قائانی: ئێران و حزبوڵا ئاگاداری هێرشەکە ٧ى ئۆکتۆبەر نەبوون

کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان عێراق، هەڵوێستی خۆی لەبارەی پێداویستیەكانی هەڵەبجە بۆ ناساندنی وەک بازنەیەكی سەربەخۆی هەڵبژاردن لە هەڵبژاردنی داهاتوی پەرلەمان ئاشكرادەكات، ئەوەش دوای دەنگدانی پەرلەمانی عێراق لەسەر بە پارێزگاكردنی. جومانە غەلای، وتەبێژی کۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان، بە ئاژانسی هەواڵی عێراقی راگەیاند: پرسی دانانی هەڵەبجە وەک بازنەیەكی هەڵبژاردن، پێویستی بە هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردن و دیاریکردنی ژمارەی کورسییەکانی ئەم پارێزگا نوێیە. ئاماژەی ئەوەشکرد، هێشتا زووە بۆ ئەوە، بەو پێیەی دەبێت یاساکە لەلایەن سەرۆکی کۆمارەوە پەسەند بکرێت، دواتر لە رۆژنامەی فەرمیدا بڵاوبکرێتەوە، دواتر دەرکردنی مەرسومی سەرۆکایەتی بۆ هێناكایەی ئەم پارێزگایەو دیاریکردنی سنوریی كارگێڕی جێبەجێ دەکرێت، دوای ئەوە فەرمانگەی ناوخۆیی دادەمەزرێت، لەنێویاندا فەرمانگەی هەڵبژاردن و، هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردن بۆ دیاریکردنی ژمارەی کورسییەکانی ئەم پارێزگایە لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتوانەکەی. پەرلەمانی عێراق رۆژى دووشەممە پڕۆژە یاساى بە پارێزگابوونی هەڵەبجەى پەسەند کرد، بەوەش هەڵەبجە بووە 19 هەمین پارێزگای عێراق و چوارەم پارێزگاى هەرێمى کوردستان. ياساى بە پارێزگابوونى هەڵەبجە کە لە 4 ماددە پێکهاتووە، بە زۆرینەى دەنگى بەشداربووانى دانیشتنى پەرلەمان پەسەندکرا کە ژمارەیان 187 پەرلەمانتار بوو. شاخه‌وان عه‌بدوڵا جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مانی عێراق رایگەیاند، هه‌ندێك له‌ فراكسیۆنه‌كان ئاسته‌نگیان دروست ده‌كرد بۆ ئه‌وه‌ی پرۆژه‌كه‌ تێنه‌په‌ڕێندرێت، به‌تایبه‌ت كه‌ هه‌وڵ ده‌درا به‌ پارێزگابوونی هه‌ڵه‌بجه‌ و قه‌زای ته‌له‌عفه‌ر بكرێته‌ یه‌ك پاكێج، بەڵام هەندێ لایەنى عێراقی لەگەڵیان مانەوە و دەنگیان بەپرۆژەکەدا. لاى خۆیەوە، نوخشە ناسیح، پارێزگاری هەڵەبجە بە وەکالەت، بە پارێزگابوونى هەڵەبجەى بە مێژویی ناوبرد و داواى لەلایەنەکان کرد، ەک هەڵێوست بن، بۆ دەستخستنی سەرجەم مافەکانی گەلی کورد.

  وتەبێژی خانەنشینانی كوردستان رایدەگەیەنێت: ئەو (100) هەزار دینارەی كە بۆ خانەنشینان تەرخان كراوە، بۆ سەرجەمیان خەرج ناكرێت و ئومێدیان وایە كە لە نزیكترین كاتدا وەڵامی خەرجكردنی وەربگرنەوە. سادق شێخ عوسمان، وتەبێژی یەكێتی خانەنشینانی كوردستان، ڕاگەیاند: ئەو (100) هەزار دینارەی بۆ خانەنشینان كە وەك هاوكارییەك بۆ بەرزكردنەوە ئاستی ژیان تەرخان كراوە، بۆ سەرجەمیان خەرج ناكرێت. وتى: بەڵكو تەنها بۆ ئەو كەسانەیەكە بە موچەی خانەنشینیان لە یەك ملیۆن دینار كەمترە و بەپێی ئەو زانیارییانەی لەبەغدادەوە وەری گرتوە، پێدەچێت لە ئەم مانگەدا ئەو بڕە بۆ خانەنشینانی هەرێم بگەڕێندرێتەوە. وتیشی: چەند ساڵێكە بڕیاری خەرجكردنی (100) هەزار دیناری بەرزكردنەوەی ئاستی ژیانی خانەنشینان لەعێراق جێبەجێ دەكرێت و ساڵانە لەلایەن سەرۆك وەزیرانەوە بڕیارەكە نوێ دەكرێتەوە، بەڵام تا ئێستا سودانی رەزامەندی لەسەر خەرجكردنی (100) هەزار دینارەكەی بۆ خانەنشینانی هەرێم نەداوە. سادق شێخ عوسمان، رونیكردەوە، بەپێی بڕیاركەی دادگای فیدراڵی، نابێت موچەی موچەخۆرانی هەرێم و عێراق هچ جیاوازییەكی هەبێت، بۆ ئەو مەبەستەش، حكومەتی هەرێم و نوێنەرەكانی كورد لەبەغداد نوسراویان ئاڕاستەی بەغداد و نوسینگەی سەرۆك وەزیران كردوە، بەڵام وەڵامی نوسراوەكان نەدراوەتەوە. وتەبێژی یەكێتی خانەنشینانی كوردستان، لەگەڵ ئەوەی چاوەڕێن و ئومێدیان وایە كە لە نزیكترین كاتدا رەزامەندی وەربگرنەوە، بەڵام ئەگەر تا ماوەی مانگێكی دیكە بەغداد وەڵام نەداتەوە، خانەنیشان دەتوانن سكاڵا بكەن بۆ گەڕاندنەوەی مافەكانیان كە نزیكەی (50) هەزار خانەنشین (100) هەزار دینارەكەیان بڕدراوە.

دەولەت باخچەلی، سەرۆکی پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی (مەهەپە) ڕایگەیاند خوازیاری ئەوەیە بڕیارێکی خێرا بدرێت لە بارەی دۆسیەی ئەکرەم ئیمامئۆغڵو، سەرۆکی شارەوانیی گەورەشاری ئیستانبوڵ، هاوکات پارتى جەهەپەى بەوەتۆمەتبارکرد هەوڵی دروستکردنی قەیران دەدات و "لە سنووری خیانەتدا" مامەڵە دەکات. 19ـی ئاداری 2025، لەسەر دوو دۆسیەی جیاواز و بە تۆمەتی ڕەخساندنی هەلی کار لە دامەزراوەکانی شارەوانی بۆ ئەندامانی پەکەکە و ئەنجامدانی گەندەڵی و بەرتیل وەرگرتن، ئەکرەم ئیمامئۆعڵو کە دوو خولە لەسەریەک بە سەرۆکی شارەوانیی گەورەشاری ئیستانبوڵ هەڵدەبژێردرێت دەستگیر کرا. لەڕاگەیەندراوێکدا، دەولەت باخچەلى ئاماژەى بەوەدا دەبێت پرۆسەکانی دادگا لە  دۆسیەکانى ئیمامئۆغڵودا بەپەلە تاوتوێ بکرێن و بڕیاریان لەسەر بدرێت، وتیشى: پێویستە قۆناغەکانی لێپێچینەوە بە زیادکردنی لێدوانی شایەتحاڵەکان و بەڵگەی ڕوون و ڕەسەن و زانیاری و بەڵگەنامە و دەرئەنجامەکانی دیکە بۆ دۆسیەکە بە تەواوی تەواو بکرێن.  هەورەها ئەوەشى خستەڕو ئەگەر ئیمامئۆغڵو بێتاوان بێت، بێتاوانییەکەی بسەلمێنرێت، ئەگەر نەبوو، دەبێت سزاکەی بەپێی یاساو کارەکانى  ویژدانی کۆمەڵایەتی، بەبێ شکست و بە زووترین کات بدرێت.

  مەسعود بارزانى لە پڕۆسەی چارەسەریی توركیا هاتۆتە ئاراوە، جەختی لەوە كردەوە مادام دەرفەتی ئاشتی هەیە و دەرگەی چارەسەریی ئاشتیانە كراوەیە، نابێ هیچ لایەك پەنا بۆ ڕێكاری شەڕكردن ببات. بەپێى ڕاگەیەندراوێکى ڕۆژنامەوانى، ڕۆژی دووشەممە 14ی نیسانی 2025 لە سەلاحەددین مەسعود بارزانی پێشوازی لە شاندێكی هاوبەشی پارلەمانی بریتانیا و پارلەمانی یەكێتیی ئەوروپا كرد. هەر لەو ڕاگەیەندراوەدا لە دیدارەكەدا شاندی میوان ستایشی ئارامی و سەقامگیری و پێشڤەچوونانەیان كرد كە لە هەرێمی كوردستان لە سی ساڵی ڕابردوودا هاتووەتە ئاراوە و سەرسامیی خۆشیان بە هەبوونی پێكەوەژیانی ئایینی و نەتەوەیی لە كوردستان دەربڕی. هەروەها لەو دیدارەدا پەیامی دۆستایەتی و هاوسۆزی و پاڵپشتیی خۆیان بۆ دۆزی ڕەوای گەلی كوردستان بۆ بارزانی دووپات كردەوە. لای خۆیەوە بارزانی بە گەرمی بەخێرهاتنی شاندی میوانی كرد و كورتەیەكی لە مێژووی نەهامەتی و ئەو كارەساتانەی بەسەر گەلی كوردستاندا هاتووە بۆ شاندی میوان خستەڕوو و وێڕای ئاماژەدان بە دەستپێشخەری و پێشڤەچوونانەی لە پڕۆسەی چارەسەریی توركیا هاتۆتە ئاراوە، جەختی لەوە كردەوە مادام دەرفەتی ئاشتی هەیە و دەرگەی چارەسەریی ئاشتیانە كراوەیە، نابێ هیچ لایەك پەنا بۆ ڕێكاری شەڕكردن ببات. بارزانی ڕۆشنایی خستە سەر فەرهەنگی پێكەوەژیانی گەلی كوردستان و ئەوەی خستەڕوو كە پێكەوەژیان هەڵقوڵاوی ناخی كۆمەڵگەی كوردستانیە و فەرهەنگێكی ڕەگداكوتاو و دێرینی گەلەكەمانە. سەرۆك بارزانی سوپاسی وڵاتانی ڕۆژئاوایی و ئەمەریكاشی كرد كە لە كاتی تەنگانەدا پاڵپشتی گەلی كوردستان و هاوكار و پشتیوانی دۆزی ڕەوای گەلی كوردستان بوونە. داواشی كرد وڵاتانی ئەوروپایی لە بواری چاكسازی و ئاوەدانكردنەوە و كشتوكاڵ و پەروەردە و تەكنۆلۆژیا و زانستدا یارمەتیی هەرێمی كوردستان بدەن. لە بەشێكی تری ئەو دیدارەدا لەسەر بارودۆخی سیاسیی ناوچەكە و دۆزی كورد لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و مێژووی خەباتی گەلی كوردستان و ئایندەی كورد لە ناوچەكەدا كۆمەڵێك پرسیاریان ئاراستەی بارزانی كرد و بارزانیش وەڵامی تێبینی و پرسیاری ئەندامانی شاندی میوانی دایەوە

  موحسین پاک نەژاد، وەزیری نەوتی کۆماری ئیسلامی ئێران بۆ تاوتوێی پەرەپێدانی هاوکاریی وزەی نێوان ئێران و عێراق، گەیشتە بەغدا. ئاژانسی ئیرنا، بڵاوی کردووەتەوە، موحسین پاک نەژاد لەسەر بانگهێشتی هاوتا عێراقییەکەی چووەتە بەغدا و دوو ڕۆژ لە عێراق دەمێنێتەوە، بڕیاریشە لە چوارچێوەی سەردانەکەیدا لەسەر پەرەپێدانی هاوکارییەکانی کەرتی وزە لەگەڵ محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق و وەزیرانی نەوت و کارەبا کۆ ببێتەوە. هەروەها ئاماژەی داوە، وەزیری نەوتی ئێران لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق سەبارەت بە دابینکردنی غاز بۆ وێستگەکانی کارەبای عێراق ڕێککەوتنێکی لێکگەیشتن بکەن. سەردانەکەی وەزیری نەوتی ئێران بۆ بەغدا، لە چوارچێوەی ڕێککەوتنەکانی پەرەپێدان و پتەوکردنی پەیوەندییەکانی وزەی نێوان هەردوو وڵاتە، بەوپێیەی لە مانگی ئاداری 2024دا، وەزیری کارەبای عێراق لە تاران لەگەڵ وەزیری نەوتی ئێران کۆ بوونەوە و جەختیان لە پەرەپێدانی هاوکارییەکان لە بوارەکانی نەوت، غاز، پترۆکیمیایی و کارەبای نێوان دوو وڵات کردبووەوە.

بەشێک لە بژمێرەکانی پڕۆسەى سەرژمێریى دانیشتووان لە سلێمانی و هەولێر لە دژی وەرنەگرتنی شایستە داراییەکانی مانگی دووەمی کارکردنیان گردبوونەوەو دەڵێن جیاوازیی کراوە لەنێوان بژمێرەکانی هەرێمی کوردستان و پارێزگاکانی دیکەی عێراق. نوێنەرى بژمێرەکان لە گردبوونەوەکەى سلێمانى لە کۆنفرانسێکى رۆژنامەوانیدا گوتى "بژمێرەکانى عێراق سەرجەم شایستە داراییەکانیان وەرگرتووە، بەڵام بژمێرەکانی هەرێمی کوردستان لە کۆی کاری دوو مانگ تەنیا پارەی یەک مانگییان بۆ خەرجکراوە کە بڕەکەی 250 هەزار دینارە، لەگەڵ پارەی هەشت رۆژی خولی راهێنان کە بۆ هەر رۆژێک 10 هەزار دینارە". بەگوتەی نوێنەرى بژمێرەکان، لە رۆژانی سەرژمێریدا کە لە ناوەڕاستی مانگی کانوونی یەکەمی ساڵی رابردوو بەڕێوەچوو، لە رۆژێکدا نزیکەی 16 کاتژمێر کاریان کردووە. بەکۆی گشتیی 19 هەزار کەس وەک بژمێر لە سەرژمێریی دانیشتوواندا لە هەرێمی کوردستان کاریان کرد، کە سەرجەمییان دەرچووی زانکۆ و پەیمانگەکان بوون و بەگوێرەی کارەکانیان بڕیاربوو هەر بژمێرێک 580 هەزار دینار وەربگرێت. دوای 37 ساڵ و لە 20 بۆ 22ـی تشرینی دووەمی 2024، لە عێراق و هەرێمی کوردستان سەرژمێریی گشتیی کرا. تێیدا ناوی خێزانەکان تۆمار کران و تاوەکو 10ـی کانوونی دووەمی 2024 فۆڕمی تۆماری خێزان پڕکرایەوە، کە تێیدا زیاتر لە 70 پرسیار لە هاونیشتمانی و هاووڵاتیان کرا.  

هێرش و بۆردومانەکانى ئیسرائیل بۆ سەر غەزە بەردەوامە و تەندروستى کەرتەکەش دەڵێت، لە 24 کانژمێری رابردوودا 38 فەڵەستینى کوژراون. بەگوێرەى کەناڵی جەزیرەى قەتەری، شەش برا لەکاتی گەشتکردنیان لەناو ئۆتۆمبێلێکدا لە دێربەلحی ناوەڕاستى غەزە، لەلایەن فڕۆکە جەنگییەکانى ئیسرائیلەوە کراونەتە ئامانج و گیانیان لەدەستداوە. ئەو برایانە لە رێکخراوێکی خێرخوازیدا بۆ یارمەتیدانی ئاوارەکانى کەرتەکە لە دێربەلحەوە دەیانویست بچنە باشووری غەزە. هاوکات سوپای ئیسرائیل فەرمانێکی نوی بۆ چۆڵکردنى خان یونس دەردەکات و رایگەیاند، لە دوو رۆژی رابردوودا، زیاتر لە 90 هێرشی بۆ سەر چەند ئامانجێک لە غەزە ئەنجامداوە و هێرشە ئاسمانى و زەمینییەکانیشی بەردەوام دەبێت. لە بیست و هەشتەمین ڕۆژی دەستپێکردنەوەی شەڕ بۆ سەر کەرتی غەززە، دەیان فەلەستینی لە هێرشە ئاسمانییەکانی ئیسرائیل بۆ سەر کەرتی غەززە کوژران. نووسینگەی ڕاگەیاندنی حکوومەتی لە غەززە، کوژرانی ٣٨ فەلەستینی لە بەرەبەیانی ڕۆژی یەکشەممەی ڕابردووەوە لە کەرتی غەززە لە ئەنجامی هێرشە ئاسمانییەکانی ئیسرائیل ڕاگەیاند. ئاماژەی بەوەشکردووە، داگیرکردنەکە زیاتر لە ٤ هەزار ماڵ و دامەزراوەی کردۆتە ئامانج کە بە سیستەمی وزەی خۆر تەیارکراون وەک بەشێک لە سیاسەتێکی سیستماتیکی بۆ لەناوبردنی سەرچاوە بەدیلەکانی کارەبا لە غەززە. هاوکات لیواکانی ئەلقەسام ڕایگەیاند، چەکدارەکانیان بە ئامادەبوونی هێزێکی ئیسرائیلی کە دزەیان کردبووە ناو ناوچەی ئەبو ئەلروس لە ڕۆژهەڵاتی ڕەفەح لە باشووری کەرتی غەززە، خانوویەکی گیراوی بووبییان تەقاندەوە و ژمارەیەکیان کوژران و برینداربوون.

  بڕیارە رۆژی هەینی داهاتوو، كۆنگرەی بە فەرمی راگەیاندنی "دیدگای سیاسی هاوبەشی کوردی" لە شاری حەسەكە لە رژۆئاوای كوردستان بەڕێوەبچێت. ماڵپەڕی تەلەفزیۆنی سوریا، لەزاری سەرچاوەیەکی ئاگادارەوە بڵاویكردەوە، و پارتی یەکێتی دیموکراتی (پەیەدە)و ئەنجومەنی نیشتمانیی کور (ENKS)، بە ئامادەبوونی سەرجەم لایەنە کوردییەکانی سوریا رێككەوتون لەسەر وادەی كۆنگرەكە، كە زیاتر لە (250) كەس بە نوێنەری حزبە کوردییەکانی سوریا و کەسایەتییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان و نوێنەری رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و سەندیکاکان و رێکخراوەکانی ژنان بەشداری تیادا دەكەن. پێدەچێت لە کۆنگرەكەدا کەسایەتی دیار بەشداریبكات، لەوانە، بەرپرسانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش و بەرپرسانی هەرێمی کوردستان. ئەو سەرچاوەیە جەختیشكردووە، رێککەوتن لە نێوان لایەنە سیاسییەکان و مەزڵوم عەبدی، فەرماندەی هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە) كراوە، لەسەر وادەی راگەیاندنی دیدگای سیاسی لە رۆژی هەینی داهاتوو.  ئاماژەی بەوەشداوە، رەنگە شوێنەکه بگۆڕێت، لە ئەگەری رودانی بارێكی نائاسایی یان بابەتی دیکەی پەیوەست به ئامادەكارییە لۆجستییەکان و میوانەکان، وەك ئاماژەیەك بۆ  "نوێنەرانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و هەرێمی کوردستان". ئامانجی سەرەکیی کۆنگرەی نەتەوەیی کورد، یەکخستنی دیدو تێڕوانی سیاسی کوردە لە سوریا و پێشبینی دەکرێت لایەنە سیاسییەکان بگەنە رێککەوتن لەوبارەیەوە و بەیەک وەرەقەی سیاسی دانوستان لەگەڵ ئیدارەی نوێی سوریا بکەن. مانگی ئازاری رابردوو، بە چاودێریی راستەوخۆی ئەمەریکا و فەرەنسا و بەسەرپەرشتی مەزڵوم عەبدی فەرماندەی گشتی هێزەکانی سوریای دیموکرات و دوای زنجیرەیەک کۆبونەوە، لایەنە کوردییەکانی رۆژئاوای کوردستان گەیشتنە رێککەوتنی کۆتایی و داڕشتنەوەی کۆتایی رێککەوتنەکە ئامادەکراوە و گەیشتونەتە دیدێکی هاوبەش بۆ ئایندەی سوریا و رۆژئاوای کوردستان و بڕیاربوو دوای پشووی نەورۆز ناوەڕۆکی رێککەوتنەکە رابگەیەندرێت.

  سەرۆکوەزیرانی عێراق لە یادی ئەنفال پەیامێکی بڵاوکردەوە و دەڵێت، "ئەو تاوانە دڕندانەیە رووخساری ناشیرین و رەگەزپەرستیانەی رژێمی لە دژی گەلەکەمان و هێزە نیشتیمانییەکان ئاشکرا کرد".   محەممەد شیاع سوودانی رایگەیاند، "عێراقییەکان بە ئازارەوە تاوانی رژێمی لە ناوچوو لە (شاڵاوە بەدناوەکانی ئەنفال) و ئەو کۆمەڵکوژییە دڕندانەیەی کە 37 ساڵ لەمەوبەر دژ بە رۆڵەکانی گەلی کوردمان ئەنجامدرا بەبیر دێننەوە".   سەرۆکوەزیرانی عێراق جەخت دەڵێت، "ئەمڕۆ برایەتی و پێکەوەژیانی ئاشتییانە بەسەر هەموو پاڵنەرەکانی رق و کینەدا سەردەکەون، کە بەعسی سەدامی هەوڵی چاندنی دەدا لەنێو چین و توێژە جیاوازەکانی گەلەکەمان بە پێکهاتە هەمەچەشنەکەیەوە".   جەخت لەوەش دەکاتەوە "ستەمکاری لە تاریکی مێژوودا کۆتایی پێهات و عێراقییەکان پێکەوە بەردەوام بوون لە پرۆسەی بنیاتنان و گەشەپێدان و بەرزڕاگرتنی پێگەی عێراقێکی یەکگرتوو و ئارام و سەقامگیر".   محەممەد شیاع سوودانی "دروود بۆ گیانی پاکی شەهیدانی ئەنفال و هەموو شەهیدانی عێراق" دەنێرێت.

مەسعود بارزانی بەبۆنەی یادی 37 ساڵەی ئەنفال پەیامێکی بڵاوکردەوە و دەڵێت، تاوانباران کەوتنە زبڵدانی مێژوو، بەڵام برین و ئاسەواری ئەو جینۆساید و زووڵمە هێشتا ماون و ساڕێژ نەکراون.   لە پەیامەکەیدا بارزانی داوای لە حکومەتی عێراق کردووە، کەسوکاری ئەنفالکراوان قەرەبوو بکاتەوە و دەشڵێت، "پێویستە رێگە لە هەموو جۆرە تێڕوانین و سیاسەت و كردەوەیەكی شۆڤێنی لە دژی خەڵكی كوردستان بگیرێت."   دەقی پەیامەکەی مەسعود بارزانی:   بەناوی خودای مەزن و دلۆڤان   پڕۆسەی ئەنفال بەشێكی ئەو ستەم و تاوانانە بوو كە لە سەدەی ڕابردوو لەلایەن ڕژێمی پێشووی عێراق گەلەكەمان ئەنجام درا. لە ئەنجامی ئەو پڕۆسە نامرۆڤانەیەدا كە بە چەند قۆناغ هەموو ناوچەكانی كوردستانی گرتەوە، سەدوهەشتا هەزار هاووڵاتیی بێتاوانی كوردستان بێسەروشوێن و شەهید كران.  هاوتەریب لەگەڵ ئەوەدا كیمیابارانكردن و  سیاسەتی بەعەرەبكردن و ڕاگواستن و تێكدانی ژێرخانی ئابووریی كوردستان و وێرانكردنی هەزاران گوند بەشێكی تری ئەو تاوانانە بوون كە لە سەدەی ڕابردوودا لەلایەن ڕژێمی عێراق لەبەرانبەرگەلەكەمان ئەنجام درا.   تاوانباران كەوتنە زبڵدانی مێژوو بەڵام برین و ئاسەواری ئەو جینۆساید و زوڵمە هێشتا ماون و سارێژ نەكراون. دەبێ دەوڵەتی عێراق قەرەبووی ئەنفال و ئەو جینۆسایدە بكات كە لەدژی میللەتەكەمان ئەنجام دراوە.  هەروەها پێویستیشە ڕێگە لە هەموو جۆرە تێروانین و سیاسەت و كردەوەیەكی شۆڤینی لەدژی خەڵكی كوردستان بگیرێت. لە سی و حەفت ساڵەی یادی خەمناكی ئەنفالدا باشترین وەفا بۆ شەهیدانی ئەنفال ئەوەیە هەموومان لە خزمەتكردن و پاراستنی وڵاتمان یەكدەنگ بین و پێكەوە داهاتوویەكی گەش بۆ گەلەكەمان بنیات بنێین.   سەربەرزی بۆ خانەوادە و كەسوكاری شەهیدان و ئەنفال، هەزاران سڵاو لە گیانی پاكی شەهیدانی ئەنفال و هەموو شەهیدانی ڕێگەی ئازادیی كوردستان   مسعود بارزانی 14ی نیسانی 2025

  دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریکا رایگەیاند، کۆبونەوەیەکی لەگەڵ راوێژکارەکانی كردووە بۆ تاوتوێکردنی پرسی ئێران، پێشبینیشی كرد بەمزوانە بڕیارێکی خێرا بدات، بەبێ ئەوەی وردەکاری زیاتر ئاشکرا بکات. لێدوانەكەی ئەمڕۆی ترەمپ، دوای دانوستانی واشنتۆن و تاران دێت لە سەڵتەنەی عومان، كە بە ئەرێنی وبونیادنەر وەسف کراو، رێککەوتن بۆ ئەنجامدانی خولێکی نوێی دانوستان لە رۆژی شەممەی داهاتوو. ترەمپ، لە فرۆكەكەیدا بە رۆژنامەنوسانی راگەیاند، پێشهاتەکانی دۆسیەی ئێرانی لەگەڵ راوێژکارەکانی تاوتوێ کردووەو زۆر بە خێرایی بڕیار لەسەر ئێران دەدەن. هەر لەو چوارچێوەدا، ماڵپەری "ئەکسیۆس"ی ئەمریكی،  لەزاری  دوو سەرچاوەی ئاگادارەوە بڵاویكردەوە، رۆژی شەممەی داهاتوو لە رۆمای پایتەختی ئیتاڵیا، خولی دووەمی دانوستانە ئەتۆمییەکانی نێوان واشنتۆن و تاران بەڕێوەدەچێت. سەرچاوەكە ئەوەشی ئاشكراكردووە، ستیڤ ویتکۆف، عەباس عراقچی، رۆژی شەممە بۆ ماوەی نزیکەی (٤٥) خولەک قسەیان کردووە. رۆژی شەممە، بەرپرسانی هەردوو وڵات لە عومان کۆبوونەوە بۆ ئەوەی گفتوگۆ لەسەر گەیشتن بە رێککەوتنێکی نوێی ئەتۆمی بکەن. ترەمپ پێشتر هەڕەشەی لە تاران کردبوو، ئەگەر بە ئاشتی، بەرنامە ئەتۆمییەکەی سنووردار نەکات، ئەوا ئێران بۆردوومان دەکات.    هەردوو وڵات رایانگەیاند، گفتوگۆکەیان "ئەرێنی و بونیاتنەرانە" بووە و رێککەوتوون شەممەی داهاتوو 19ـی نیسان، جارێکی دیکە کۆببنەوە.    ئەوە یەکەمین گەڕی گفتوگۆی نێوان واشنتن و تاران بوو لەو کاتەوەی ترەمپ گەڕاوەتەوە کۆشکی سپی. 

  بەبۆنەى یادى ئەنفالەوە، سەرۆکی حکوومەت پەیامێکى بڵاوکردەوەو تیایدا دەڵێت: جێنۆسایدی ئەنفال، تاوانکارییەکی گەورە بوو لە دژی خاک و خەڵکی کوردستان ئەنجام درا. هەروەها لەبەشێکى دیکەى پەیامەکەیدا داوا لە حکومەتی فیدراڵ دەکات بە ئەرک و لێپرسراویەتیی یاسایی و دەستووری هەستێت و کەسوکار و بنەماڵە و هەموو زیانلێکەوتووانی جێنۆسایدی ئەنفال، لە ڕووی ماددی و مەعنەوییەوە قەرەبوو بکاتەوە. پەیامی مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵیادی ئەنفال: لە (37)مین ساڵیادی شاڵاوە بەدناوەکانی ئەنفال، بە ڕێزەوە یادی شەهیدان و قوربانییانی جێنۆسایدی(ئەنفال) دەکەینەوە، کە ڕژێمی پێشووی عێراق، بە دەیان هەزار خەڵكی بێتاوانی كوردستانی ڕاپێچی بیابانەكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق کرد و لە گۆڕی بەکۆمەڵدا زیندەبەچاڵ و بێسەروشوێنی كردن. جێنۆسایدی ئەنفال، تاوانکارییەکی گەورە بوو لە دژی خاک و خەڵکی کوردستان ئەنجام درا و تا ئێستاش، دەرهاویشتە و لێکەوتەکانی ئەم کۆمەڵکوژییە هەر ماون و پێویستە حکومەتی فیدراڵ، بە هەستکردن بە ئەرک و لێپرسراویەتیی یاسایی و دەستووری و ئەخلاقیی خۆیەوە، کەسوکار و بنەماڵە و هەموو زیانلێکەوتووانی جێنۆسایدی ئەنفال و هەموو ستەملێکراوانی دیکەی دەستی ڕژێمی بەعس، لە ڕووی ماددی و مەعنەوییەوە قەرەبوو بکاتەوە. لە ساڵڤەگەڕی ئەم شاڵاوە تاوانکارییە شۆڤێنیەدا، حکومەتی هەرێمی كوردستان پابەندبوونی خۆی بە خزمەتکردنی زیاتری کەسوکار و بنەماڵەی سەربەرزی ئەنفالکراوان و شەهیدانی کوردستان دووپات دەکاتەوە. سڵاو لە گیانی پاکی شەهیدانی کوردستان، یادی شەهیدان و ئەنفالکراوان هەمیشە بەرز و شکۆدار بێت. مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان

ڕۆژی 14-4-2025، 37 ساڵ بەسەر تاوانی ئەنفالدا تێپەڕ بوو کە یەکێک بوو لە هەوڵەکانی بەعس لە عێراق بۆ قڕکردنی گەلی کورد.    ئەو هەڵمەتە بەھەشت قۆناخی یەک لە دوای یەک ئەنجامدرا و لە 22ـی شوباتی 1988ـەوە دەستیپێکرد و تاوەکو 6ـی ئەیلوولی 1988 بەردەوام بوو؛ قۆناخی سێی ئەنفال کە رۆژی 14-4ـی 1988بوو، بەهۆی ئەوەی زۆرترین قوربانیی هەبوو گەورەترین کۆمەڵکوژییە بە بەراورد بە قۆناخەکانی دیکە، بۆیە بە رۆژی ئەنفال دیاریکراوە. لە شاڵاوی ئەنفالدا نزیکەی 182 هەزار هاونیشتمانی شەهیدبوون. قۆناخی گەرمیانی شاڵاوەکە لە 14ی نیسانی ساڵی 1988 دەستیپێکرد و ئەو رۆژەش وەکو ساڵیادی ئەو شاڵاوە لە باشووری کوردستان دەستنیشانکراوە و یادی دەکرێتەوە. شاڵاوی ئەنفال لەلایەن هەریەکە لە عێراق، بەریتانیا، سوێد، نەرویج و کۆریای باشوورەوە بە جینۆساید ناسراوە. توێژەران و سیاسەتمەداران پێیانوایە، دەکرێت هەندێک کاری زیاتر بکرێت بۆئەوەی ژمارەیەکی زیاتر وڵات وەکو جینۆساید دان بە تاوانەکەدا بنێن.   پەرلەمانی عێراق لە 14ی نیسانی ساڵی 2008دا ئەنفالی وەکو جینۆساید ناساند. ژمارەیەک لە فەرماندە سەربازییەکانی سەردەمی دەسەڵاتی سەدامیش لەسێدارەدراون، لەوانەش عەلی حەسەن مەجید، ناسراو بە عەلی کیمیایی لە ساڵی 2010دا.  لە هەڵمەتی ئەنفالدا جگە لەوەی سەتان هەزار هاونیشتمانی شەهیدکران، نزیکەی 4500 گوندیش رووخێندران. حکومەتی عێراق لە کۆتاییەکانی مانگی 12ـی ساڵی 2021 کۆتایی بە بژاردنی زیانە داراییەکانی داگیرکردنی کوەیت هێنا، بڕی 52 ملیار دۆلاری دایەوە بەو وڵاتە کە لە 5%ـی داهاتی فرۆشتنی نەوتی بۆی تەرخانکردبوو. بەپێی زانیارییەکانی رووداو، لە ساڵی 2011 بەرپرسانی هەرێمی کوردستان داوایان لە نەتەوە یەکگرتووەکان کردبوو عێراق و کوەیت رازی بکرێن بەوەی مانگانە رێژەی %2.5 داهاتی نەوت لە عێراق وەربگیرێت بۆ ئەوەی بەغدا بیانووی قەرەبووکردنەوەی زیانەکانی هەرێمی کوردستانی نەمێنێت، بەڵام بەرپرسانی نەتەوە یەکگرتووەکان گوتبوویان، پێویستە بەرپرسانی عێراق ئەو داوایە بکەن.  هه‌ڵمه‌ته‌كانی ئه‌نفال له ‌ڕێگه‌ی هه‌ردوو فه‌یله‌قی یه‌ك و پێنجی كه‌ركووك و هه‌ولێر، هێزێكی تایبه‌ت له‌ گاردی كۆماری و جه‌یشی شه‌عبی و به‌شێك له‌ فه‌وجه‌كانی به‌ناو به‌رگریی نیشتمانییه‌وه‌ کران. دادگای باڵای تاوانه‌كانی عێراق له‌ 24ـی حوزه‌یرانی ساڵی 2007 سزای له‌سێداره‌دان و زیندانی هه‌تاهه‌تایی به‌سه‌ر 5 له‌ تاوانبارانی پرۆسه‌ی ئه‌نفالدا سه‌پاند، ئه‌وانیش،  هه‌ریه‌ك له‌ تاوانباران عه‌لی حه‌سه‌ن مه‌جید، سه‌رپه‌رشتی پرۆسه‌ی ئه‌نفال و سوڵتان هاشم تائی، وه‌زیری به‌رگری و حوسێن ڕه‌شید تكریتی، جێگری سوپاسالاری ئه‌وكاتی عێراق بوون. سزای زیندانیكردنی تاهه‌تایی بۆ هه‌ریه‌ك له‌ تاوانباران سابر عه‌بدولعه‌زیز ئه‌لدوری به‌ڕێوه‌به‌ری هه‌واڵگریی سه‌ربازی و فه‌رحان موتڵه‌گ جبووری به‌شدار له‌ پرۆسه‌ی ئه‌نفال سەپێندرا. لەگەڵ ئەوەی چەندینجار بە فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان داوای لە حکومەتی عێراق کردووە قەرەبووی کەسوکاری ئەنفال بکاتەوە، بەڵام بە بیانووی جیاواز تاوەکو ئێستا حکومەتی عێراق ئەو داوایە رەتدەکاتەوە و هیچ قەرەبوویەکی کەسوکاری ئەنفالی نەکردووەتەوە. بەشێک لەو گوندانەی کە بەر شاڵاوی ئەنفال کەوتن لەلایەن خەڵکی ئەو گوندانەوە خۆیان نۆژەنکراونەتەوە.

  لە تورکیا کۆبوونەوەی ئەمنیی نێوان عێراق و تورکیا بەڕێوەچوو، پرسە ئەمنیی و سیاسییەکان تاوتوێکران. لە راگەیەندراوێکی هاوبەشدا ، لەدوای کۆبوونەوەی باڵای میکانیزمی ئەمنیی عێراق و تورکیا، هەریەکە لە بەغداد و ئەنقەرە، جەختیانکردووەتەوە لەسەر یەکپارچەیی خاکی وڵاتەکانیان و بەرزکردنەوەی ئاستی هەماهەنگی لە بواری ئاسایشی سنورەکان. ئەمڕۆ عێراق و تورکیا، بە بەشداری وەفدی فەرمی باڵای هەردوو وڵات، پێنجەمین کۆبونەوەی ئاسایشی ئاست باڵایان لە ئەنتاڵیا ئەنجامدا. وەزارەتی دەرەوەی عێراق، لە راگەیەندراوێکدا دەڵێت، وەفدەكەی عێراق لەلایەن فوئاد حسێن، جێگری سەرۆک وەزیران و وەزیری دەرەوە سەرۆکایەتی كراوە، هەریەك لە سابت عەباسی، وەزیری بەرگری، قاسم ئەعرەجی، راوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی، فالح فەیاز، سەرۆکی دەستەی حەشدی شەعبی، رێبەر ئەحمەد خالید، وەزیری ناوخۆی هەرێمی کوردستان، حەمید شەتری، بەرپرسی دەزگای هەواڵگری و، محەمەد رەزا حسێنی، بەرپرسی فەرمانگەی وڵاتانی دراوسێ لە وەزارەتی دەرەوەی عێراق، بەشداربوون.  وەفدەكەی تورکیا بە سەرۆکایەتی هاکان فیدان، وەزیری دەرەوەی تورکیا بووە، هەریەك لە یەشار گولەر، وەزیری بەرگریی و، ئیبراهیم کاڵن، بەڕێوەبەری دەزگای هەواڵگری نیشتمانی و، مونیر قەرە ئۆغڵو بریکاری وەزیری ناوخۆ، بەشداربوون. لە كۆبونەوەكەدا، میكانیزمەكانی پتەوكردنی هاریکاری ئەمنیی نێوان هەردوو وڵات و هەماهەنگی هاوبەش لەسەر پرسەکانی بەرژەوەندی هاوبەش تاوتوێکراوە، بە شێوەیەک کە هاوکار بێت لە پاڵپشتیکردنی ئاسایش و سەقامگیری هەرێمایەتی. فوئاد حسێن، وەزیری دەرەوە، رایگەیاندووە، حکومەتی عێراق پشتیوانی لە دەستپێشخەریی حکومەتی تورکیا دەکات بۆ چارەسەرکردنی کێشەی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) و پەیامەکەی عەبدوڵا ئۆجەلان، هاوکات ئاماژەی بەوەشداوە، گفتوگۆکانی نێوان واشنتۆن و تاران تاکە رێگایە بۆ دوورکەوتنەوە لە شەڕێکی سەرتاسەری. دوابەدوای تەواوبونی كۆبونەوەكە، وەفدەكەی عێراق و توركیا بەیاننامەیەكی هاوشیان بڵاوكردووەتەوەو تیایداهاتووە: _ رێزگرتن لە پاراستنی سەلامەتی و سەروەری خاكی یەكتر. _زیادكردنی هەماهەنگی و هاوكاری لە سەرجەم بوارەكان، بە بواری سەربازی و پاراستنی ئاسایشی سنورەكان و روبەڕوبونەوەی تیرۆرو پێشەسازی بەرگری و وزەو ئاو و پرۆژەی رێگای گەشەپێدان. _پتەوكردنی پەیوەندی دووقۆڵى لەبواری دامەزراوەیی و، گرنگیدان بە بایەخی سەردانەكەی محەمەد شیاع سودانی لە (8)ی ئایاری داهاتوو بۆ توركیا، بۆ گرێدانی چوارەمین كۆبونەوەی ئەنجومەنی باڵای هاوكاری ستراتیجی. _كۆبونەوەكە جەختی لە گرنگی جێبەجێكردنی داواكەی عەبدوڵا ئۆجەلان كردووەتەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەی پارتی كرێكاران و دانانی چەك. _پێكهێنانی لیژنەیەكی هاوبەش بۆ چارەسەركردنی كێشەی كەمپی هۆل و رۆژ و كەمپەكانی تر لە سوریا. _هەردوولا پێشوازییان لە كۆبونەوەكەی نێوان ئێران و ئەمریكا كردووە لە مەسقەت، جەختیان كردووە بەردەوامبونی گفتوگۆكان رێگا خۆشدەكات بۆ چارەسەرێكی ئاشتیانە.

سبەی دانیشتنی پەرلەمانی عێراق بۆ دەنگدان بە پرۆژەیاسای بەپارێزگابوونی هەڵەبجە بەڕێوەدەچێت، پەرلەمانتارێکی کورد دەڵێت، گەشبینن پرۆژەیاساکە تێپەڕێنرێت. بە گوێرەی بەرنامەی کاری دانیشتنی سبەی، لە بڕگەی یەکەمی دانیشتنەکەی پەرلەمانی عێراقدا دەنگ لەسەر پرۆژەیاسای بەپارێزگابوونی هەڵەبجە دەدرێت. ئاریان تاوگۆزی پەرلەمانتاری راگەیاند، تاوەکو ئێستا هیچ رێگرییەک لەبەردەم دەنگدان بە پرۆژەیاساکە نەهاتووەتە ئاراوە و گەشبینن سبەی دەنگی پێویستی پێبدرێت و تێپەڕێت. وتیشی، ئەو کۆدەنگییەی لەماوەی رابردوو لە نێوان فراکسیۆنە کوردییەکان لە بارەی پرۆژەیاساکەوە هەبوو، هۆکارە بۆ ئەوەی فراکسیۆنەکانی دیکەش دەنگ بە پرۆژەیاساکە بدەن. سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران لە ڕۆژی 16/3/2021 حكومەتی راسپارد ڕێكارەكانی ناساندنی هەڵەبجە بە پارێزگا تەواو بكات. رۆژی 9/7/2023، وەزیری پلاندانانی عێراق بە فەرمی نەخشەی وردی پارێزگای هەڵەبجە و سەرجەم قەزا و گوندەكانی هەڵەبجە لەسەر ئاستی كۆماری عێراقی پەسەند كرد. ڕەشنووسی یاسای (پارێزگای هەڵەبجە لە كۆماری عێراق)، لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵیەوە بە بڕیاری ژمارە 23131 لە دانیشتنی ئاسایی ژمارە 11ی خۆیدا لە 13/3/2023 پەسەندكرا. خوێندنەوەی یەكەم بۆ ڕەشنووسی یاسای پارێزگای هەڵەبجە لە كۆماری عێراق لە لایەن ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقەوە لە 2-4-2023 كرا.  رۆژی 4-5-2023 خوێندنەوەی دووەم بۆ پڕۆژەیاساكە ئەنجامدرا.