراوە. چوارشەممە 13ـی ئابی 2025، وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان، لە ڕاگەیەنراوێکدا، ئاماژە بەوە دا، لەسەر میکانیزمی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم، لەگەڵ وەزارەتی نەوتی حکوومەتی عێراق ڕێککەوتین، ڕێککەوتنەکەش لە لایەن 23 کەسایەتی شاندی هەردوولا واژۆ کراوە، کە 17ـیان ئەندامی شاندی وەزارەتی نەوتی عێراق بوون. وەزارەتەکە باسی لەوە کرد، کۆبوونەوەکان لە 17ـی مانگی ڕابردووەوە دەستیان پێکرد و لەم ماوەیە سەردانی تەواوی کێڵگەکانی نەوتی هەرێم کراوە و دوای هەڵسەنگاندنی کێشەکانی هونەری گفتوگۆیەکی زۆر، لە 11ـی ئەم مانگە ڕێککەوتن لەسەر میکانیزمی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم کراوە، کە بە گوێرەی بەرهەمی ڕۆژانەی کێڵگە نەوتییەکان دەبێت. وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان، دەڵێت: 50 هەزار بەرمیل نەوت بۆ پێویستی ناوخۆی هەرێم گلدەدرێتەوە، بەرهەمەکەی دیکە بۆ هەناردەکردن ڕادەستی کۆمپانیای سۆمۆ دەکرێت. لە کۆتایی ڕاگەیەنراوەکەدا ئاماژە بەوەش کراوە، بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان، ماوەتەوە حکوومەتی فیدراڵ لەگەڵ حکوومەتی تورکیا قسە بکات و پرۆسەکە جێبەجێ بکرێت.
