نووسین: ئەحمەد ڕەسوڵ ئێران لە قەیرنێکی سەختدا پێنج ساڵ لەسەریەک وشکەساڵی وڵاتەکەی گەیاندووەتە ئەو قۆناغەی کە ئاسایشی ئاو هەڕەشەی جدی بکەوێتە سەر. بارانبارین بە شێوەیەکی نائومێدکەر کەمیکردووە. لە چەند مانگی ڕابردووەوە لە سەدای ٤٠ ی کۆگاکانی ئاو، بە تایبەت ئەوانەی خزمەت بە تارانی پایتەخت دەکەن، نزیکبوونەتەوە لە بەتاڵبوونەوە. هۆکارە بنەڕەتییەکان لە پشت ئەم قەیرانەوە تێکەڵەیەکی ئاڵۆز لە هۆکارە ژینگەییەکان و هۆکارە ئینسانییەکان هەیە. گۆڕانی کەشوهەوا وشکەساڵی چڕتر کردووەتەوە. لێکۆڵینەوەکان دەریدەخەن کە گەرمبوونی جیهانی بەهۆی مرۆڤەوە ئەگەری وشکەساڵی ئێستای ناوچەکەی تا ١٦ هێندە زیاتر کردووە. لەم نێوەندەدا، کشتوکاڵی ئێران زیاتر لە سەدا ٩٠ ی ئاوی وڵاتەکە بەکاردەهێنێت، بەشێکی زۆری بەهۆی شێوازە بەسەرچووەکانی ئاودێریی و ڕواندنی ئەو درەختانەی ئاویان زۆر پێویستە لە ناوچە وشکەکاندا لەدەستچووە. کەمبوونەوەی خێرای ئاوی ژێر زەوی، کە هەزاران بیر وشکیان کردووە، دۆخەکەی خراپتر کردووە. سیستمی خراپی بەڕێوەبردنی ئاو، دۆخەکەی قورستر کردووە. تۆڕە نافەرمیەکانی ئاو، کە ناویان لێنراوە مافیای ئاو، بەبێ چاودێری ژینگەیی، بوونەتە هۆی کەمبوونەوەی ئاو و هەروەها دۆخی ئیکۆسیستەمەکانی وەک دەریاچەی ورمێ و چەندین دەریاچەی بچووکی دەستکردیان قورستر کردووە. دەرکەوتنی دەرئەنجامە کارەستبارەکان کەم ئاویی کاریگەرییەکانی بەرفراوانن. تاران ڕووبەڕووی سیناریۆی سەختی پێشکەشکردنی ئاو دەبێتەوە. حکومەت بۆ کەمکردنەوەی بەکارهێنانی ئاو و کارەبا پشووی فەرمی ڕاگەیاند، داواش لە هاووڵاتیان دەکات بە ڕێژەی لە سەدا ٢٠ بەکارهێنان کەم بکەنەوە، چونکە بەنداوەکان گەیشتوونەتە نزیک نزمترین ئاستی ئاو کە لە مێژوودا وێنەی نەبووە. قەیرانەکە تەنها لە شارەکان نییە، بەڵکو لە شارۆچکە و گوندەکانیشە. واتا دانیشتوانی شار و گوندەکان بە هەمان شێوە زیانیان پێدەگات. زیانەکان لەسەر هەموو ئاستەکانن، زیانە کشتوکاڵییەکان، ئسایشی خۆراک لە ژێر هەڕەشەدا، کۆچی ناچاریی لە ناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکیتر یان لە گوندەوە بۆ شار و بە پێچەوانەشەوە. تەنانەت پێشنیار هەیە بۆ گواستنەوەی پایتەخت بەهۆی بارودۆخی سەختی کەمئاویی شارەکەوە. چاودێران پێشبینی دەکەن ئەم قەیرانە کاریگەریی هەبێت لەسەر ناڕەزایەتییەکان، بە تایبەتی لە نێوان جووتیاران و پێکهاتە پەراوێزخراوەکانی پارێزگاکانی وەک خوزستان و ئیسفەهان. بێمتمانەیی خەڵک بە دەسەڵاتداران و سیستمە کارگێڕییەکە زیاتر دەبێت. هەندێک لە شیکەرەوەکان هۆشداری دەدەن لە کاریگەریی ئەو ناڕەزایەتییانە لەسەر جێگیریی دۆخی گشتیی و سەقامگیری نیشتمانی. داهاتوویەکی سەختتر بە گوێرەی مۆدێلە جیاوازەکانی پێشبینییە زانستییەکان، وشکەساڵی درێژتر و توندتر لە ڕێگادایە. پێشبینی دەکرێت پلەی گەرما بە ڕێژەی ٢.٤- ٥.٨ پلەی سەدی بەرز ببیتەوە و هەروەها کەمبوونەوەی ڕێژەی باران بارینیش لە ساڵانی داهاتوودا. بە گوێرەی ڕاپۆرتە شیکارییەکان، ئەوەی دەتوانێت کەمێک لە سەختی قەیرانەکە کەم بکاتەوە، چاکسازییەکی بەرفراوانە لە شێوازی کارگێڕیی ئاوی شارەکان و کارگێڕیی سەرچاوە ئاوییەکان، سەرباری داڕشتنەوەی سیستمی ئاودێریی باخداریی و کشتوکاڵیی بەشێوەیەکی تر کە ڕێژەیەکی کەمتری ئاوی پێویست بێت و هەروەها داواکردن لە هاوڵاتییان کە بەفیڕۆدانی ئاو لە بەکارهێنانی ڕۆژانەییدا نزیک بکەنەوە لە سفر. بەبی ئەمانە مایەپووچبوونی ئاوی ئێران پێسبینیکراوە و ئەمەش دەبێتە هەڕەشەیەکی گەورەی وجودیی لە سەرانسەری ووڵاتدا. لەبارەی گۆڕانی کەشوهەوا و وشکەساڵیی، بۆچوون و پێشبینی تۆ چییە؟
ديداره‌كه‌ی پاریسی نێوان (مەزڵوم عەبدیی و ئەحمەد شه‌رعی هه‌ڵوه‌شانده‌وه د. گه‌نجۆ خه‌سره‌و محمد رۆژی هەینی (8/8/2025) بە بەشداریی زیاتر لە (400) کەسایەتی سیاسی و سەربازی و ئاینی، کە نوێنەرایەتی سەرجەم پێکهاتەکانی باکور و رۆژهەڵاتی سوریا دەکەن، لە ژێر درووشمی پێکەوە لە پێناو دیموكراتی فرەیی و یەکڕیزیی و ناناوه‌ندێتیی، بە هاوبەشی داهاتوو بونیات دەنێین، لە ناوەندی رۆشنبیریی شاری حەسەکەی هەرێمی جزیرە، کۆنفرانسەکە دەستی پێکرد. جگە لە کەسایەتییەکان، نوێنەرانی ئیدارەی خۆبەڕێوەبەریی، هێزەکانی سوریای دیموکرات، ئەنجومەنی سوریای دیموکرات، پارتە سیاسییەکان، رێکخستنەکانی ژنان، مەترانی جزیرە و فورات، یەکێتی سریانی، بزوتنەوەی کۆمەڵگەی دیموکراتی، ئەنجومەنی نیشتیمانی کورد و ژمارەیەکی زۆر کەسایەتی ئاینی و نوێنەری پێکهاتەکان بەشدار بوون. شێخ حیکمەت هیجری رابەری روحی دروزییەکان و شێخ غەزال غەزالی نوێنەری عەلەوییەکان بە ڤیدیۆ کۆنفرانس و شێخ مورشید خه‌زنه‌وی به ئاماده‌بوون بەشدارییان کرد. ئه‌مه له كاتێكدا کە بڕیاربوو له ناوه‌ڕاستی ئه‌م مانگه له كۆنگره‌یه‌كی پڕ ئومێدی نێوان (حكومه‌تی ڕاگوزه‌ری سوریا – هه‌سه‌ده) ئاینده‌ی سوریا به گشتی و ناوچه‌كانی خۆرهه‌ڵاتی فورات به تایبه‌تی و پرسی ڕیكه‌وتنی نێوانیان له به‌ڕیوه‌بردن و تێكه‌ڵكردنه‌وه‌ی هێزه‌كان بخرێته ڕوو به تایبه‌ت دوای ئاڵۆزی و شه‌ری ناوچه‌كانی باشور (دروز) كه سوریا كەو‌تبووه ژێرگوشارێكی گه‌وره‌ی نێوده‌وڵه‌تی. به‌ڵام هه‌ر هه‌مان ڕۆژ به شێوه‌یه‌كی له ناکاو و پێشتر ڕانه‌گه‌یندراو (هاكان فیدان) گه‌یشته كۆشكی گه‌ل و داوای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی كۆنگره‌ی پاریسی كرد و مه‌ترسیه‌كانی كۆنگره‌ی حه‌سه‌كه‌ی خسته ڕوو وه به پلانی (ئیسرائیلی – ئه‌مریكی – فه‌ره‌نسی) وه‌سفی كرد و به هه‌نگاوی سه‌ره‌تایی ڕووخانی ده‌سه‌ڵاتی كاتی سوریا و جێگرتنه‌وه‌ی هێزه‌كانی سوریای دیموكرات وه‌ك هێزی نیشتمانی سوریا ناساند، به‌مه‌ش كات و شوێنی كۆنگره‌كه گۆڕانی به‌سه‌ر داهات و له ئێستادا عومانی پایته‌ختی ئوردن باسده‌كرێت، له سیاسه‌تدا شوێنی كۆبونه‌وه و كۆنگره‌كان ڕۆڵێكی باڵا ده‌گێڕن له ده‌رئه‌نجامه‌كان له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له ئێستادا فه‌ڕه‌نسا له كورد نزیكه توركیا ترسی له ده‌رئه‌نجامه‌كانی كۆنگره‌كه هه‌بوو كه به قازانجی كورد بشكێته‌وه بۆیه له ئێستادا داوای عومان ده‌كات كه له سیاسه‌ته‌كانی توركیا و سعودیه و سوریا نزیكه. گۆڕانه جیۆپۆڵەتیكیه‌كان زۆر خێرا هه‌نگاوده‌نێن هه‌ر له‌شه‌ڕی (ڕوسیا – ئوكرانیا) و ئه‌گه‌ری ڕێكه‌وتنی (15) ئه‌م مانگه‌ی ئه‌ڵاسكای نێوان (پۆتین – تره‌مپ) و داننان به ناوچه‌كانی خۆرهه‌ڵاتی ئۆكراین وه‌ك به‌شێك له خاكی ڕوسیا له‌لایه‌ك ڕیكه‌وتنامه‌ی (ئازه‌ربایجان - ئه‌رمینیا) و كه‌وتنه ژێڕ كۆنتڕۆڵی كۆریدۆری زه‌نگه‌زوور بۆ ماوه‌ی (99) ساڵ بۆ ئه‌مریكا و دوورخستنه‌وه‌ی ئێران له ئه‌رمینیا و ڕووسیا له ئێران كۆمه‌ڵێك ئاماژه‌ی ڕیكه‌وتنی پێشوه‌خته‌ی ئاڵوگۆری به‌رژه‌وه‌ندی زلهێزه‌كانن كه پێشبینی ده‌كرێـت درێژەی هەبیت بۆ نێو سوریا، به‌ڵام پێده‌چێت گۆڕانكارییه‌كان به چه‌ك یه‌كلابكرێنه‌وه له بری دبلۆماسیه‌ت وه‌ك: - ئه‌گه‌ری كشانه‌وه‌ی سه‌ربازیی توركیا له سوریا و دروستكردنی زیاتر له (129) گروپی میلیشیای سوریی له ژێر هه‌ژموونی توركیا. - وه‌رگه‌ڕانی ئاڕاسته‌ی هێزه‌كانی ئه‌حمه‌د شه‌رع له باشوره‌وه بۆ باكوری خۆرهه‌ڵات كه ڕۆژی (11/8) زیاتر له (5000) سه‌رباز به چه‌كی قورسه‌وه ڕوه‌و باشوری دێره‌زۆر و باكوری حه‌ما پێشڕه‌ویان كرد. - جوڵه‌ی هێزه‌كانی سوریای دیموكرات گوماناوین و ئۆپه‌راسۆنه‌كانیان به‌ره‌و قوڵای خاكی سوریا و بیابانی تەدموره به جۆرێك شه‌وی (9/8) نزیك بونه‌وه تا (15كم) رۆژهه‌ڵاتی دیمه‌شق و گه‌ڕانه‌وه. - جۆڵه‌ی سه‌ربازه درووزیه‌كان به پاڵپشتی ئیسرائیل هاوشان له‌گه‌ڵ سنوره‌كانی ئوردن به ئامانجی گه‌یشتن به ته‌نه‌ف (سێكوچه‌كه‌ی سنوری عێراق – سوریا - ئوردن) له‌به‌رامبه‌ردا هاتنه خواره‌وه‌ی هێزه‌كانی (هه‌سه‌ده) له به‌شی باكوری خۆرهه‌ڵات و گه‌یشتنیان به ته‌نه‌ف له پێناو كردنه‌وه‌ی كۆریدۆری داود كه ئیسرائیل ئامانجیه‌تی و له‌لایه‌كی تر كورد له خنكان ڕزگار ده‌كات. - گه‌ڕانه‌وه‌ی ڕووسیا بۆ سوریا و چالاکكردنه‌وه‌ی فڕۆكه‌خانه‌ی سه‌ربازی حمیمیم له لازقیه و فرۆكه‌خانه‌ی تەڕتوس و جێگیركردنی ڕادار و زیادكردنی سه‌رباز و چه‌ك و ته‌كنه‌لۆژیای سه‌ربازی پێمان ده‌ڵێن ڕووسیا داوای به‌شه كێكی خۆی ده‌كات به تایبه‌ت له ناوچه‌كانی كه‌نار. - ئه‌گه‌ری گه‌ڕانه‌وه‌ی ئێران بۆ سوریا ئه‌گه‌رچی دووره به‌ڵام ئێران له ئێستادا له هه‌وڵدایه به تایبه‌ت له ئه‌گه‌ری كشانه‌وه‌ی ئه‌مریكا له ڕۆژئاڤای كوردستان، جێهێشتنی كورد له‌به‌رده‌م ره‌می كه‌ڵبەی تیژكراوی شه‌رع و توركیا، ده‌رفه‌ت ده‌داته ئێران بۆ گه‌ڕانه‌وه بۆ سوریا له ڕێگه‌ی كورده‌وه. - له قاڵبدانی ده‌سه‌ڵاته‌كانی تڕه‌مپ له‌لایه‌ن كۆنگرێسه‌وه به‌مه‌ش تره‌مپ ناتوانێ به ته‌نیا و به‌بێ گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ كۆنگرێس بڕیار له به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی ئه‌مریكا بدات له سوریا كه ئه‌مه‌ش بۆ كورد خاڵی به‌هێز و ئه‌رێنیه. - یه‌كێكی تر له كێشه‌كانی سوریا نه‌بونی یه‌كده‌نگیه له نێوان گروپه جیهادییه‌كان، چونكه به‌شێك له‌و گروپانه له سیاسه‌ته‌كانی ئه‌حمد شەرع نارازین و بگره به كوفری ده‌زانن به تایبه‌ت دوای هه‌وڵه‌كانی بۆ نزیك بونه‌وه‌ی سوریا له ئه‌مریكا و ئیسرائیل. - كۆنتڕۆڵ كردنی ئاسمانی سوریا له‌لایه‌ن ئیسرائیل و به‌كارهێنانی له بۆردومانه‌كانی كاتێك به‌رژه‌وه‌ندی ئیسرائیل بكه‌وێته مه‌ترسییەوە، ئه‌مه‌ش حكومه‌تی جۆلانی ته‌واو گەمارۆ داوە. ئه‌م خاڵانه ئاماژه‌ن بۆ ئه‌گه‌ری ده‌ستپێكردنی شه‌پۆڵی دووه‌می گۆڕانكاری له سوریا به‌مه‌ش چاره‌نوسی ئه‌حمه‌د شه‌رع له چاره‌نوسی به‌شار ئەسەد باشتر نابێت به تایبه‌ت دوای كۆمه‌ڵكوژیی عه‌له‌ویه‌كانی كه‌نار و دروزییه‌كانی باشور، له‌لایه‌كی تر په‌سه‌ند كردنی هێزه‌كانی سوریای دیموكرات وه‌ك هێزێكی دیموكراتییخواز له سوریا به تایبه‌ت دوای داواكردنی هاوكاری دروزه‌كان و عه‌له‌وییه‌كان له (هه‌سه‌ده) بۆ پاراستنیان له شه‌بیحه‌كانی جۆلانی و پاراستنی نێوده‌وڵه‌تی بۆ كه‌مینه‌كان گلۆره‌ی ده‌سه‌ڵاتی شه‌رع كه‌وتووەتە لێژیی و كۆنفرانسی حه‌سه‌كه و یه‌كده‌نگیی و كۆده‌نگیی پێكهاته‌كان له ڕه‌تكردنه‌وه‌ی سیاسه‌تەكانی شه‌رع و په‌سەندكردنی سیاسه‌ته‌كانی (هه‌سه‌ده) ئه‌مه‌ی سه‌لماند.
نووسین: ئەحمەد ڕەسوڵ میکانیزم و قۆناغەکان لە پەیوەندییە سیاسییەکان و هاوکیشە جیهانییەکانی هێز و دیپلۆماسییەتدا، ئەمریکا و ئیسرائیل دوانەیەکی لێکدانەبڕاون. بۆ دەیان ساڵە ئیسرائیل کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر بڕیاردانی سیاسی ئەمریکا هەبووە، ڕەگ و ڕیشەی دینامیکییەتی کاریگەریی ئیسرائیل لە نێوەندی سیاسیی بڕیاردانی ئەمریکییدا، پێکهاتووە لە تێکەڵەیەک لە هاوپەیمانییە ستراتیژییەکان، هێزی لۆبییکردن و حیکایەتی سیاسیی هاوبەشدایە. ئەم کاریگەرییە یەکپارچە و بە یەکجار نییە بەڵکو قۆناغ بە قۆناغ پەرەی سەندووە. کاریگەرییەکە سەرباری هۆکاری ڕووداوە مێژووییەکان، هەروەها لە ڕیگای چوارچێوە دامەزراوەییەکان و پڕۆژە ئامانجدارەکانەوە لە قاڵب دراوە. قۆناغی یەکەم: پێکهێنانی هاوپەیمانی ستراتیژی ١٩٤٨-١٩٧٣ دامەزراندنی ئیسرائیل لە ساڵی ١٩٤٨ هاوکات بوو لەگەڵ دووجەمسەریی جیهان و جەنگی سارد. ئیسرائیل بەربەستێک بوو لەبەردەم فراوانخوازییەکانی بلۆکی سۆڤیێتی کە لەو سەردەمەدا چەند وڵاتێک لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کەوتبوونە ژێر سیاسەت و ئایدیۆلۆژیای یەکێتی سۆڤیێتەوە. دوای جەنگی شەش ڕۆژەی ساڵی ١٩٦٧، کاتێک سەرکەوتنی سەربازی ئیسرائیل وەک بەربەستێک لە دژی کاریگەریی سۆڤیەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە تەواوی جێگای گرت، ئەمە وایکرد ئەمریکا پشتیوانییەکانی خۆی بۆ ئیسرائیل زیاتر و تۆکمەتر بکات.. لە ساڵی ١٩٧٣ لە جەنگی ئۆکتۆبەر “یان جەنگی یۆم کیپور” کە بە جەنگی چوارەمی عەرەب-ئیسرائیلیش ناسراوە، سەرۆکی ئەمریکا، ڕیچارد نیکسۆن ڕێگەیدا بە گواستنەوەی چەک بە فڕۆکە بۆ ئیسرائیل بەشێوەیەکی بەرفراوان. لە دوای ئەمەوە، بیرۆکەی ئیسرائیل وەک هاوبەشێکی ستراتیژی و سەرەکی لە پێکهاتەی سیاسیی و بڕیاردانی بونیادی دەزگایی ئەمریکادا چەسپا و جێگیربوو، کە ئەمەش کاریگەری لەسەر سیاسەتەکانی داهاتووی هاوکاری سەربازیی ئەمریکا بۆ ئیسرائیل هەبوو. قۆناغی دووەم: بەدامەزراوەییکردنی کاریگەری (هەشتاکان-نەوەدەکان) لە سەردەمی ڕۆناڵد ڕیگان، هاوکارییەکانی ئەمریکا و ئیسرائیل بەرفراوانتر بوون بۆ هاوبەشییکردن و پەیوەندیی هەواڵگریی، پەرەپێدانی چەکی هاوبەش و سیاسەتی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر. گروپەکانی لۆبییکردن، بە تایبەت لیژنەی کاروباری گشتی ئیسرائیل-ئەمریکی ناسراو بە ئایپاک (AIPAC) بوون بە هێزی گەورە و سەرەکی لە واشنتۆن. لە ساڵانی نەوەدەکان، یارمەتییە ساڵانەییەکانی ئەمریکا بۆ ئیسرائیل کە زۆربەیان لە هاوکارییە سەربازییەکاندا خۆیان دەبینییەوە وەکو ڕێککەوتنی چەندین ساڵە جێگەیان گرت، کە پشتگیریی چاوەڕوانکراو مسۆگەر دەکات بەبێ لەبەرچاوگرتنی گۆڕانی کەسەکان و ئیدارەکانی پێکهێنانی حکومەت. یاسای باڵیۆزخانەی قودس لە ساڵی ١٩٩٥ کە لە ڕێگەی کۆنگرێسەوە پاڵپشتی کرا، نیشانیدا هاوتەریبی کۆنگرێس لەگەڵ لۆبیکردن بۆ لایەنگریی لە ئیسرائیل بەهێز و فراوانە. قۆناغی سێیەم: هاوئاهەنگیی سیاسیی دوای هێرشەکانی ١١ی سێپتەمبەر، ئەمریکا و ئیسرائیل لە چوارچێوەی جەنگی دژی تیرۆردا، هاوبەشیی لە لێکدانەوە و تێگەیشتندا سەبارەت بە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر یارمەتیدەر بوو بۆ ڕەوایەتیدان بە پشتگیری ئەمریکا بۆ ڕێوشوێنە ئەمنییەکانی ئیسرائیل، لەوانەش بەربەستی جیاکردنەوەی کەناری ڕۆژئاوا و گەمارۆکانی غەززە. لە ساڵی ٢٠٠٧ ئیدارەی جۆرج بوشی کوڕ، پاکێجێکی هاوکاری سەربازیی بە بڕی ٣٠ ملیار دۆلار و بۆ ماوەی ١٠ ساڵ بۆ ئیسرائیل پەسەند کرد. لە ساڵی ٢٠١٦دا، ئیدارەی ئۆباما یاداشتێکی لێکتێگەیشتنی بە بڕی ٣٨ ملیار دۆلار واژۆ کرد کە گەورەترین گرێبەستی یارمەتی سەربازییە لە مێژووی ئەمریکادا. قۆناغی چوارەم: پڕۆژە سیاسی و ئابوورییە یەکگرتووەکان (ساڵانی ٢٠١٠-ئێستا) لە نزیکەی کۆتایی ساڵانی دوو هەزارەوە کاریگەریی ئیسرائیل بواری سیاسیی و سەربازیی تێپەڕاند و گەیشتە ناو بوارەکانی ئابووریی و تەکنۆلۆژیی و دیپلۆماسیی. پڕۆژە هاوبەشەکانی وەک سیستەمی بەرگری موشەکی ئایرۆن دۆم کە لە ساڵی ٢٠١١ەوە لەلایەن ئەمریکاوە هاوبەشی دارایی دەکرێت، لەلایەن هەردوو حکومەتەوە بە شێوەیەکی کاریگەر، وەکو هێمای بەرژەوەندییە ئەمنییەکانی هاوبەشەکان پێشخراوە. هەروەها ئیسرائیل ڕۆڵی هەیە لە داڕشتنی هەڵوێستەکانی ئەمریکا سەبارەت بە ئێران؛ بۆ نموونە، وتارەکەی سەرۆکوەزیرانی ئەمریکا بنیامین ناتانیاهۆ لە ساڵی ٢٠١٥ بۆ کۆنگرێسی ئەمریکا، ڕۆڵی سەرەکی هەبوو لە کاریگەریی و پێکهێنانی کۆدەنگیی لە دژایەتییکردندا بۆ ڕێککەوتنی ئەتۆمی ئێران. میکانیزمەکانی کاریگەری تۆڕەکانی لۆبیکردن ئایپاک و ڕێکخراوە هاوپەیمانەکانی، کاریگەریی بەرچاو دادەنێن لە ئاڕاستەکردنی هەڵمەتەکانی هەڵبژاردن، کە پشتگیری دوولایەنە بۆ یاسای لایەنگرییکردنی ئیسرائیل، مسۆگەر دەکەن. میدیا و ناوەندەکانی توێژینەوە و بەرهەمهێنانی فیکر دامەزراوەکانی وەک پەیمانگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی نزیک و چەندین ناوەندی دیکەی توێژینەوە و بەرهەمهێنانی فیکر لەلایەک و ڕووماڵکردنی میدیایی هاوسۆزانە و لایەنگیرانە بۆ ئیسرائیل یارمەتیدەرن لە داڕشتنی ڕای گشتی و ئاڕاستەکردنی سیاسەت. پەیوەندییە ئابووری و تەکنەلۆژییەکان هاوکاری لە ئاسایشی ئەلیکترۆنی، تەکنۆلۆژیای بەرگری و ژیری دەستکرد (AI) بە ڕەچاوکردنی بەرژەوەندی تایبەتیەکانیش بۆ بەڵێندەرانی بەرگریی و داڕێژەرانی سیاسەتی ئەمریکا، فەراهەم دەبێت. هێڵی دیپلۆماسی پێگەی ئیسرائیل وەک هاوپەیمانێکی سەرەکیی هەواڵگریی بۆ ئەمریکا لە ناوچەیەکی ناجێگیردا، ئۆفەرێکی بەهێزە بۆ ناوەندی سەرەکیی هەواڵگریی و ناوەندی بڕیاردانی سیاسیی ئەمریکا، ئەمەش یەکێک لە کاریگەرییە بەهێزەکانە. ئەنجام پەیوەندی نێوان ئەمریکا و ئیسرائیل بە کۆمەڵێک قۆناغی جیاوازی مێژووییدا تێپەڕیوە، لە پێویستی ستراتیژی سەرەتاییەوە تا دەگاتە یەکخستنی قووڵی سیاسیی و دامەزراوەیی، کە دەنگی ئیسرائیلی بە شێوەیەکی نائاسایی لە واشنتۆن بەهێز کردووە. لە ڕێگەی تێکەڵەیەک لە لۆبییکردن و هاوبەشی سەربازیی و پڕۆژەی ستراتیژییەوە، ئیسرائیل دڵنیایی بەدەستهێناوە کە دیدگاکان و ستراتیژەکانی، لە چەقی بڕیارە سیاسییەکانی ئەمریکادا بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەمێننەوە. لەبارەی ئەم بابەتەوە، ئەی تۆ چۆن بیردەکەیتەوە؟
خەبات کوردە ١١١ ساڵ بەر لە ئێستا هێزەکانی بەریتانیا لە بەسڕەوە هاتنە ناو عێڕاق . هۆزە کوردیەکانی ئەو سەردەمە بەشداریەکی بەرچاویان هەبوو لە ڕێگری کردن و بەرپەرچدانەوەی داگیرکاریەکە ، لەگەڵ شێخ مەحمودی نەمر دانویان پێکەوە نە دەکوڵا و شێخ مەحمود ڕازی نەبوو عەقدی دامەزراندن و دەرهێنانی شاخە ئاسنینەکانی پێنجوین لە گەڵ ئینگلیزەکان ئیمزا بکات ، شۆڕشەکەی شێخیان تواندەوە و بە برینداری و بە دیلی ڕەوانەی هیندستانیان کرد . بەریتانیەکان دوای گەیشتنیان بە کەرکوک و هەر لە یەکەم شەودا (هاوشێوەی هیندیە سورەکانی ئەمەریکا) بە چواردەورەی ئاگرەکەی بابەگوڕگوڕ دا سوڕانەوە و گۆرانیان دەچڕی و ئاهەنگیان گێڕا و ویسکی سکۆتلەندی و شەڕابیان دەخواردەوە لە خۆشیان . زەمەن گوزەری کرد و ٤٥ ساڵی تەواو و بگرە زیاتریش بە نرخی زبڵ نەوتی کەرکوکیان بۆ خۆیان برد. هەتا ساڵی ١٩٧٢ ئەحمەد حەسەن بەکر کۆمپانیا بیانیە نەوتیەکانی عێڕاقی خۆماڵی (تآمیم) کرد . تا ڕوخانی دیکتاتۆرەکەی عۆجە کەس چڕوچاوی یەک بەریتانیشی لە عێڕاق نەدیتەوە، لە شەڕی ڕوخانی دیکتاتۆرەکەشدا، بەریتانیەکان پێش ئەمەریکیەکان تەواوی بەسڕە و بیرە نەوتیەکانی ئەو ناوچانەیان کۆنتڕۆڵ کرد و لە ڕێی کیسە بۆڕی پلاستیکەوە بە ناو ئاوی شەتول عەڕەب دەستیان کردەوە بە نەوت دزین . هەموو کاتێکیش چاوەڕێی هەلێک بوون بگەڕێنەوە سەر کێڵگە نەوتیەکانی کەرکوک و تا بەهاری ئەمساڵ ئاواتەکەیان هاتە دی و بە ڕێککەتنێکی ناشەفافانە لە گەڵ سودانی سەرۆک وەزیرانی ئێستای عێڕاق بە ناوی بوژانەوەی بیرە نەوتیەکانی هەر چوار کێڵگە بەناوبانگەکەی کەرکوک بە نیاز و مەرامی خۆیان گەیشتنەوە . ئێستا دەست بەکارن و پێویستیان بە نۆژنکردنەوەی کۆنە هێڵە نەوتیەکانی خۆیانە و نایانەوێ هیچ وڵاتێکی ناوچەکە بکەنە شەریکی ئەو تاڵانیە و هەر خۆیان سوڵتان بن بە سەر ئەو خێر و بەرەکەتەوە . لە ڕابردوو، هێڵێکیان ڕاکێشا بوو بۆ بەندەری حەیفا و لە دوای ساڵی ١٩٤٨ بە هۆی شەڕی عەڕەب و جولەکە لە کارکەوت . دوای چەند ساڵێک ڕێڕەوی هێڵەکەیان گۆڕی و ڕووی بۆڕیەکانیان لە بەندەری بانیاسی سوریا کرد و ئەویش دوای تێکچونی نێوانی هەر دوو دیکتاتۆرەکەی عێڕاق و سوریا (سەدام حوسەین و حافز ئەسەد) بە یەکجاری ڕاوەستا .! ئێستا و لەو کاتە ناسکەی سوریا و ناوچەکە بە گشتی بەریتانیەکان بە سیاسەتێکی دژە کوردەوە دەیانەوێ دڵی عەڕەب بە گشتی بۆ لای خۆیان ڕاکێشن و پێگەیەک بۆ خۆیان جێگیر بکەن لە ناوچەکە و کوردیش بکەنە قۆچی قوربانی. هەر چەندە لە ڕواڵەتدا بەریتانیای عوزما بۆتە دەوڵەتێکی لەڕ و لاواز لە ئابوریدا بەڵام لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا ئێستاش باڵا دەستە و خودی ئەمەریکا، بوخچە ئاسا دەخاتە ژێر هەنگڵی خۆیەوە . بەڵێ لە شەڕی بردنی خێر و بێری سوریا وەکو ڕێویەکی فێڵباز خەریکن خۆیان دەگەڕێننەوە سەردەمی جەنگی جیهانی یەکەم و ئەوەی فەڕەنسیەکان بۆیان مەیسەر نابێ ئەوان دەیانەوێ بۆ خۆیانی بقۆزنەوە . ئەوەتا ئێستا دوای تەنها دوو شەو و دوو ڕۆژ کە تورکیا ڕێگری کرد لە فەڕەنسا دانیشتنێک بکرێ بۆ چارەسەری کەمە نەتەوەییەکانی سوریا ، خێرا بەریتانیەکان هاتنە ناو بابەتەکە و پێشنیاریان کرد کە ئەو دانیشتنە لە وڵاتی ئوردون و نەوەی ئەلحوسەینی خزمەتکاریان ئەنجام بدرێ . لە هەشت مانگی دوای ڕوخانی ڕژێمەکەی بەشار ئەسەد دا تورکەکان ویستویانە بە هەر شێوەیەک بێ ئەردەن بخەنە ناو هاوکێشە سیاسییەکانی سوریاوە و چیان بوێ پێیان بکەن . بەڵام لە ترسی باڵادەستی ئیسڕائیل و ئەمەریکا مەلیکی ئەردەن بە عاقڵی خۆی پاراستوە و نایەوێ خۆی و گەلەکەی سەرگەردان بکات . لە ئێستادا ئەمەریکا سەرقاڵی چاوپێکەوتنەکەی سەرۆکی ڕوسیایە و خەریکە لەو ئالاسکایەی کە بە نرخی خۆڵ لە ڕوسیایان کڕی کێشەی شەڕی ئۆکڕانیای لێ چارەسەر بکات . ئیسڕائیلیش لە هەمانکاتدا خەریکی پاکتاو کردنی چەکدارەکانی حەماسە و بەو هیوایەیە چەند دیلێکی بە زیندویی دەستبکەوێتەوە . بەڵام باڵا دەستی سیاسیی و سەربازیی ئەمەریکا و ئیسڕائیل لە ناوچەکە و چاوکراوەییان وادەکات، بە ڕاستی زەحمەت بێت هیچ کام لە تورکیا و فەڕەنسا و بەریتانیەکانیش بتوانن بۆ چەند کاتژمێرێکیش بێت لە ترسی ئەمەریکا و ئیسڕائیل خۆیان فەرز بکەن . جا تورک دەیانەوێ کێ بە مێرد بدەن و بەریتانیەکان کێ دەکەنە قوربانی هەمووی وەکو میزەڵدانێکی فوو تێکراو بە دەستی ئەو دوو دەوڵەتە خێرا بە دەرزیەک فش دەکرێتەوە .! بە دڵنیاییەوە هەر ئەوە دەرەنجامەکە دەبێ و نە کوردانی ڕۆژئاڤا و نە دروزەکانی جیرانەکەی ئەردەن و نە عەلەویەکانی سەر دەریاش ناگەنە پایتەختی ئەردەن و هاکان فیدان و ئەردۆگانیش هەر دەبێ بەو هیوایە بتلێنەوە و لە ورگی خۆیان بدەن . بۆیە دەبێ کوردانی ڕۆژئاڤا زیاتر چاوکراوە بن و نەهێڵن فرت و فێڵەکانی ڕێویە لەڕ و لاوازەکەی ئینگلیز لە خشتەیان بەرن .
سەرچاوە: میدیای پەنجەرە بەپێی نوێترین داتای ڕێکخراوێکی ئەمەریکیی باوەڕپێکراو، هەردوو وڵاتی تورکیا و ئێران بە شێوەیەکی بەرچاو ئامادەیی سەربازیی خۆیان لەناو خاکی هەرێمی کوردستاندا چڕکردووەتەوە و پێکەوە خاوەنی 290 بنکە و بارەگای سەربازیین. ڕێکخراوی CPT، ڕێکخراوێکی ناحکومیی نێودەوڵەتییە و لە ساڵی 1984 لە ئەمەریکا دامەزراوە. ئەم ڕێکخراوە بە کاری مەیدانی و بەڵگەیی لە ناوچە کێشە لەسەرەکاندا ناسراوە و ڕاپۆرتەکانی لەلایەن ناوەندە دیپلۆماسی و نێودەوڵەتییەکان و ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤەوە بایەخی پێدەدرێت و وەک سەرچاوەیەکی باوەڕپێکراو پشتی پێدەبەسترێت. نوێترین داتاى رێكخراوه‌كه كه تایبه‌ت بۆ په‌نجه‌ره نێردراوه، قه‌باره‌ى ئاماده‌یی بنكه و باره‌گا سه‌ربازییه‌كانى هه‌ردوو وڵاتى توركیا و ئێران له هه‌رێم پیشان ده‌دات. تورکیا: 139 بنکە و فراوانخوازیی بەردەوام بەگوێرەی ڕاپۆرتەکە، کە کۆپییەکی دەست پەنجەرە کەوتووە، تورکیا تا ئێستا 139 بنکە و بارەگای سەربازیی لە ناوچە سنوورییەکانی هەرێمی کوردستان دامەزراندووە. ئەم ژمارەیە پێکدێت لە: 86 بارەگای سەربازیی سەرەکی: پێشتر ژمارەیان 85 بنكه بوو، بەڵام لە ڕێکەوتی 29ـى مانگی ڕابردوودا، سوپای تورکیا بارەگایەکی نوێی لە ناحیەی باتیفا لە سنووری پارێزگای دهۆک دامەزراند. 53 بنکەی بچووکتر و خاڵی سەربازیی: کە بۆ چاودێریی و ئۆپەراسیۆنی سنووردار بەکاردەهێنرێن. ئامادەیی سەربازیی تورکیا لە هەرێمی کوردستان مێژوویەکی درێژی هەیە و دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی نەوەدەکان. تورکیا بیانووی سەرەکیی ئەم ئۆپەراسیۆن و بنکە سەربازییانەی بە بوونی چەکدارانی پارتی کرێکارانی کوردستان (PKK) لە ناوچە شاخاوییەکانی هەرێم پاساو دەدات و بەردەوام ئۆپەراسیۆنی زەمینی و ئاسمانی ئەنجام دەدات، کە زۆرجار زیانی گیانی و ماڵی بە هاووڵاتییانی سڤیلی ناوچەکە گەیاندووە. ئێران: 151 بنکە و پێشڕەوی بە قووڵایی 10 کیلۆمەتر لەلایەکی دیکەوە، ڕاپۆرتەکە جەخت لەوە دەکاتەوە کە کۆماری ئیسلامیی ئێران لە دوای ساڵی 2012ـه‌وه 151 بنکە و بارەگای سەربازیی لە ناوچە سنوورییەکانی هەرێم، بەتایبەت لە سنووری پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەی سۆران، دروستکردووە. جگە لە دامەزراندنی بنکە، ڕێکخراوەکە ئاشکرای کردووە کە هێزەکانی ئێران بە درێژایی سنوورەکان نزیکەی 10 کیلۆمەتر هاتوونەتە پێشەوە و چوونتە ناو قووڵایی خاکی هەرێمی کوردستانەوە. ئێرانیش هاوشێوەی تورکیا، بوونی هێزە ئۆپۆزسیۆنە کوردییەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان (وەک حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران، کۆمەڵە و پژاک) لە خاکی هەرێمدا بە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانیی خۆی دەزانێت. لەو چوارچێوەیەدا، جگە لە دروستکردنی بنکەی سەربازی، چەندینجار بە مووشەک و درۆنی خۆکوژ هێرشی کردووەتە سەر بارەگای ئەو حیزبانە و ناوچە مەدەنییەکانی نزیک لە سنوور.
سەرتیپ جەوهەر بڕیاربوو ناوەڕاستی ئەم مانگە كۆنگرەیەك لەپاریس بەچاودێری فەرەنساو ئەمریكا لەنێوان دەسەڵاتدارانی نوێی دیمەشق و هەسەدە بەڕێوەبچێت، بەڵام دەستوەردان و فشاری دەرەكی ئەم هەوڵەی لەباربرد بەتایبەت توركیا بۆیە دوێنێ دەسەڵاتدارانی دیمەشق بەڕەسمی بەشدارینەكردنیان لەكۆنگرەكە راگەیاند، ئەمەش بەبیانوی بەڕێوەچوونی كۆنگرەی (یەكخستنی هەڵوێست) لەحەسەكە كەلەلایەن هێزەكانی سوریای دیموكرات بۆ پێكهاتەكانی باكوری رۆژهەڵاتی سوریا رێكخرابوو. كۆنگرەكەی لەحەسەكە كە نزیكەی 400 كەس بەشداریان تێداكرد، جگە لەپێكهاتەكانی باكوری رۆژهەڵاتی سوریا، هەریەكە لەنوێنەرانی عەلەویی و درووزەكان پەیامی خۆیان خوێندەوەو پشتیوانیان لەكۆنگرەكەو پەیامەكەی كرد، بەڵام ئەوەی جێی سەرنج بوو كۆنگرەی نیشتیمانی كورد لەسوریا (ئەنەكەسە) كە پێكهاتەیەكی سیاسی كوردەو پارتی دیموكراتی كوردستان (لەباشور) پشتیوانیان دەكات بەشداریان لەكۆنگرەكە نەكردو هیچ سەرنجێكی رەسمیشیان نەبوو. ئەو كۆنگرەیەی حەسەكە جگە لەدیمەشق، جێی نیگەرانی توركیاش بوو، ئەوەی گرنگە پێویستە رێڤەبەرانی رۆژئاوای كوردستان كار بۆ ئەوەبكەن كە ئەوان دەتوانن پێكهاتە سیاسی و تایفییەكان لەسوریا كۆبكەنەوەو پشتیوانیان بەدەستبێنن، بەڵام دەسەڵاتدارانی دیمەشق نەك ناتوانن پێكهاتەكانی سوریا كۆبكەنەوە، بەڵكو ئامادەنین بەشداریان پێبكەن لەهیچ بڕیارو كایەیەكی سیاسی و بەڕێوەبردن! بگرە لەماوەی 8 مانگی رابردوو دووجار كۆمەڵكوژییان لەناوچەی عەلەوییەكان و دروزەكان كردووە. بەپێی هەموو لێكدانەوەكان بەشدارینەكردنی حوكمڕانانی دیمەشق لەكۆنگرەكەی پاریس لەژێر فشاری توركیابووە، بەتایبەت بەر لەدوو رۆژ هاكان فیدان بەسەردانێكی رانەگەیەنراو و بەپەلە گەیشتە دیمەشق و دژایەتی خۆی بۆ كۆنگرەی پاریس بەدیمەشق گەیاند. ئێستاش هیچ ئاسۆیەك بۆ دۆخی سوریا دیار نییەو پێشبینی ناكرێت بەمزوانە سەقامگیر ببێت. ئەنقەرە نایەوێ رێككەوتنێك لەنێوان دیمەشق و رێڤەبەری باكوری خۆرهەڵاتی فوراتدا بكرێت، بەڵكو دەیەوێت دانوستانەكان كورتبكاتەوە لەسەر تەنها پرسی كورد لەسوریا بەپێدانی چەند مافێكی سەرەتایی و هاوكات نایەوێت پرسی رێڤەبەری باكوری رۆژهەڵاتی فورات وەك هەرێمێك یان ناوچەیەكی خۆبەڕێوبەر ببێتە واقع و هەسەدە لەبارەی چارەنوسی ئەو ناوچەیە گفتوگۆ لەگەڵ دیمەشق بكات. ماوەیەكە گرژی و ئاڵۆزییەكی زۆری ئەمنی لەسنورەكانی نێوان هێزەكانی هەسەدەو هێزەكانی رژێمی نوێی سوریا هەستی پێدەكرێت. هەردوولا تۆپبارانی یەكتر دەكەن، ئەمریكاو فەرەنسا لەو گرژیەدا لەدیمەشق نیگەرانن، لایەنگری هێزەكانی سوریای دیموكرات دەكەن، بەڵام پێدەچێت ئەم گرژیە دەستی توركیاو چەند گروپێكی نزیك ئەحمەد شەرعی لەپشت بێت. بەپێی هەموو لێكدانەوەكان، هێزەكانی سوریای دیموكرات توانای سەربازیی و ئەمنی زۆر باشترە بەراورد بەهێزی سەربازیی دیمەشق، بۆیە ئەگەر ئەو پێكدانانە لەوە زیاتر پەرە بستێنێ، ئەوا هێزەكانی سوریای دیموكرات توانای كۆنترۆڵكردنی بەشێك لەناوچەكانی بەری رۆژئاوای فوراتیان هەیە بەتایبەتیش منبەج و ناوچەكانی نزیك حەلەب. دواخستن یاخود سەرنەگرتنی كۆنگرەی پاریس چاوەڕوانكراو بوو، ئێستا جگە لەتوركیا بەریتانیاش هاتۆتە ناو یاریەكە. دوای كردنەوەی باڵیۆزخانەو راگەیاندنی لایەنگیریان بۆ ئەحمەد شەرع، ئەوانیش دەیانەوێ رۆڵیان هەبێت لەپرسی گفتوگۆی نێوان دیمەشق و هەسەدە. نایانەوێ فەرەنسا بەتەنها ئەو رۆڵە میحوەرییە بگێڕێت بۆیە پێشبینی دەكرێت كۆبونەوە یاخود كۆنگرەكەی پاریس كە دەمێكە ئامادەكاریی بۆ دەكرێت ببرێتە وڵاتێكی دیكەو لەكاتێكی دیكە دا بكرێت، بەڵام جگە لەفەرەنساو ئەمریكا، بەریتانیەكانیش لەكۆنگرەكە ئامادەبن و رۆڵ بگێڕن لەدووبارە داڕشتنەوەی نەخشەڕێی قۆناغی راگوزەرو پرسی نوسینەوەی دەستورو چۆنیەتی بەیەكەوە ژیانی پێكهاتەكان. پێشبینی دەكرێت كۆنگرەكەی پاریس ببرێتە عەممانی پایتەختی ئوردن، رەنگە ئەمە خواستی ئەو وڵاتانەش بێت كەپشتیوانی ئەحمەد شەرع دەكەن بەتایبەت سعودیەو ئیمارات. جێی سەرنجە بەریتانیا وەك چۆن لەدوای ریفراندۆمی 2017ی كوردستان و پرسی راگرتنی نەوتی هەرێمی كوردستان رۆڵێكی ئێجگار خراپی دژی كورد گێڕا، ئێستاش دوای زیاتر لە 8 مانگ لەرووخانی ئەسەد هاتۆتە گۆڕەپانەكەو هەمان رۆڵی خراپ و دژ بەكورد لەسوریا دەگێڕێت و لایەنگری حوكمڕانانی نوێی دیمەشقە لەدژی ماف و بەركەوتەی گەلی كورد. ماوەی چەند هەفتەیەكە هەست بەگۆڕانكارییەكی ئیجابی دەكرێت لەهەلوێستی ئەمریكا بەرامبەر كورد، پێشتر (تۆم باراك) نوێنەرەكەی سەرۆكی ئەمریكا بۆ گفتوگۆی نێوان هەسەدەو دیمەشق چەند لێدوانێكی بێسەروبەرو خراپی دژی كوردو پرسی فیدراڵی لەسوریادا، ئەمەش ناڕەزایەتی لەلایەن هەسەدەو كورد لێكەوتەوە، بەڵام لەو گرژیانەی چەند رۆژەی نێوان هێزەكانی هەسەدەو گروپە چەكدارەكانی شەرع مەیلی كوردیان زیاترەو ناڕازین لەهەڵسوكەوتی شەرع.
ئامادەکردن: هاوڵاتی نووسین: ئەحمەد ڕەسوڵ بۆ ڕاپۆرتێک لەبارەی لایەنەکانی پڕۆژەکە و ئەگەرەکانی بەردەمی، لەگەڵمان بن: دوای ئەوەی وەزیری ووزەی سوریا، محەممەد بەشیر، ڕایگەیاند کە لە ئایندەیەکی نزیکدا لە سەردانێکیدا بۆ عێراق، گفتوگۆ لەبارەی سەرلەنوێ ژیانەوەی هێڵی بۆری نەوتی کەرکوک-بانیاس دەکەن، بابەتەکە بووەتە جێی سەرنجی شیکەرەوەکانی بواری ووزە و ئابووریی. هێڵی بوڕی نەوتی کەرکوک-بانیاس، پڕۆژەیەکی گرنگی ووزە و ڕێگەی گەیاندنی لێشاوی زێڕی ڕەشی عێراقە لە کەر کوکەوە بە بەندەری بانیاس لەسەر دەریای ناوەڕاست و لەوێوە ووڵاتانی ئەوروپا و بازاڕەکانی جیهانەوە. درێژی هێڵەکە ٨٠٠ کیلۆمەتر دەبێت. هێڵی بۆڕی نەوتی کەرکوک-بانیاس لە ساڵی ١٩٥٠ دەستکراوە بە بونیادنانی و لە ساڵی ١٩٥٢ تەواو بووە و ڕاستەوخۆ کاریکردووە و توانای گواستنەوەی ٣٠٠ هەزار بەرمیلی هەبووە لە ڕۆژێکدا. لە ساڵی ١٩٨٢ هێڵەکە ڕاگێرا بەهۆی ناکۆکییە سیاسییەکانی نێوان هەردوو وڵاتەوە لە سەردەمی حافز ئەسەد و صەدام حسێندا. لە نۆژەنکردنەوە و فراوانکردن و گەورەکردنیدا، پێدەچێت توانای گوستنەوەی بگاتە یەک ملیۆن و نیو بەرمیل لە ڕۆژێکدا. سوریا دەیەوێت لەم دۆخە ئابوورییە دژوارەیدا سوود لە زیندووکردنەوەی هێڵەکە ببینێت و وەکو سەرچاوەیەکی بەردەوامی داهات بەکاریبهێنێت لە بووژانەوەی ئابووری وڵاتەکەدا. هەروەها پەیوەندی ووزەی ببێتە پردێک و بنەمایەک بۆ ئەوەی پەیوەندیی ئابووریی و سیاسیی خۆی لەگەڵ عێراق بەهێز بکات. لەم دۆخەدا سوریا زۆر پێویستی بە بونیادنانەوەی پەیوەندییەکانی هەیە لەگەڵ ووڵاتان بە گشتی و بەتایبەتی ووڵاتانی دراوسێ. هەڵوێستی تورکیا لەبارەی پڕۆژەکەوە دوای ئەوەی سەرۆکی تورکیا، ئەردۆگان، ڕایگەیاند ئەو ڕێککەوتنەی کە لە ساڵی ١٩٧٣ ەوە کاری پێدەکرێت لەگەڵ عێراق بۆ گواستنەوەی نەوتی عێراق بۆ بەندەری جەیهان لە ڕێگەی هێڵی بۆری نەوتی کەرکوک – جەیهان، لە هاوینی ساڵی ٢٠٢٦ کۆتایی دێت و ئامادە نییە بۆ نوێکردنەوەی ڕێککەوتنەکە. ئەمەش بەهۆکاری ئەو سزا یەک ملیار دۆلارییەی سەپێنرا بەسەریدا لەئەنجامی سکاڵایەکی عێراقدا لە داگای پاریسدا کە نەوتی هەرێمی کوردستانی ڕاگرت کە بەبێ ڕەزامەندیی عێراق نەوتەکەی فرۆشراوە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە لە ڕێگەی هێڵی بۆری نەوتی کەرکوک-جەیهانەوە. پەیوەندی پڕۆژەکە بە هەرێمی کوردستنەوە بەوپێیەی ڕێککەوتنەکە لە نێوان دیمەشق و بەغدا دەبێت، کۆنترۆڵی تەواوی هەناردەی نەوتی کەرکوک و هەرێمی کوردستان دەچیێە ژێر دەستی بەغدا. هەرێم بەهێچ شیوەیەک ناتوانێت بەبێ ڕەزامەندیی بەغدا و بەبێ ڕێککەوتن لەگەڵی، نەوتەکەی بفرۆشێت. کە ئەمەش ناوەندگەراییەکی زیاتر و دەسەڵاتدارێتییەکی زیاتر بە بەغدا دەبەخشێت و بۆ هەرێمیش وابەستەییەکی زیاتر بە بەغداوە. بەربەست و ئاڵنگارییەکان بۆرییەکە لە ساڵانی هەشتاکانی سەدەی ڕابردووەوە لە خزمەتگوزاریی بەردەوام بێبەش بووە جگە لە ماوەیەکی کەم و بەشێوەیەکی کاتی لە سەرەتای ساڵی ٢٠٠٠ کە بۆ جیبەجێکردنی بڕیاری نەوت بەرانبەر بە خۆراک لە دوای چەندین ساڵی گەمارۆی نێودەوڵەتی لەسەر عێراق. هەروەها هێڵەکە لە کاتی ململانێکانی دواتردا زیانێکی زۆری پێگەیشتووە. هەروەها ئەگەرێکی بەهێز هەیە تورکیا بێتە ناو پرسەکەوە و فشار لەسەر دیمەشق دابنێت تا لە ڕێککەوتنەکە پاشەکشە بکات، چونکە هێڵی کەرکوک-بانیاس بە تەواوی دەبێتە جێگرەوە بۆ هێڵی کەرکوک-جەیهان. نۆژەنکردنەوەی هێڵەکە تێچوویەکی زۆری پێویستە. پڕۆژەکە ڕووبەڕووی مەترسی هەندێک سزا، لەلایەک و ئاسایشی هێڵەکە لە ناوخۆی سوریا لەلایەکی تر دەبێتەوە. هەروەها سیاسەتی ئاڵۆزی دابەشکردنی داهات لە نێوان بەغدا و هەولێردا یەکیکی تر لە ئاڵنگارییەکان دەبێت. تەنانەت ئەگەر لە ڕووی سیاسییەوە ڕێککەوتنیش بکرێت، دووبارە دروستکردنەوەی وێستگەکانی پەمپکردن، چاککردنەوە یان گۆڕینی بۆری و نوێکردنەوەی بەندەری بانیاس کاتێکی زۆری دەوێت. دەرئەنجام زیندووکردنەوەی هێڵی بۆری نەوتی کەرکوک – بانیاس لە ڕووی ستراتیژییەوە بە گرنگ و لە ڕووی ڕەمزییەوە بە بەهێز دادەنرێت. هێڵەکە دەروازەیەکی بەدیل لە دەریای ناوەڕاستدا پێشکەش بە عێراق دەکات و داهاتی ترانزێت بە سوریا دەبەخشێت - بەڵام وەک پڕۆژەیەک بە تێچوویەکی زۆرەوە و بە هەستیاریی دەمێنێتەوە لە پارستنی ئاسایشەکەیدا. لە ئەگەری ڕێککەوتن و سەرکەوتنی پڕۆژەکەدا، ئەوەی تیایدا زیانمەند دەبێت بە پلەی یەکەم هەرێمی کوردستانە کە بەتەواوی وابەستە دەبێتەوە بە بەغداوە چونکە توانای فرۆشتنی سەربەخۆیانەی نەوت لەلایەن هەرێمەوە بە تەواوی بەبنبەست دەگات و هەروەها تورکیاش زیانمەند دەبێت. بەڵام بەغدا و دیمەشق جگە لەوەی سوودمەندە گەورە ئابوورییەکە دەبن هەروەها پێگەی دیپلۆماسییەتی ووزە و سیاسەتیان بەهێز دەبێتەوە. بۆچوونی تۆ لەبارەی پڕۆژەیەکی وەها گرنگ لەنێوان بەغدا و دیمەشق چییە؟
.jpg)
سەرچاوە: میدیای پەنجەرە سەرەتایەکی پڕ هیوا و کۆبوونەوە نهێنییەکان چیرۆکەکە بە کۆبوونەوەیەک لە ئۆفیسی د. یوسف محەمەد، سەرۆکی پێشووی پەرلەمانی کوردستان، دەستیپێکرد. لایەنە سەرەکییەکانی وەک "نەوەی نوێ"، "یەکگرتووی ئیسلامی"، "بەرەی گەل"، "ڕەوتی هەڵوێست" و چەند کەسایەتییەکی دیار، لەسەر مێزێک کۆبوونەوە. ئامانج ڕوون بوو: دروستکردنی هاوپەیمانییەک بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق. بەڵام زۆری نەخایاند دەرکەوت کە درزەکان قووڵترن لەوەی بە کۆبوونەوەیەکی سەرەتایی پڕ بکرێنەوە. یەکێک لە یەکەم هەنگاوەکان بۆ تواندنەوەی سەهۆڵی نێوان لایەنەکان، هەوڵێکی سروە عەبدولواحید، ئەندامی فراکسیۆنی نەوەی نوێ بوو، کە داوای دیداری لە ڕێبوار کەریم، سەرکردەی ڕەوتی هەڵوێست کرد، بە مەبەستی ڕەواندنەوەی گرژییەکانی نێوان عەلی حەمەساڵح و شاسوار عەبدولواحید. دیدارەکە لە شوێنێکی بێلایەن، هۆتێل گراند میلینیۆم لە سلێمانی، بەڕێوەچوو، بەڵام بەپێی زانیارییەکان، لەبری چارەسەر، بووە هۆی قووڵبوونەوەی کێشەکان کاتێک شاسوار عەبدولواحید هێرشی کردە سەر عەلی حەمەساڵح و دیدارەکە بێ هیچ ئەنجامێک کۆتایی هات. یاریزانە دەرەکییەکان و بەڵێنە تاکلایەنەکان هاوکات لەگەڵ هەوڵە ناوخۆییەکان، لایەنەکان جووڵەی دەرەکیشیان هەبوو. شاندێکی ڕەوتی هەڵوێست سەردانی محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق و محەمەد حەلبوسی، سەرۆکی هاوپەیمانیی تەقەدومیان کرد. ئەوەی جێی شۆک بوو بۆ شاندەکە، ئەوە بوو کە هەردوو بەرپرسە باڵاکەی بەغدا ئاشکرایان کردبوو کە شاسوار عەبدولواحید پێشتر بەڵێنی پێداون لە ئەگەری سەرکەوتنی هاوپەیمانییەکە و بەدەستهێنانی نزیکەی ١٤ بۆ ١٦ کورسی، هەماهەنگی تەواویان لەگەڵ دەکات. ئەم زانیارییە نیشانەی پرسیاری گەورەی لەسەر متمانەی نێوان لایەنەکان دروست کرد و دەریخست کە یارییەکان لە چەند ئاستێکی جیاوازدا بەڕێوەدەچن. خاڵی تەقینەوە: کێ دەبێتە سەرۆک؟ گرێ کوێرەی سەرەکی و ئەو خاڵەی کە پڕۆژەکەی بەتەواوی پەکخست، لە کۆبوونەوەی ئۆفیسی ڕەوتی هەڵوێست لە سلێمانی دەرکەوت: پرسی دیاریکردنی سەرۆکی هاوپەیمانییەکە. بەپێی زانیارییە پشتڕاستکراوەکان، کاتێک د. هادی عەلی، نوێنەری یەکگرتوو، ئاماژەی بەوەدا کە لارییان نییە شاسوار عەبدولواحید سەرۆکایەتی هاوپەیمانییەکە بکات و نوێنەری نەوەی نوێش هەمان بۆچوونی دووپاتکردەوە، دانیشتنەکە تەقییەوە. شکستی پڕۆژەکە تەنها هۆکاری ناوخۆیی نەبووە عەبدولستار مەجید، ئەندامی مەکتەبی سیاسیی کۆمەڵی دادگەریی، بە تووندی دژایەتی کرد و وتی: "ئێمە ڕازی نابین کەسێک سەرۆکی هاوپەیمانێتی بێت کە (....) نەبێت." ئەم قسەیە بووە تیلەی ئەو شەڕە میدیاییەی دواتر لە نێوان نەوەی نوێ و کۆمەڵی دادگەریدا هەڵگیرسا؛ کەناڵی NRT هێرشی کردە سەر کۆمەڵ و لە بەرامبەردا کەناڵی پەیام، نەوەی نوێی بە "حزبەکەی چاڤیلاند" ناوبرد. لەنێو ئەم گرژییەدا، ڕەوتی هەڵوێست پاڵپشتیی خۆی بۆ د. یوسف محەمەد دەربڕی و بەرەی گەلیش لایەنگری ئەوە بوو لاهور شێخ جەنگی ئەو پۆستە وەربگرێت. بەمشێوەیە، ململانێ لەسەر پۆستی سەرۆکایەتی، بووە ئەو بەردە گەورەیەی کە کەشتیی هاوپەیمانییەکەی نوقم کرد. دەستە دەرەکییەکان و کۆتایی خەونەکە سەرچاوەکان ئاشکرای دەکەن کە شکستی پڕۆژەکە تەنها هۆکاری ناوخۆیی نەبووە. لایەنی ئێرانی و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان هەموو هەوڵێکیان خستبووەگەڕ بۆ سەرنەگرتنی ئەم هاوپەیمانییە، چونکە یەکێتی پێیوابوو دروستبوونی بەرەیەکی وا لە سنووری سلێمانی، زەرەری گەورەی پێدەگەیەنێت. لەبەرامبەردا، لایەنی تورکی و پارتی دیموکراتی کوردستان خوازیاری سەرکەوتنی پڕۆژەکە بوون. لە کۆتاییدا، سەرەڕای هەوڵە دڵسۆزانەکان بۆ نزیککردنەوەی لایەنەکان، بەڵام "خۆپەرستیی سیاسی، نەبوونی متمانە، ململانێی شەخسی و دەستێوەردانی دەرەکی"، وایکرد خەونی دروستکردنی بەرەیەکی بەهێزی ئۆپۆزسیۆن ببێتە سەراب و هەوڵەکان بگەنە بنبەست. لایەنەکان نەیانتوانی لە پێناوی ئامانجێکی گەورەتردا لە "من"ـی حیزبی و شەخسی تێپەڕن، بەمەش "دەرفەتێکی مێژوویی"ـان لەدەستدا.
خەبات کوردە ڕۆژی ٧ ی ئاب هاکان فیدانی وەزیری دەرەوەی تورکیا ، بەسەردانێکی چاوەڕوان نەکراوی چەند کاتژمێری گەیشتە دیمەشق و ئەوەی کە ئاشکرا کرا تەنها دەربارەی هەسەدە و هەندێ پڕۆژەی ئابوری بوون کە ئەنقەرە هیوای لە سەر هەڵچنیوە کە لە داهاتوو لە ناو سوریادا جێبەجێیان بکات . هەر چەندە سوریایەکەی ئەحمەد ئەلشەڕع لە گێژاوێکی سیاسی و سەربازی قوڵدا ڕێدەکات ، بەڵام هیچ شتێک ئاشکرا نەکرا دەربارەی دروزەکانی خواروی سوریا و پڕۆژەی داود کە ئیسڕائیل ئێستا زۆر بە گەرمی کاری لە سەر دەکات یان عەلەویەکانی کەناراوەکانی ڕۆژئاوا کە ڕوسیا خەریکە سەربازەکانی لەو ناوچانەدا بڵاوە پێدەکات . شەوی ٦ ی ئاب هێزەکانی هەسەدە بەناو بیابانی شامدا ڕووەو دیمەشق جوڵەیان پێکرا و تا گەیشتنە ١٥ کیلۆمەتری نزیک دیمەشق و گەڕانەوە . هەر چەندە وا ڕاگەیەندرا کە ئەو جوڵەیە بۆ کردنەوەی ڕێگایەکی خۆڵاوی ناو بادیەی شام بووە ، بەڵام لە ڕاستیدا جوڵەیەکی تاکتیکیانەی سەربازی زۆر گرنگ بووە و تەواوی دیمەشقی هەژاندوە . بەڵێ دوابەدوای سەردانەکەی هاکان ڕۆژی ٨ ی ٨ ی ٢٠٢٥ لە شاری حەسەکەی کوردان کۆنفڕانسێکی تەواوی هەموو حیزب و لایەن و پێکهاتەکانی ئیدارەی خۆسەری باکور و ڕۆژهەڵاتی سوریا بە ڕێوە چوو و شێخی گەورەی دروزەکانیش لە ڕێی ڤیدیۆوە بەشداری کرد و وتارێکی دا و هەموو لایەک هاوڕا بوون کە پێویستە و زۆریش گرنگە کە سوریای داهاتوو دەبێ وڵاتێکی عیلمانی و فیدڕاڵی دوور لە دەستێوەردانی ئاینی و مەزهەبی بێ . هەواڵەکان وا ڕادەگەیەنن کە ( ئەنەکەسە ) دور یا نزیک بەشداری کۆبونەوەکەی نەکردوە و کۆنفڕانسەکەی بە دوژمنکاریەکی گەورەی بەرامبەر دیمەشق ناوزەند کردوە .! هەر چەندە ئەو بەشداری نەکردنە دەگەڕێتەوە بۆ ژێر دەستەیی سەرانی ئەنەکەسە بۆ ڕێنماییەکانی تورک ، بەڵام دوربارە کردنەوەی وەلایەکە بۆ سیاسەتەکانی تورکیا زیاتر لە ناوچەکە . خێرایی گرێدانی ئەو کۆبونەوەیەی شاری حەسەکە وەڵامێکی توندی تەواوی پێکهاتەکانی ڕۆژئاڤایە بۆ ئەو سەردانەی هاکان فیدان کە بۆ دیمەشق ئەنجامیدا . لە ئێستادا دەنگۆیەکی زۆر هەیە کە سوپای تورکیا تەواوی هێزەکانی لە سوریادا دەکشێنێتەوە و زۆرێک وا لێکدانەوەی بۆ دەکەن کە بە هۆکاری سەردانەکەی هاکان فیدانی وەزیری دەگەڕێننەوە ، بەڵام لە ڕاستیدا ئەردۆگان سەردانی وەزارەتی بەرگری کردوە و دەنگگۆی گۆڕینی زۆرێک لە سوپاسالارەکانی ئەنجامداوە و دوور نیە بڕیاری کشانەوەی هێزەکانیشیان لە سوریا هەر لەو سەردانەدا بڕیاری لێدراوە . تەواوی ناوچەکە بە گرژی و ئاڵۆزیەکی گەورەدا تێپەڕ دەکات ، هەر لە بڕیاری چەک کردنی حیزبوڵڵای لوبنانی و داگیر کردنی کەرتی غەززە لە لایەن سوپای ئیسڕائیل و ڕازی نەبوونی گروپە توندڕەوە ئیسلامیە سوننە مەزهەبەکانی ناو سوریا دەربارەی سوریایەکی فیدڕاڵی و عیلمانی دیموکرات لە سوریا و هەڵوەشاندنەوەی هێز و گروپە چەکدارەکانی شیعە و حەشدی شەعبی لە عێڕاق و دەستپێکردنەوەی هەڕەشەکانی سەرانی ئێران دژی ئەمەریکا و ئیسڕائیل و کۆتایی هێنان و ڕازی بوونی پۆتین سەرۆکی ڕوسیا کە لە گەڵ دۆناڵد تڕەمپی سەرۆکی ئەمەریکا لە ئیمارات دانیشتنێ بکەن و بڕیار بدەن کە شەڕە خوێناویەکەی ئۆکڕانیا ڕابوەستێ .! هەموو ئەو جوڵە سیاسی و سەربازیانەی کە لە ناوچەکە ڕوودەدەن وادەکەن کە تورکیاش ناچار بکرێ لە کۆتاییدا خۆی لە هەڕەشەکانی ئیسڕائیل بپارێزێ و لە کۆتاییدا دەستبەرداری دەستێوەردانەکانی لە ناو سوریا بە ڕێژەیەکی بەرچاو کەم بکاتەوە و لە کۆتاییدا شەڕع و گروپە چەکدارە توندڕەوەکانی بۆ مانەوەی خۆیان ڕازی ببن و سوریا بۆ چەند هەرێمێکی فیدڕاڵی دابەش بکەن .
ئامادەکردنی: هاوڵاتی لەگەڵمان بن بۆ ڕاپۆرتێک لەوبارەریەوە: مۆدێلی دروستکردنی هێزێکی چەکداری ئایدیۆلۆژیی لە چێوەی سوپایەکدا بە تەنیشت سوپای فەرمی وڵاتەوە، مۆدێلێکە سەرچاوەدەگرێت لە کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە کە بریتییە لە سوپای پاسداران وەکو هێزێکی چەکداریی ئایدیۆلۆژیی بە تەنیشت سوپای فەرمی دەوڵەتەوە. هەموو ئەو هێز و دەوڵەتانەی ناوچەکە کە نزیکایەتیی و لایەنگیرییان بۆ ئێران هەیە، ویستوویانە هەمان مۆدێل بەرهەم بهێننەوە. حزبوڵڵای لوبنانی پێش لێدانە کوشندەکانی ئیسڕائیل، لەنێو پەرلەمان وەکو هێزێکی سیاسیی و یاسایی بە فراکسیۆنی پەرلەمانییەوە هەبوو بەڵام هێزی چەکداری حزبوڵڵا هەژموونێکی قورسی بەسەر حکومەت و دەزگا دەوڵەتییەکانی لوبنانەوە هەبوو. حکومەتەکەی حەماس لە کەرتی غەززە، هێزی چەکداری هەبوو بە تەنیشت دەزگا ئەمنییەکانی حکومەتەکەیەوە. لە عێراقیش لە دوای بانگەوازەکەی سیستانییەوە بۆ بەرەنگاربوونەی داعش، هێزە چەکدارەکانی حەشدی شەعبی پێکهێنران. حەشدی شەعبی لە کۆمەڵێک هێزی چەکدار پێکدێت لەوانە بزووتنەوەی نوجەبا، کەتائیبی حزبوڵڵا و عەسائیبی ئەهلی حەق. ژمارەی ئەم هێزانە دەگاتە نزیکەی ٢٨٣٠٠٠ چەکدار و ساڵانە بودجەی نزیکەی ٣.٦ ملیار دۆلاری پێویستە. ئەم هێزانە لە ڕووی ئایدیۆلۆژییەوە پابەندی ئێرانن وئەمەش وایکردووە ببنە لایەنگر و جێبەجێکار بۆ سیاسەت و پڕۆژەکانی ئێران. ئەم ماوەیەی پێشوو پڕۆژە یاسایەک بۆ بە یاساییکردنی هیزەکانی حەشدی شەعبی ئامادەکراوە و براوەتە نێو پەرلەمانی عێراقەوە و خراوەتە نێو بەرنامەی کاری پەرلەمانەوە تا لە ئایندەدا دەنگی لەسەر بدرێت. لە دوای تێپەڕاندنی پڕۆژەی یاسای هێزە چەکدارەکانی حەشدی شەعبییەوە لە پەرلەمان، حەشدی شەعبی دەبێتە سوپایەکی یاسایی بە تەنیشت سوپای فەرمی دەوڵەتەوە. پەیمانگای واشنتۆن لە ڕاپۆرتێکی شیکارییدا ەبارەی پڕۆژەی یاسای هێزەکانی حەشدی شەعبیی، هەموو لایەنەکان و ئەگەرەکانی شیکردووەتەوە. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە کە ڕەشنووسی یاساکە پێشنیاری ئەوە دەکات کە هێزە چەکدارەکانی حەشدی شەعبی بە شێوەیەکی فەرمی دەخرێنە ناو پێکهاتەکانی حکومەتەوە. هەروەها پڕۆژە یاسا پێشنیارکراوەکە، ڕۆڵێکی بەهیز و فەرمیی و ئیمتیازات و ئەکادیمیایەکی سەربازیی تایبەتمەند دەبەخشێت بەهێزە چەکدارەکانی حەشدی شەعبی و بەرزکردنەوەی فەرماندەی هێزە چەکدارەکانی حەشدی شەعبی بۆ پلەی وەزیر و ئەندام لە لیژنەی ئاسایشی نیشتمانی عێراق. هەروەها لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە کە پێویستە جیبەجێکردنی کۆمەڵێک ڕێکارە بگیرێتە بەر بۆ ڕێگریکردن لە زیاتربوونی هەژموونی ئێران لەسەر عێراق و پشتگیریکردن لە سەروەری عێراق. هەروەها پاراستنی شکۆ و کاریگەرییەکانی ئەمریکا و متمانەی لە وڵاتەکە و ناوچەکەدا. ڕاپۆرتەکە ئەگەرەکان و بژاردەکانی بەردەم سیاسەتی ئەمریکا لەبارەی تێپەڕاندنی پڕۆژە یاسای هێزە چەکدارەکانی حەشدی شەعبییەوە دەخاتە ڕوو، کە حەوت بژاردەن و ئەمانەی خوارەوەن: یەکەم: کشانەوەی سەربازیی: ژمارەی سەربازانی ئەمریکا لە عێراق نزیکەی ٢٥٠٠ سەربازە و ئەمریکا تاوەکو کۆتایی ٢٠٢٦ تەواوی هێزە سەربازییەکانی خۆی بکشینێتەوە لە عێراق، دەبێت پڕۆسەی کشانەوەکە خێراتر بکرێت. دووەم: ئاشکراکردنی زانیارییەکان لەبارەی ئەو لایەنانەی لە پشتی هێرشە درۆنییەکانەوەن بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە دۆخێکدا ئەگەر واشنتۆن زانیاریی متمانەپێکراو و یەکلاکەرەوەی لەوبارەیەوە هەبیت. سێیەم: ڕەتکردنەوەی بانگهێشتکردنی سەرۆک وەزیرانی عێراق بۆ ئەمریکا کە بە نیازە بەم زووانە سەردانی ئەمریکا بکات. چوارەم: هاندانی فراکسیۆنەکانی هێزە کوردییەکان و فراکسیۆنەکانی دیکە بۆ ئەوەی ووتەی خۆیان هەبێت لەبارەی پڕۆژە یاساکەوە بە ئامنجی ئەگەری ڕەتکردنەوەی پڕۆژە یاساکە لەناو پەرلەمان بەهێز بکەن. پێنجەم: هۆشداریی و ڕەخنەگرتنی توندی وەزارەتی دەرەوە لە پڕۆژە یاساکە. هەروەها هاندانی هاوپەیمانە نێودەوڵەتییەکانمان لەوبارەیەوە. شەشەم: هۆشداریی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لەبارەی پڕۆژە بازرگانییەکانی کۆمپانیا ئەمریکییەکانەوە. کە سەرۆک وەزیرانی عێراق، سودانی، پشکی گەورەی کۆمپانیا ئەمریکییەکانی لە پڕۆژە بازرگانییەکان و پیشەسازییەکاندا بە بابەتێکی زۆر گرنگ دادەنێت. حەوتەم: بە ئاشکرا و بە فەرمی ناساندنی عێراق وەکو دەوڵەتێک کە پشتگیریی و پاڵپشتی لە تیرۆر دەکات. هەرچەندە دەشێت لە پەرچە کرداری ئەم بژاردەیەدا، عێراق بە تەواوی پاڵ بدات بە ئێرانەوە. بۆچوونی تۆ چییە لەبارەی پڕۆژە یاساکە و ئەگەرەکانەوە؟
ئامادەکردنی: هاوڵاتی بەگوێرەی ڕاپۆرتێک کە لە ماڵپەڕی تۆڕی میدیایی جەزیرە بڵاوکراوەتەوە لەلایەن نووسەر و شیکەرەوەی سیاسیی و پسپۆڕ لە کاروباری تورکیا سەمیر ئەلعرکی لە ڕێکەوتی ٥ ی ئابی ٢٠٢٥ کە پشتی بەستووە بە توێژینەوەیەکی ئەکادیمیای لێکۆڵینەوەی نیشتمانی تورکیا سەر بە دەزگای هەواڵگریی میت، بە ناونیشانی "جەنگی ١٢ ڕۆژە، وانەیەک بۆ تورکیا". توێژینەوەکە وەکو لە ناونیشانەکەیەوە دیارە، لەبارەی جەنگی ١٢ ڕۆژەی ئیسرائیل-ئێران، بۆ بەرچاوڕوونیی و یارمەتیدانی بڕیاربەدەستانی ئەنکەرەیە لە گرتنەبەری ڕێوشوێنی پێویست بۆ ئەگەرەکانی داهاتوو و ئەو وانانەی کە پێویستە لە شەڕەکەوە فێری ببن. لە بەشی یەکەمی توێژینەوەکەدا داتای وورد لەبارەی جۆر و ئاستی پێشکەوتوویی چەکەکان، تاکتیکی سەربازیی، تەکنۆلۆژیای زانیاریی و ئۆپەراسیۆنە هەواڵگرییەکانی جەنگەکەوە خراونەتە ڕوو بە شیکریی وورد و هەمە لایەنەوە. توێژینەوەکە لە پێشەکییەک و سێ سیناریۆی سەرەکیی وەکو ناوەڕۆکی توێژینەوەکە پێکدێت و لە کۆتایی توێژینەوەکەشدا دەرئەنجامەکانی خستووەتە ڕوو. لە بەشێکی توێژینوەکەدا باس لە هێزی ئاسمانی ئیسرائیل دەکات و بە "بەهێزترین و پێشکەوتووترین هێزی ئاسمانیی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست" دا وەسفی دەکات. هەروەها ئاماژە بەوەش دەکات کە هێرشە ئاسمانییەکانی ئیسڕائیل، هێرشی چاوەڕواننەکراو، خێرا و وێرانکەرن. توێژینەوەکە بە وردی ئەو مۆدێلە جیاوازانەی فڕۆکە جەنگییەکان ڕوون دەکاتەوە کە هێزی ئاسمانی ئیسرائیل خاوەندارێتی دەکات و جەخت لەوە دەکاتەوە کە هەموویان "لەگەڵ جەنگی ئەلیکترۆنی و سیستمی پەیوەندییەکان و سیستەمی چەکەکاندا یەکانگیر و یەکگرتوون کە لەلایەن پیشەسازیی بەرگری ناوخۆیی ئیسرائیلەوە پەرەی پێدراوە، کە توانایەکی تاکتیکی ناوازەیان پێدەبەخشێت". هەروەها توێژینەوەکە وردەکاری هەموو جۆرەکانی مووشەک و ئەو بۆمب و تەقەمەنییانەی کە فڕۆکە جەنگییەکانی ئیسرائیل لە دژی ئامانجەکان بەکاریدەهێنن. ئەم هەمەچەشنیی و هەماهەنگییە ئاست بەرزە لە سیسستمی بەرگریی ئاسمانیی ئیسرائیلدا، تواناییەکی یەکجار بەهێز و ناوازەی بە سوپای ئیسرائیل بەخشیوە کە بە وردبینییەکی بەرزەوە ئامانجەکانی بپێکێت. لە توێژینەوەکەدا هاتووە، کە زۆربەی ئەندامانی یەکەی ٨٢٠٠ لە گەنجانی تەمانی خوێندنی قۆناغی ئامادەیی پێکدێن و سەرپەرشتیار و بەرپرسیارن لە چاودێریکردن و شیکردنەوەی ئاماژەکای دیجیتاڵییەکان لە ڕێگەی سیستمی پەیوەندییەکان و ئۆپەراسیۆنە هەواڵگرییە ئەلیکترۆنییەکان و هێرشە سایبەرییەکانەوە، کە ئەمەش تایبەتمەندیی و کاریگەرییەکی بێوێنەی بۆ سوپا و هێزی بەرگریی ئیسرائیل دابین کردووە. لە بەشی دووەمی توێژینەوەکەدا، کۆمەڵێک وانە خراونەتە ڕوو، کە هەندێکیان لەمانەی خوارەوە پێکدێن: یەکەم: دیپلۆماسییەت، بە ڕەگەزێکی گرنگی تێوەگلان یان دوورەپەرێزیی لە جەنگ دادەنرێت. کاتێک وڵات، توانای دیپلۆماسیی ڕووە و لاوازیی و ساردیی دەڕوات و پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی بەرەو گرژیی دەچن، ئەمە دەبێتە قۆناغی پێش جەنگ یان قۆناغی ڕۆیشتن بەرەو جەنگ. دووەم: پەیوەندییەکان و هاوپەیمانی ئیسرائیل لەگەڵ وڵاتانی خۆرئاوا و پاڵپشتییە هەمەلایەنەکانیان بۆی، دەبێت وەکو خاڵێکی گرنگ لەبرچاوبگیرێت. لە دۆخی جەنگی ١٢ ڕۆژەدا، ئیسرائیل لە هەموو پشتگیرییەکی وڵاتانی خۆرئاوا بەهرەمەند بوو، لە کاتێکدا ئێران بەتەنیا مایەوە و تەنانەت ڕووسیا و چین هێچ هەڵوێستیان نەبوو. سێیەم: ئاشتیی و سەقامگیریی ناوخۆیی و یەکگرتوویی ناوەکیی ووڵات، یەکێکی تر لە فاکتەرە بەهێزەکانە کە توێژینەوەکە ئاماژەی پێکردووە. چوارەم: تورکیا لەسەر هەموو ئاستەکانی توانای بەرگریی وهێزی ئاسمانیی خۆی لە پوەندیی بە تەکنۆلۆژیا و پەیوەندییە ئەلیکترۆنیی و ئاماژە دیجیتاڵییەکانەوە، پێداچوونەوە بکات و خۆی بەرەو پێش ببات. پێنجەم: بەرگری شارستانیی وەکو لایەنێکی گرنگ ئامژەی پێدراوە. کە پێویستە تەواوی پێکهاتەکانی کۆمەڵگا هەماهەنگیی و یەکگرتوویی دەزگاییان هەبێت لە دۆخی قەیران و کارەساتی جەنگدا. شەشەم: سیستمی ئاگادارکردنەوە لە سەرانسەری وڵاتەکەدا لە گوندە سەر سنوورییەکانەوە تا دەگات بە شارە گەورەکان و پایتەختیش، بەروپێش ببرێن و چاکسازییان تێدا بکرێت. لە بەشی سێیەم و کۆتایی توێژینەوەکەدا، سی سیناریۆ دەخاتە ڕوو. هەر سێکیان ئەگەرەکانی پەیوەندیی نێوان ئیران و ئەمریکا، ئێران و ئیسرائیل هەروەها ئەمریکا ئیسرائیل شیدەکاتەوە و لە هەموو ئەگەرەکان و سیناریۆکانیشدا پەیوەندییەکان و ڕۆڵی تورکیا و کاریگەرییەکانی سیناریۆکان و ئەگەرەکان لەسەر تورکیا باس دەکات. ئاماژەکان و خوێندنەوەکانی پشتی ئەم ڕاپۆرت و توێژینەوەیە، ئەوە نیشاندەدات کە هێرشی ئاسمانیی ئیسرائیل بۆ سەر تورکیا یەکێک لە ئەگەرەکانە لە دۆخی پەرەسەندنی زیاتری ڕووداوەکانی سووریا و گرژیی زیاتری پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات. ئەم ترسە لە جەنگ لە شیکارییەکی وورد و قووڵەوە بۆ هەموو سیناریۆ و ئەگەرەکان و دۆخی پەیوەندییەکانی تورکیا و هەلومەرجی ناوچەکەوە سەرچاوە دەگرێت. بۆچوونی تۆ لەسەر ئەگەرەکان و سیناریۆکانی پەیوەندیی نێوان تورکیا و ئیسرائیل چییە؟
نووسین: ئەحمەد ڕەسوڵ لەگەڵمان بن بۆ ئەم ڕاپۆرتە لەبارەی قەیرانی غەززە و دواهەمین پەرەسەندنەکانەوە: دوای تێپەڕینی یست و دوو مانگ لە هێرشە تیرۆریستییەکەی حەمماس بە ناوی تۆفانی ئەقسا و وەڵامدانەوەی توند و بەرفراوانی ئیسڕائیل، دۆخی مرۆیی لە غەززە گەیشتووەتە ئاستێکی کارەساتبار. بەگوێرەی ئاژانسەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوە مرۆییەکان، لە ساڵی ٢٠٢٣ەوە تا ئێستا زیاتر لە ٦٠ هەزار فەلەستینی کوژراون و بە هەزاران کەسی دیکەش بریندار یان ئاوارە بوون. برسێتی کە سەرانسەری هەرێمەکەی گرتووەتەوە و مەترسیی جددی لەسەر تەواوی دانیشتوانەکەی دروستکردووە. گەیاندنی هاوکارییەکان زۆر کەم و سنووردارە و خەڵکی مەدەنی ڕۆژانە ڕووبەڕووی هەڕەشە دەبنەوە کاتێک هەوڵدەدەن دەستیان بە خۆراک بگات. منداڵان بەهۆی بەدخۆراکیی و کەمی ئاوی پاکەوە گیان لەدەستدەدەن. لەناوچوونی ژێرخانی ئابووری، لەوانەش نەخۆشخانە و قوتابخانە و سیستەمی ئاو، وایکردووە بەشێکی زۆری غەززە شوێنی نیشتەجێبوون نەمێنێت. ئیسرائیل جەخت دەکاتەوە کە هێرشە سەربازییەکانی تا هەڵوەشاندنەوە و کۆتایی پێهێنانی حەماس و ئازادکردنی بارمتەکان بەردەوام دەبێت. بە گوێرەی سەرچاوەکانی هەواڵ بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل، بڕیاریداوە بە دەستبەسەرداگرتنی سەربازیی بۆ تەواوی غەززە و داگیرکردنی، لە کاتێکدا هەندێک لە بەرپرسە سەربازییە باڵاکان ڕایانگەیاندووە کە سوپا سەرکەوتنی خێرا و تەواوەتی لە توانادا نییە و ئەمەش دەبێتە هۆی قووڵتر کردنەوەی قەیرانەکە. تەنانەت هۆشدارییان داوە لەوەی کە داگیرکردنی تەواوەتی بۆ غەززە، دەکرێت ببێتە تەڵەیەکی ستراتیژیی و درێژ مەودا. لەلایەکی دیکەوە، لەسەر ئاستی جیهان و ناوخۆییش، حکومەتی ئیسرائیل ڕووبەڕووی ڕەخنەیەکی توند بووەتەوە. هەڵوێستی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ئەمریکا هەر سەرەتا پشتگیری دەربڕی بۆ مافی بەرگریکردنی ئیسرائیل لە خۆی بەڵام هاوکات دوای ماوەیەک لە هێرشە بەردەوامەکان و گەمارۆکانی ئیسرائیل، نیگەرانی خۆی لە پێشێلکارییە مرۆییەکانیش دەربڕیوە. دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا، لە مانگی ئایاری ٢٠٢٥ دا کاروانێکی سەربازیی و تەقەمەنی بۆ ئیسڕائیل وەستاند و هۆشداریدا لەوەی کە یارمەتییەکانی داهاتوو بە مەرجی پابەندبوونی ئیسرائیل بە یاسا نێودەوڵەتییەکان دەبێت. ستیڤ ویتکۆف نێردەی تایبەتی سەرۆکی ئەمریکا بۆ خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، لە دوای سەردانی غەززە بۆماوەی پێنج کاتژمێر و کۆبوونەوەی لەگەڵ دامەزراوەی مرۆیی غەززە و بە ئامانجی تێگەیشتنێکی دروست و ڕاستەقینە لە قەیرانەکە و گەیاندنی بە سەرۆکی ئەمریکا. هەروەها بەشێکی زۆری ڕای گشتی لە ئەمریکا کە توێژی گەنجان دەگرێتە خۆ، ڕەخنەی توند و ناڕەزایەتی لە بەرامبەر حکومەتی ئەمریکا دەردەبڕن لە پاڵپشتییە بەردەوامەکانی بۆ حکومەتەکەی ناتانیاهۆ، کە بە کابینەیەکی جەنگیی و شەڕخوازی ناودەبەن. نوێترین پێشهاتەکان چاوەڕوان دەکرێت کابینە ئەمنییەکەی حکومەتی ئیسرائیل لە نزیکترین ماوەدا کۆببێتەوە بۆ ئامادەکردن و پێشکەشکردنی کۆتا پلانی داگیرکردنی تەواوی غەززە. هاوکات حەماس ڕایگەیاندووە کە هاوکاری لەگەڵ خاچی سوور دەکات بۆ گەیاندنی هاوکاری بە بارمتەکان ئەگەر ڕێڕەوی مرۆیی بکرێتەوە. هەروەها حەماس ئەوەشی ڕاگەیاندووە نایەوێت لە دوای ئاگربەست و گەیشتن بە ڕێککەوتن حوکمڕانی غەززە بکات. هەروەها ووڵاتانی عەرەبییش داوای چەکدانانیان لە حەماس کردووە لەپێناوی کۆتاییهێنان بەو کارەساتە مرۆییەی بەرۆکی خەڵکی غەززەی گرتووە. لەلایەکی ترەوە، ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ٥ی ئابدا بۆ چارەسەرکردنی قەیرانی بارمتەکان کۆبووەوە و داوای ئازادکردنی دەستبەجێ و بێ مەرجی بارمتەکانی کرد. دەرئەنجام قووڵبوونەوەی زیاتری قەیرانی غەززە بەردەوامە و هەروەها فشارە نێودەوڵەتییەکانیش زیاتر دەبن بۆ ئاگربەست و گەیاندنی فریاگوزاریی مرۆیی بە خەڵکی غەززە. بە گوێرەی پێشبینی و شرۆڤەی چاودێران، ئەو بڕیارانەی لە ڕۆژانی داهاتوودا لەلایەن ئیسرائیل و هاوپەیمانەکانیەوە دەدرێن، بەشێکی سەرەکی دەبن لە پلانی دیاریکردنی چارەنووسی داهاتووی غەززە و سەر لەنوێ دیزاینکردنەوەی نەخشەی ناوچەکە بە گشتی. ئایا تۆ هیچ پێشبینی یان بۆچوونێکت هەیە لەبارەی پلانی ئیسڕائیل و چارەنووسی غەززە و ناوچەکە بەگشتی؟ بفەرموو بۆچوونەکەت لە کۆمێنت بنووسە
ئامادەکردنی: هاوڵاتی – ئەحمەد ڕەسوڵ با لەم ڕاپۆرتەدا چیرۆکی دڵرەقیی و دڕندەیی ئایشمان و عەجاج ببیستین: ئەدۆڵف ئایشمان، یەکێک لەو سەرکردە نازییانەی کە ڕۆڵێکی گەورەی هەبوو لە ڕاگواستن و کۆچپێکردنی جووەکان لە سەرانسەری وڵاتانی ئەوروپا کە لە ژێر دەستی نازییەکان بوون، بۆ گیتۆکان و کامپەکان و کۆمەڵگا زۆرەملێیەکاندا. ئایشمان، سەرۆکی بەشی کاروباری جووەکان بوو لە ناو دەستەی پۆلیسی نهێنی ناسراو بە گستاپۆ کە بەشێکی گرنگ بوو لە دەستەی نهێنی ناسراو بە SS. ئایشمان بە ئەندازیاری ڕاگواستنی جووەکان و دابینکار و ئامادەکاری لایەنی لۆجستیکی بۆ پڕۆسەی کۆچپێکردنی جووەکان و نیشتەجێکردنیان لە ئۆردوگا زۆرەملێیەکاندا، دادەنرێت. پلانە ووردەکانی ئایشمان بوون بە هۆی کوشتن و لەناوبردنی سیستماتیکییانەی شەش ملیۆن جولەکە. ئایشمان، لە دوای شکستی نازییەکان و کەوتنی ئەڵمانیا، بە نهێنی توانی خۆی بگەیەنێتە وڵاتی ئەرجەنتین بە ناوێکی دیکەی جیاوازەوە. بەڵام لە ساڵی ١٩٦٠ لەلایەن تیمەکانی دەزگای هەواڵگری ئیسڕائیلەوە توانرا بدۆزرێتەوە و دەستگیربکرێت. وەکو تاوانبارێکی گەورەی هۆڵۆکۆست، گوازرایەوە بۆ ئیسڕائیل و دادگایی کرا، کە دادگاییەکەی دەنگدانەوەیەکی جیهانیی لێکەوتەوە و لە ساڵی ١٩٦٢ لە سێدارە درا. خانمە فەیلەسووف، هانا ئاڕێنت لە بەرئەنجامی بیرکردنەوە، تێڕامان و تیۆریزەکردنی هۆڵۆکۆستەوە لە پەیوەند بە ئایشمانەوە چەمکی خراپەی ئاسایی، یان خراپەی بە ئاساییکراوی داهێنا "Banality of Evil" ڕەگی چەمکەکە دەگەڕێتەوە بۆ ووشەی فەڕەنسی banale واتا ئاسایی. مەبەست لە خراپەی ئاسایی یان خراپەی بە ئاسایی کراو ئەوەیە کاتێک دەزگاکانی دەوڵەت، پڕۆژەی لەناوبردن و قڕکردنی گروپێک یان پێکهاتەیەکی مرۆیی دەکەن بە ئایدیۆلۆژیا و پلانی بۆ دادەنرێت و دەزگاکانی بۆ بونیاد دەنرێن، لێرەوە ئەو کارمەندانەی لەو دەزگایانەدا کاردەکەن، خۆیان وەکو ئامێرێک بۆ جێبەجێکردنی فەرمانەکان و ئەنجامدانی کارەکان دەبینن. واتا ئەو تاوانانەی کە دەزگاکان لە ڕیی کارمەندەکانەوە ئەنجامیان دەدەن، چیدی وەکو خراپەی تاکەکەسەکان هەژمار ناکرێت بەڵکو وەکو پڕۆسێسێکی فراوان لێکدەدرێتەوە. کە ئەمەش دەبێتە ئەو خراپەیەی بە ئاساییکراوە یان ئەو تاوانە گەورانەی بە ئاسایی کراون و کارمەندەکان خۆیان وەکو ئەنجامدەرانی تاوان نابینن بەڵکو وەکو ئامێرێک لە نێو دەزگایەکی گەورە و وەکو جێبەجێکاری فەرمان و ئەنجامدەری کارەکانی دەزگاکە خۆیان دەبیینن و هەستپێدەکەن. لێرەوەیە بە ئاساییکردنی خراپە یان نۆڕمالیزەکردنی تاوان ڕوودەدات. ئێستا با بگەڕێینەوە بۆ لای عەجاج، دیوەکەی تری ئایشمان لە کات و شوێنێکی تردا و لە نێو پڕۆسەیەکی دیکەی هاوشێوەی هۆڵۆکۆست، پڕۆسەی ئەنفال و لەنێوبردنی بەکۆمەڵی کوردەکان. عەجاج، یەکێک لە جەللادەکانی زیندانی قەڵای نوگرە سەلمان بوو. زیندانی قەڵای نوگرە سەلمان سەر بە قەزای سەلمانە لە پارێزگای موسەننا لە بیابانی باشوری عێراق. دروستکردنی زیندانی نوگرە سەلمان دەگەڕێتەوە بۆ بیستەکانی سەدەی ڕابردوو کە لە بنەمادا بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی بادیەی باشور بوو. دواتر کرا بە زیندان، کە کۆنترین زیندانی گەورەی عێراقە. زینداانی قەڵای نوگرە سەلمان جگە لە زیندانییکردنی بەشێک لە دەسگیرکراوانی کوردەکان لە میانەی پڕۆسەی لەنێوبردنی بەکۆمەڵ بە ناوی پڕۆسەی ئەنفال، هەروەها شوێنی زیندانییکردنی بەشێکی زۆر لە دەستگیرکراوانی حزبی دەعوەی عێراقیی و حزبی شیوعی عێراق و بەشێک لە دەسگیرکراوانی کوردانی فەیلی و هەروەها گەلێک لە شاعیران و ڕۆشنبیران بووە، لەوانە شاعیری بەناوبانگی عێراقی موزەفەر نواب. لە کاتی جینۆساید کردنی کوردەکان لە پڕۆسەی ئەنفالدا بە هەشت قۆناغ، بەشێک لە دەستگیرکراوان دەبرانە زیندانی قەڵای نوگرە سەلمان. زیندانەکە ڕووبەرێکی گەورەی هەیە کە بە نزیکەیی تا ٨ هەزار زیندانی جێگەی تیدا دەبێتەوە. بە گوێرەی گێرانەوەکانی ڕزگاربووان، عەجاج یەکێک لە ناوە هەرە ترسناکەکانی زیندانەکە بوو. زیندانە کەمترین ىڕی خواردن و ئاوی تێدا بەردەست بووە بۆ زیندانییەکان. هەڵبەت کە خواردنی کەم و خراپ لەگەڵ ئاوی گەرم و پیس بۆ خواردنەوە. زیندانییکراوان بە کۆمەڵی گەورە گەورە لە هۆڵەکانی ناو قەڵاکەدا بەبێ هیچ خزمەتگوزارییەکی پاک و خاوێنی، نیشتەجێدەکران و هەندێ جاریش هەندێکیان ئەگەر داواکرییەکیان هەبووایە یان نارەزایەتییەکیان دەربڕیبایە، ڕووبەڕووی لێدان و ئازاردان دەبووەوە، کە ناوە هەرە دیارەکەی ئازار دانی خەڵک، عەجاج بوو. عەجاج کەسێکی دڵڕەق و بێبەزەیی بووە. عەجاج لە وێنەیەکیدا کە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای هەشتاکان و لە کاتی مەشقی سەربازییدا، تولە مارێک دەخوا کە وێنەکە لەو کاتەدا گیراوە کە کلکی تولە مارەکە بە دەمیەوە هاتووەتە خوارەوە و چاوەکانی زەق و دەرپەڕیون. تولە مار خواردنی عەجاج کەروێشکی زینوو خواردنی هاوڕێکانی لە هەمان وێنەدا، هێمایە بۆ ئەوەی دەستەیەک لە ئەفسەرانی سوپایەک هەموو ئەوەی دەیزانن و دەتوانن بیکەن، تەنها دڕندایەتییە و هیچیتر. دەستەیەک لە ئەفسەران کە ئەرکیان وێرانکردنی مرۆڤایەتیی و هەموو شتێکە. ناوی عەجاج، کە ووشەیەکی بە بنەڕەت عەرەبییە، بە گوێرەی هەردوو ماڵپەڕی "المعانی" و "اسما‌و" ئەم واتایانەی هەیە: بایەکی تۆزاوی و خۆڵاوی، کەسی گەمژە، کەسێکی هەرە نزم و سووک، کەسێکی هەرە دەم پیس و جنێو لەسەر زار، کەسێکی هاوارکەر و قیژەقیژەکەر. بە گوێرەی گێرانەوەی یادەوەرییەکانی کوردە ڕزگاربووەکانی پڕۆسەی ئەنفال، عەجاج دەقاودەق هەموو ئەو تایبەتمەندیی و سیفەتانەی تێدا بووە کە لە ماناکانی ناوەکەیدا هەن. عەجاج ئەحمەد حەردان تکریتی، ئەفسەرێکی سەر بە سوپای ڕژێمی بەعسی لەناوچووی سەردەمی سەدام حسین بوو. ئەفسەرێکی بەشدار و کاریگەر بوو لە جینۆسایدکردنی کوردەکان لە پڕۆسەی ئەنفالدا. لە دوای کەوتنی ڕژێمەکەی سەدام لە ساڵی ٢٠٠٣ وە لە خۆ شاردنەوەیەکی بەردەوامدا بووە و تەنانەت چەندین نەشتەرگەریی جوانکارییشی بۆ ڕوخساری ئەنجام دابوو بۆ ئەوەی نەناسرێتەوە. لە مانگی تەمووزی ٢٠٢٥ دوای ماوەیەک لە سووسەکردن و شوێنپێهەڵگرتن، بە تەواوی و دڵنیاییەوە ناسرایەوە و دەستگیرکرا کە لە گوندێک سەرقاڵی کاری ئەژەڵداریی بوو. بەشێک لە نووسەران و چالاکوانانی بواری ئەنفال و جینۆسایکردنی کوردەکان، داوا دەکەن عەجاج لە دادگاییەکی ڕستەوخۆ و ئاشکرای پەخشکراودا، بە ئامادەبوونی قوربانییە ڕزگاربووەکان و نووسەران و چالاکوانانی ئەو بوارە، لە کوردستان ئەنجام بدرێت. هەوڵ بدرێت وێنەیەکی ڕوون بۆ بەشێک لە کۆی دیمەنی جینۆسایدی کوردەکان، کە زیندنییەکەی نوگرە سەلمانە، لە ڕێگای ئەو دادگاییەوە، بکێشرێت. بەڵام هاوکات، ئەو ترس و نیگەرانییەش ناشارنەوە کە هەیانە لە ئەزموونی ڕابردووی دەربازبوونی هەندێک لە تاوانبارە گەورە و سەرەکییەکانی پڕۆسەی ئەنفال و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتیی کیمیابارانکردنی هەڵەبجەدا. ئایا داواکاری تۆ لە شێواز و چۆنییەتی دادگاییکردن و چارەنووسی عەجاج، جەللادەکەی دۆزەخەکەی بیابان و ئایشمانەکەی ئەنفال، چییە؟ یان ئەگەر بەدەر لە هەموو ئەوە بۆچوونێکی دیکەت هەیە، بفەرموو بۆ کۆمێنت.
نووسینی: ئەحمەد ڕەسوڵ لەگەڵمان بۆ ئەم ڕاپۆرتە شیکارییە: سی و پێنج ساڵ لەمەوبەر، داگیرکردنی کوەیت لەلایەن عێراقەوە. لە بەرەبەیانی ڕێکەوتی ٢ ی ئابی ١٩٩٠، تەلەفزیۆنی عێراقی بەیاننامەیەکی خوێندەوە کە خاڵی وەرچەرخان بوو لە ڕێڕەوی ژیانی عێراقییەکان و مێژووی دەسەڵاتی سیاسیی لە عێراقدا و زنجیرەیەک گۆڕانکاری گەورەی بە دوای خۆیدا هێنا. بەیاننامەکە، داگیرکردنی وڵاتی کوەیت بوو لەلایەن سوپای عێراقەوە لە ماوەی کەمتر لە ٢٤ کاتژمێردا. کوەیت کە وڵاتێکی خاوەن سەروەریی و دانپێدانراو بوو لەلایەن کۆمەڵەی نەتەوە یەکگرتووەکان و تەواوی دنیاوە، ڕژێمی بەعسی دەسەڵاتداری پێشووی عێراق بە سەرۆکایەتی سەدام حسین بڕیاری داگیرکردنی دا. عێراق لە دوای جەنگی هەشت ساڵەی لەگەڵ ئێران، داگەڕانی ئابووریی تووش هاتبوو و قەرزێکی زۆری لەسەر کەڵەکە بوو بوو. سەدام کە خۆی بە پارێزەری دەروازەی خۆرهەڵات و پارێزەری ئوممەی عەرەبی ناودەبرد، تەواوی دەوڵەتانی کەنداوی عەرەبیی و نیمچە دوورگەی عەرەبیی بە قەرزدار و منەتباری خۆی هەژمار دەکرد گوایا لە چاوچنۆکیی و پاوانخوازییەکانی ئێران لە خۆرهەڵاتەوە لەلایەک و هەروەها لە هەژموونخوازیی ئیسڕائیل و زایۆنیزم لەلایەکی ترەوە، دەیانپارێزێت. هەروەها بەو هۆکارەی لە جەنگە هەشت ساڵییەکەیدا لە دژی ئێران، ئەمریکا و ووڵاتانی خۆرئاوا پشتگیرییان دەکرد، پێشبینی دەکرد کە لە داگیرکردنی کوەیتدا، جیهان و ووڵاتانی عەرەبی یان بێدەنگیی هەڵدەبژێرن یان ئەوپەڕی چەند بەیاننامەیەک دەردەکەن و هیچیتر واتا کار ناگاتە ئەوەی بە زەبری چەک و سەربازیی ڕووبەڕووی ببنەوە. هەڵبەت کە ئەو جۆرە پێشبینی و تێگەیشتنە بە تەواوی هەڵە و پێچەوانەی ڕووداوەکان بوو. لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بدەین، کە سەدام لەبەرئەنجامی ئۆپەراسیۆنەکانی پڕۆسەی بەدناوی ئەنفال لە دژی کوردەکان و تا ڕاددەیەک سەرکەوتن بەسەر شۆڕشی چەکداریی هێزە سیاسییە کوردییەکاندا و کۆنترۆڵکردنی تەواوی ناوچە سنوورییەکانی باکوری وڵاتەکە واتا کوردستان، بە خۆنازین و غروری سەرکەوتن زاڵ بوو بوو بەسەریدا. هەروەها لە کیمیایی بارانکردنی شاری هەڵەبجەدا، جیهان بێدەنگیی لێکردبوو. کوەیت، وڵاتێکی دەوڵەمەند بە نەوت، سەدام ویستی بیکات بە نۆزدەیەمین پارێزگای عێراق و نەوتەکەی بخاتە ژێردەستی خۆیەوە و کۆنتڕۆڵی نرخ و بڕی هەناردەی نەوت لە ڕێکخراوی ئۆپیک و جیهاندا بکات تا ڕاددەیەک. ئەمەش ئابووریی عێراق ببوژێنێتەوە و لە قەرزەکانیشی ڕزگاری بکات. بەڵام ئەوەی ڕوویدا پێچەوانەکەی بوو. ئەو داگیرکارییە، بوو بە زەلکاوێک و عێراق کەوتە ناویی کە تا ئێستاش هەر نەیتوانیوە خۆی لێ دەرباز بکات. لەبەرئەنجامی ئەو داگیرکارییەوە، تەواوی وڵاتانی جیهان، بە تایبەتی وڵاتانی خۆرئاوا لە هاوپەیمانێتییەکی نێو دەوڵەتیدا بە سەرکردایەتی ئەمریکا و بەریتانیا، هەروەها سەرەڕای وڵاتانی عەرەبییش، دژی وەستانەوە و لە ئەنجامدا بە هێزی سەربازیی لە کوەیت دەرکرا کە ناسراوە بە جەنگی کەنداو. بەشێکی زۆری سوپای عێراق لەم جەنگەدا لەبەریەک هەڵوەشا و بە شکستی عێراق تەواو بوو. ئەم هەنگاوەی سەدام، کە خۆی دواتر لە یەکێک لە چاوپێکەوتنە تایبەتییەکانیدا باس لەوە دەکات لە بڕیاری داگیرکردنی کوەیتدا پەلە کراوە و بە ووردی دیراسەیان نەکردووە، بەو واتایەی بڕیارێکی هەڵە بووە، لێکەوتەکانی زۆر بوون، ئەمانە هەندێکیانن: یەک: سەپاندنی گەمارۆیەکی ئابووریی قورس و خنکێنەر بەسەر عێراقدا لەلایەن ئەمریکا و هاوپەیمانەکانییەوە کە ئەمەش بوو بە هۆی هەڵئاوسانی ئابووریی و بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک و کاڵا و پێداویشتییەکان بە ڕێژەیەکی زۆر و هەروەها بێبەهابوونی دراوی عێراقی. دوو: گۆشەگیربوونی عێراق لەسەر ئاستی نێو دەوڵەتیی و دیپلۆماسییەتی جیهانیی. سێ: لەبەریەکهەڵوەشانی سوپای عێراق کە هەرگیز خۆی نەگرتەوە و وەکو پێشووی لێ نەهاتەوە. چوار: دارمانی ژێرخانی ئابووریی و کەرتی پیشەسازیی عێراق و قەرزێکی بێشوماری کەوتە سەر، بە قەرەبووکردنەوەی کوەیتیشەوە. پێنج: هاتنە خوارەوەی ئاستی داهاتی گشتیی و داهاتی تاکی عێراقی بە ڕاددەیەکی زۆر، کە هەژاریی باڵی کێشا بەسەر کۆمەڵگای عێراقییدا. شەش: لاوازبوونی پێگەی عێراق لەسەر ئاستی ناوچەیی و جیهانییدا هەروەها لەلای بەشێکی زۆری دەوڵەتە عەرەبییەکانیش. حەوت: پاشەکشە و بەرەو دوا گەڕانەوەی رەوتی ژیاریی، شارستانیی و فەرهەنگیی لە کۆمەڵگای عێراقیدا بە تەواوی پێکهاتەکانییەوە. هەشت: کەرتی تەندروستی و پەروەردە زیانمەندی یەکەم و دواهەمین بوون. نۆ: لاوازبوونی دەزگا کارگێرییەکانی خزمەتگوزاریی گشتیی و هەروەها لاوازبوونی دەزگاکانی وەکو پۆلیس و ئاسایش کە ئەمەش کەلێن و بۆشایی ئەمنیی لێکەوتەوە. دە: هەموو ئەو خاڵانە ڕێگەیان خۆشکرد بۆ ڕاپەڕینە جەماوەرییەکان لە ناوچە جیا جیاکانی عێراق و دواتریش ڕێگەی کردەوە بۆ هاتنە ناوەوە و تەداخولکردنی وڵاتانی دەوروبەر بە تایبەتی تورکیا و ئێران و پێشێلکردنی سەروەریی خاک و دەوڵەتی عێراق. ئەم خاڵانە بە کورتی کاریگەریی و لێکەوتەکانی بڕیاری داگیرکردنی کوەیت بوون لەلایەن عێراقەوە. لێرەدا دەبینین کە هەڵەی سیاسیی و بەخۆنازین و غروری بەتاڵ و ناو بۆشیی، سیاسییەک یان دەسەڵاتدارێک، دەشێت چ کاریگەرییکی نەرێنیی و چ وێرانەییەکی لێبکەوێتەوە بۆ کۆمەڵگا. هەروەها لەسەر ئاستێکی گشتیی و فراوانتری جیهانیی، داگیرکردنی کوەیت لەلایەن عێراقەوە بە گوێرەی هەندێک لە شیکاریی و تیۆرە سیاسییەکان، ئەگەر هێندەی پرۆسترۆیکا و گلاسنۆست ڕووداوێکی گەورە نەبووبێت، ئەوا هیچی وای کەمتر نەبوو. لێرەدا باشترە ئاماژە بەوە بدەین کە پڕۆسترۆیکا و گڵاسنۆست دوو ووشەی ڕووسین کە مانای پێکهێنانەوە "دامەزراندنەوە" و کرانەوە دەگەیەنن، کە بوون بە هۆی هەرەسهێنانی یەکێتی سۆڤیێت و پارچەپارچەبوونی و ڕوسیای فیدراڵی بەبێ ئایدیۆلۆژیای کۆمۆنیزمی لێ دروست بوو لە ئەنجامیشدا تاک جەمسەریی هێز و باڵادەستی بەرەی سەمایەداریی بە سەرۆکایەتی ئەمریکا، باڵی کیشا بەسەر جیهاندا. داگیرکردنی کوەیتیش لەلایەن عێراقەوە، ئەو ڕووداوە بوو کە لە هەناویدا وەرچەرخانی گەورەی هەڵگرتبوو لەسەر ئاستی باڵانسی هێز و سەرەتای باڵکێشانی سیستەمی نوێی جیهان. تەنانەت سەرەتای هەیمەنەی گلۆبالیزەیشن بوو، کە هەندێک بە ئەمریکانیزم "ئەمریکانیزەیشن". ناوی دەبەن. پرسیارەکە بۆ خەڵکی عێراق و خەڵکی کوردستانیش وەکو بەشێک لە عێراق ئەمەیە: ئەم داگیرکارییە چی بە دیاری پێشکەش بە عێراقییەکان کرد و لە نیگای ئێستاوە بۆی بڕوانین چی دەبینین؟ دەتوانین پرسیارگەلی دیکەش لەبارەی ئەو ڕووداوەوە پێشنیار بکەین، وەکو: هەڵەی صدام حسین بوو یان ئەڵقەیەک لە زنجیرەی ئەو ڕووداوانەی دەبوایە ڕووبدەن؟ خاڵێک یان هەنگاوێک بوو لە هەنگاوەکانی سەر نەخشەی ڕووداو و گۆڕانکارییە جیهانییەکان بە سەرپەرشتی ئەمریکا یان یەکێک لەو ڕووداوە لابەلا و کتوپڕانەی کە ڕێڕەوی مێژوو دەگۆڕن؟ ئەی تۆ چۆنی تێدەگەیت و بۆچوونت لەو بارەیەوە چییە؟
ئیدریس مستەفا ئەو دوو جۆر لە ستراتیجەی رۆژاڤای بە بەهێزی هێشتۆتەوە! لە پەراوێزی دیمانەکەی پێرێی کەناڵی الحدث ی عەرەبی لەگەڵ جەنەراڵ مەزڵوم عەبدی... لە سیاستەدا دوو جۆر لە ستراتیج جەوهەری هەر قەوارەیەکی سیاسی دیاری دەکەن بە رادەیەک سەرکەوتوترین سیاسەت بەرهەم دەهێنێ. رۆژاڤا نموونەیەکی بەرجەستەی ئەم دوو جۆرە لە ستراتیجی سیاسیە. ستراتیجی یەکەم... ستراتیجی ئاشکرایە کە زۆر دیارە و لە جەند دەستەواژەیەکدا خۆی دەبینێتەوە لەوانە ئاسایشی نەتەوەیی، ئاسایشی نیشتمان، سەروەری وڵات لە رویی ئابوری و سیاسیەوە. رۆژاڤا تاکو ئیستا لەم ستراتیجەدا زۆر سەرکەوتوو بووە بگرە زۆر حەکیمانە مامەڵەی لەگەڵ کردووە؛ وەک شەڕی داعش، بەرەنگاربوونەوەی تورکیا، پەیوەندی لەگەڵ ئەمریکا و هاپەیمانی نێودەوڵەتی، هێزی سەربازی و لەشکری، رووداوی مەنبەجی ساڵی ٢٠١٩، دانوستان و دانێشتنەکانی لەگەڵ دیمەشقی ئەوسا و ئێستادا. لە دیمەشقی دەمانی بەشار ئەسەدا داواکاریەکان لە ئاستێکدا بوون و لە هەنووکەی دیمەشقیشدا داواریەکان لە ئاستیکی باڵاتردان. بۆ نموونە لامەرکەزی کە مەزڵوم عەبدی لەدیمانەکەیدا ئاماژەی پێدا بۆخۆی نزیکە لە فیدراڵیەوە گەر وەک ئەو نەبێ چونکە سەنگی سیاسی و سەربازی رۆژاڤا هێندە بەهێزە کە دەتوانێ دەست بۆ ئامانجە سیاسیەکان ببات. ئەو ئاستە لە دپلۆماسیەتی سیاسی رۆژاڤا لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریکی و ئەوروپی و ناوچەیی و نێوخۆیی چ لێدوان بێ یاخود هەڵوێست پیشانی دەدات رۆژاڤا خاوەن چ هزرێکی ستراتیجی سیاسیە. ئەو شێواز و ئاستە لە ئاخاوتنی دپلۆماسی کە رۆژاڤا هەیەتی هەر لە ئیلهام ئەحمەد و ساڵح موسلیمەوە تا دەگات بە مەزڵوم عەبدی، بە نموونە گفتۆگۆکەی پێرێکەی، بەڵگە نەویستیە کە چۆن بەرخورد لەگەڵ هاوسەنگی سیاسی و رووداوەکاندا دەکەن. ستراتیجی دووەم... ستراتیجی نهێنیە بەڵام بە مانای ئەوە نیە شاراوە بێ و کەس نەیبینێت، بەڵکو بە مانای ئەوەیە ئەم ستراتیجە روو بە ناوەوەیە. لەگەڵ ئەوەی راستەوخۆ روو بە رووی دەرەوە نیە وەک چۆن ستراتیجی یەکەم ئەو فەرمانەی هەیە، بەڵام بەهێزترین چەکە دژ بە هێزەکانی دەرەوە کە ئەو قەوارەیە ناواخنێکی بەهێزی هەیە کە دەتوانێ بەرگریکارێکی تۆکمە بێت بۆ بەردەام بوون و مانەوەیەکی دووریش گەر بیتوو دۆخی چوار دەور لە بەرژەوەندی دەسەڵاتەکەدا نەبێت. ئەم ستراتیجە لە وەڵام بە پرسەکانی ناوخۆی وڵاتە کە قەوارە سیاسیەکە حوکمی تیدا دەکات و زۆرتر پەیوەستە بە خودی دەسەڵاتەکەی ناوەوە. گەر هەر دەسەڵاتێک بەڕێوەبردنێکی باشی دوور لە گەندەڵی ئیداری و دارایی و حکومی هەبێ؛ و عەدالەتخوازی لە ئاستە قانونی و سیاسی و کۆمەڵایەتیەکاندا هەبێ ئەوا یەکێک لە بەهێزترین ستراتیجەکانی بۆ خۆی مسۆگەر کردووە کە قەڵغانێکی بەهێز دەبێ بۆ ستراتیجی یەکەم. رۆژاڤا لەگەڵ هەموو ئەو ئاستەنگانەی بەرەو رووی دەبێتەوە، دەبوو لە زۆر بابەتدا لاواز یا فشەڵ بوایە؛ بە پێجەوانەی ئەمانەوە رۆژاڤا بووە بە نموونەیەک لە ئیدارەکردنێک لە هەموو ئاستەکاندا کە نەک هیچ قەوارەیەکی تر لە چەشنی خۆی بگرە هیچ وڵاتێکی ناوچەکە وەک رۆژاڤا سەرکەوتوو نەبووە. مەسەلەی پێکەوە ژیانی پێکهاتە ئاینی و نەتەوە جیاوازەکان و مەسەلەی بەشداری پێکردنی نێر و مێ بەو ئاستە بەرزەی ئێمە و جیهانیش دەیبینین یەکێکە لەو بابەتە سەرسوڕهێنەرانەی ناوچەکە و جیهانێش کە چۆن لەم دنیا جەنجاڵە سیاسی و فکری و ئاستە ناوچەیی و نێودەوڵەتیەکاندا دیمەنەکانی رۆژاڤا هەر وەک خۆیان ماون. دوا وتە: لە مێژووی کورددا هیچ قەوارەیەک بە وێنەی رۆژاڤا نەبووە و گەر یەک ئەزمونی کوردی خاوەن پرۆژەیەکی سیاسی لەو جۆرە بوونایە کە ستراتیج پەرژینی قەوارەکەی تەنی بوایە ئەوا کورد و مرۆی کورد ئێستا لە شوێنێکی تر دەبوون.
