عوسمان کەوبی شاد
رەزا خان لەشوباتی ساڵی (١٩٢١)ی زاینیدا كودەتای سەربازی كرد. ئەو كودەتایە دەتوانرێت بەسەرەتای راستەقینەی كۆتاییهاتنی دەسەڵاتی خێزانی قاجاریەكان (١٧٩٦− ١٩٢٥) لەئێران دابنرێت. هەروەها رەزا خان لەساڵی (١٩٢٥)ی زاینیدا خۆی بەشای ئێران ناساند. وای بیركردەوە،‌ تەنیا ئەو دەتوانیت ئێران لەپارچە پارچە بوون و دابەشكردن رزگار بكات. هەر بۆیە، توانی‌ بەهۆی هێزی سوپاو دانانی یاسای شۆفێنیزمی هەموو رێكخراوو بزاڤە سەربەخۆو رزگاریخوازەكانی نەتەوەكانی غەیری فارسی دامركێنێتەوە. بەو سیاسەتە شۆفێنیزمە تەنها دەیویست وانیشان بدات، كەبێجگە لەنەتەوەی فارس هیچ نەتەوەیەكی‌ دی لەئێراندا ناژیت و، ئێران لەمەترسی دابەشبوون رزگار بكات. رەزاشا سیاسەتی بەفارسی كردن و تواندنەوەی نەتە‌وەی كوردی گرتەبەر، یەكێك لەو بڕیارانەی كە لەبواری كۆمەڵایەتیدا لەلایەن حكومەتی ئێرانەوە ساڵی ١٩٢٨ زایینی دەركرا، بڕیاری قەدەغەكردنی پۆشینی جلوبەرگی میللی و لەجیاتی لەبەركردنی بەرگی ئەروپی و لەسەرنانی كڵاوی پەهلەوی بوو. رژێمی رەزاشای پەهلەوی دیكتاتۆری و شۆفێنیزمی خۆی بەوپەڕی گەیاندبوو. زوڵم و زۆری نەتەوەیی لەسەر كورد رۆژبەڕۆژ زۆرترو خراپتر دەبوو. بۆ سڕینەوە و نەهێشتنی شوێنەواری مێژوویی و نەتەوەی كورد لەژێر سیاسەتی شۆفێنیزمی و بەرنامەیەكی درێژخایەنی داڕێژراو بەڕێوەدەچوو. مێژووی راست و دروستی كوردستانی بۆ بەژەوەندی حكومەتەكەی خۆی دەگۆڕی. ناوی شارو گوندەكانی كوردستانی دەگۆڕی و بەكەیفی خۆی ناوی نوێی بۆ دادەنان. هەروەها لەهەموو ئیدارەو قوتابخانەو شوێنە فەرمییەكانی حكومەت نووسرابوو: « فارسی سخن گوئید « واتە (بەفارسی قسە بكەن).
دەبوو هەموو كوردێك بەپێی ئەو بڕیارەی رژێمی رەزاشای پەهلەوی شاڵوار، كەكورد ئەودەم پێی دەگوت (دوولینگ)و كڵاوی پەهلەوی (شەپكە) لەسەر بنێت. دانیشتوانی گوندەكانی كوردستان كاتێك كەدەچوون بۆ كڕینی پێداویستییەكانی خۆیان لەشار، دەبوو دوولینگ (شاڵوار)یان لەگەڵ خۆیان بردبا.
هەر كەدەگەیشتنە قەراغ شار، دەبوو لەترسی ئەمنییەی‌ زاڵم، جلوبەرگی كوردییان شاردبایەوەو دوولینگیان لەبەرخۆ كردباو شەپكەی پەهلەویان لەسەری خۆ نابایە. لەسەردەمی حكومەتی رەشی رەزاشادا جلی كوردی و پێچ و شەدا لەتریاكی قاچاختر بوو، ژاندارم شاقەلی مەلایانی بڕیبوو، پێچ و شەدەیان سووتاند بوو، نیفەكی خەڵكیان بڕیبوو، هەزاران كورد بەتاوانی جلی كوردی لەحەپسخانەی عەجەماندا بوون.
رژێمی دیكتاتۆری رەزاشای پەهلەوی زوڵم و زۆری خۆی رۆژبەڕۆژ لەسەر گەلی كورد زیاد دەكرد. سیاسەتی شوڤێنیستی رژێم بەوپەڕی خۆی گەیشتبوو، گەلی كوردیش رۆژبەڕۆژ رق و قینی بەدژی رژێم زیاددەبوو، هەربۆیەش گۆرانیان بەدژی ئەو زوڵم و زۆرییە هەڵبەستووە:
هەڵنەگری وەی هەڵنەگری
هەڵنەگری لەپەهلەوی
یاخوا تەختت وەرگەڕێ
بڵندت لێ بن نەوی
هەڵنەگری وەی هەڵنەگری
هەڵنەگری لەو پاشایە
رەبی تەختت وەرگەڕێ
بۆ خاتری ئەو خودایە
هەڵنەگری وەی هەڵنەگری
لەپە‌هلەوی زوڵمی زۆر
رەبی حەوت كوڕت بمڕێ
بۆ خاتری ئەحمەدی كۆر
كورد لەڕۆژهەڵاتی كوردستان بەو سیاسەتە رەگەزپەرستانەی»رەزاشا» هەستی نەتەو‌‌ەیی و شۆڕشگێڕییان زیاتر بوو. بەدژی ئەو سیاسەتە شۆفێنیزمە راوەستان و نەیانهێشت بچتە سەرێ.
«لەزستانی ساڵی ١٩٢٨دا لەكاتێكدا (سالار ئەشرەفی) كاربەدەستی حكومەتی ئێران لەسابڵاغ خەڵكی ناوچەكەی لەشوێنێكدا بەناوی (كانونی ئەفسەران) كۆكردەوە، بەزۆر بڕیاری پێداكەندنی جلی كوردی پێدان و لەبەركردنی جلی ئەوروپی و كڵاوی پەهلەوی بەسەردا سەپاندن، مەلا خەلیل نارەزایەتییەكی توندی بەرامبەر ئەم كارە نیشانداو بڕیاریدا عەشیرەتی مەنگوڕ بۆ دژایەتی ئەم بڕیارە سازو ئامادەبكات. هەربۆیە داوای لەخێزانەكانی مەنگوڕ كرد هەرچی هەیانە لەخواردن و بەرگ و چەك كۆیبكەنەوە، دواتر ناوەندێكی دامەزراند بۆ هاتنەناوەو‌‌ەی عەشیرەتەكانی تری كوردستان بۆ راپەرین و ناوی نا (ئیتحادو ئیتفاق)
ئەو شۆڕشە بەشۆڕشی (مەلا خەلیل)ی گۆرەمەری بەناوبانگە. شەڕێكی توندو چڕیان بەدژی فەرمانی یاساخكردنی جلوبەرگی كوردی بەدژی فەرمانی ر‌ەزاشای پەهلەوی كرد. لەهەموو ناوچەكە هێزەكانی (مەلا خەلیل) هێرشیان بۆ سەر سوپای رەزاشا بردو زۆر شەڕی قارەمانانەیان كرد.
بنەماڵەی پەهلەوی لەسەر بنچینەی فاشیستی و دیكتاتۆری دەسەڵاتیان بەدەستەوە گرتووە. گەلانی ئێران، بەتایبەت گەلی كورد قەت نابێت زوڵم و زۆری و دیكتاتۆری رەزاشایان لەبیربچێتەوە. هەروەها حەمەرەزا شاش سیاسەتی باوكی بەڕێوەبرد. ئێستاش كوڕی حەمەڕەزا شا لەدەرەوەی وڵات بەقسەی خۆی خەریكی جێگرەوەی باوكیەتی. لەوتووێژو وتارەكانی را دیارە كەهیچ مافێك بۆ گەلانی ئێران وەك كورد، ئازەری، بلوچ، عەرەب و توركەمەن رازی نییە.