سازدانی:  سیروان حەمەڕەشید

نووسەرو رۆشنبیر مەریوان وریا قانع، لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ هاوڵاتی، باس لەدۆخی هەرێمی كوردستان دەكات، ئاماژە بەوەدەكات "هۆكاری ژمارە یەكی ئەو دۆخەی دروستبووە گیرخواردنە بەدەست نوخبەیەكی خێزانیی و بنەماڵەیی حوكمڕانەوە كەئامادەن هەموو شتێك بكەن بۆ ئەوەی پێگەی خۆیان بپارێزن."

ئەو نووسەرو رووناكبیرە پێی وایە "سیاسەتی كوردیی بووە بەسیاسەتی ریزكردنی هەڵەی ستراتیژیی یەك بەدوای یەكدا، دەشڵێت «دەیان دەنگ دەبیستین باس لەوەدەكات كورد میللەتێكی نەزان و گەمژەیەو شایانی لەوە باشتر نییە، ئەم دیدە خودنەفرەتە، شوێنێكی كەمیش بۆ خودی میللەتەكە ناهێڵێتەوە بیەوێت تیایدا بەسەر كێشەو تەحەدا سەرەكییەكانیدا زاڵببێت."

دەقی دیدارەکەی هاوڵاتی لەگەڵ مەریوان وریا قانع:

هاوڵاتی: دوای رادەستكردنەوەی مەلەفی نەوتی هەرێم بە بەغداو دەرچوونی یاسای بودجە پێگەی هەرێم چۆن هەڵدەسەنگێنن؟

مەریوان وریا قانع: هەردوو رووداوەكە نوشستیەكی سیاسیی و ئابوریی گەورەیە بۆ هەرێم وەك یەكەیەكی فیدراڵی سەربەخۆ/نیمچەسەربەخۆ لەناو دەوڵەتی ناوەندی عێراقیدا، بنكۆڵكردنێكی تەواوی لانی هەرە كەمی هەر توانایەكی ئۆتۆنۆمبوونی هەرێمە، لەوڵاتێكدا كەمێژوویەكی درێژی نادادیی و توندوتیژیی گەورەو پەراوێزخستنی بەمەبەست لەسەر بنەمای ئاینی و ئیتنی ئاراستەی كردووە.

رادەستكردنەوەی مەلەفی نەوت رادەستكردنەوەی نەوت نییە بەتەنها، بەڵكو رادەستكردنەوەی ئەو بڕە لەدەسەڵاتی سەربەخۆو ئۆتۆنۆمیشە كەوڵاتەكە لەمەترسی دووبارەكردنەوەی بەعسیزم دەپارێزێت، ئەوەی روودەدات گەڕانەوەیە بۆ ئەو مۆدێلە لەدەوڵەت و حوکمڕانی كەهەموو بڕیارە گرنگ و ستراتیژییەكان دەباتەوە ناو پایتەخت و پایتەختیش ویستی خۆی بەسەر سەرجەمی ناوچەكانی تری ئەو وڵاتەدا دەسەپێنێت، لەسەد ساڵی رابردوودا مێژووی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست مێژووی گیرخواردن بووە بەدەستی جۆرێك لەجۆرەكانی ئەم «پایتەخت سێنتەریی»ەوە. كۆكردنەوەی هەموو دەسەڵاتەكان لەپایتەختداو بەخشینی ئەو دەسەڵاتەش لەپایتەختدا بەهێزێك لەهێزەكان رەچەتەیەكی ترسناكی بونیادنانی مۆدێلێكی تازەی دەسەڵاتگەرایی و ستەمگەرییی و دیكتاتۆریەتە.

كاتێك باس لەهەرێم دەكەم، وەك ناوچەیەكی نیمچەسەربەخۆی ناو سیستمێكی فیدراڵی باس لەهەرێم دەكەم كەبڕیاروایە لەم فیدراڵیەتەدا كۆی بڕیارە سەرەكیی و گرنگەكان لەدەستی پایتەختی وڵاتەكەدا قۆرغ نەكرێت، فیدراڵیزم سیستمێكە دروستنەكراوە بۆ ئەوەی كێشەی ئیداریی و بەڕێوەبردن بەمانا بیرۆكراسییەكەی چارەسەربكات، بەڵكو بۆ ئەوە دروستبووە كێشە سیاسییەكانی وڵاتەكە چارەسەربكات، لەپێش هەمووانیشەوە كێشەی دابینكردنی لانی هەرە كەمی دادپەروەریی بۆ ناوچە جیاوازەكانی وڵاتەكە، لەدۆخی هەرێمدا فیدراڵیەت مانای دەربازبوونی كورد لەوەی «كەمینە»یەكی ئەتنی بێت لەوڵاتەكەداو وەك كەمینەیەكیش مامەڵەبكرێت.

وەك وتم لەم ناوچەیەی ئێمەدا نزیكەی سەدەیەكە دۆخی سیاسەتی «پایتەخت سەنتەری»، بەخەستی ئامادەیەو بەبەردەوامی كاردەكات، دەسەڵاتی بەشە جیاوازەكانی ناو وڵاتەكە كورتكراوەتەوە بۆ دەسەڵاتی مەركەزیی پایتەخت، دەرنجامەكەشی ئەو هەموو ئاشوب و كارەساتانە بوو كە لەسەد ساڵی رابردوودا لەم ناوچەیەدا روویاندا. دواهەمین دەرەنجامی ئەم دۆخە لەئێستادا دروستبوونی مۆدێلی «دەوڵەتی فاشیل»ە كەتیایدا دەوڵەت لەوەدەكەوێت دەوڵەت بێت و دەیان هێزی لۆكاڵ و تەریب بەدەوڵەت دروستدەبن كەخاوەنی هێزی سوپایی و میلیشیای تایبەتی خۆیانن و زۆرجار وەك دەوڵەت لەناو دەوڵەتداو لەدەرەوەی پایتەختەكاندا، حوكمڕانن.

لەمۆدێلی «پایتەخت سەنتەریی»دا هاوكێشەكە هەر لەبنەڕەتەوە زۆر سادەیە: كێ پایتەختی كۆنترۆڵ كرد، كۆی دەسەڵاتە سەرەكییەكانیشی كۆنترۆڵ كردووە، بەمەش شتێك بۆ ناناوەندێتی و دابەشكردنی دەسەڵات و سەربەخۆبوونی ناوچەیی، نامێنێتەوەو بەشێوەیەكی سیستماتیك پەكدەخرێن. بۆیە رێگرتن لەكۆبوونەوەی هەموو دەسەڵاتەكان و كۆی بڕیارە ستراتیژە گرنگەكان و تەواوی میكانیزمەكانی فشار دروستكردن لەپایتەخت و لەدەستی ئەو گروپانەدا كەپایتەختیان كۆنترۆڵكردووە، ئەركێكی سیاسیی گرنگە. بەنامەركەزیكردنی دەسەڵات هەنگاوی یەكەمی سەركەوتنە بەسەر سیستمی دەسەڵاتگەرو حوكمڕانیی ستەمگەردا.

هەرچی حوكمڕانانی هەرێمە، ئەوەیان بابەتێكی دیكەیە، هەرێم وەك هەرێم جیاوازە لەدەسەڵاتدارەكانی هەرێم. بەبۆچوونی من دەسەڵاتدارانی هەرێم شایانی ئەوەن نەك تەنها دەسەڵاتی ئابورییان لێبسەندرێتەوە، بەڵكو كۆی دەسەڵاتەكانی دیكەش، وەك هەنگاوێك بۆ دادگاییكردنیان لەسەر ئەو دۆخەی لەهەرێمەكەدا دروستیانكردووەو لەسەر ئەو فۆرمی پەیوەندییانەی لەگەڵ بەغداو وڵاتە ئیقلیمییەكاندا، دایانڕشتووە. لەهەرێمدا شتێك نەماوە ناوی خواست و قازانجی گشتیی كۆمەڵگا بێت لەناو عەقڵ و خەیاڵی سیاسیەكاندا، ئەسڵەن شتێك نەماوە ناوی «مەسەلەی كورد» بێت، ئەوەی هەیە قازانج و مەسڵەحەتی كۆمەڵێك خێزان و بنەماڵەی سیاسیی و نوخبەیەكی حوكمڕانی بچووكە لەهەرێمەكەدا، ئەوەی روودەدات دەرەنجامی ئەم تەڵاقدانە مەترسیدارەی قازانجی گشتیی و بەتاڵكردنەوەی سیاسەتە لەهەر مانایەك تیایدا چەمكەكانی كۆمەڵگاو نەتەوەو نیشتیمان و ماف ئامادەو سەروەربێت.

هاوڵاتی: ئاماژەو هەڵوێستەكانی بەغدادو دەوڵەتانی ناوچەكەو دەرەوە لەسەر ئایندەی هەرێم مەترسیدارن ، ئایا كورد  چۆن دەتوانێت  رووبەڕووی ئەو مەترسییانە ببێتەوە؟

مەریوان وریا قانع: بە بۆچوونی من لەئێستادا ئەوەی لەدەستی كورد خۆیدایە بۆ دەستكاریكردنی هاوكێشە سیاسییەكان، ئەو لانیكەمەش نییە، كەتوانای كەمترین بەرگریكردنی بەرامبەر بەدۆخەكە تێدابێت. هەرێم بەكردەوە تەواو دابەش و پارچە پارچەیە، بكەرە سیاسییەكان كەسانی كەم توانا و كەم خەیاڵ و نابەرپرسیارن. توانای بینینیان لەدووری لوتی خۆیان تێپەڕناكات. ئەوەی دەیانجوڵێنێت و ئەوەی ژێرخانی بیركردنەوەكانیان دەستنیشاندەكات قازانجی شەخسی خۆیان و خێزان و بنەماڵەو كەسە نزیكەكانیانە. سیاسەتی كوردیی بووە بەسیاسەتی ریزكردنی هەڵەی ستراتیژیی یەك بەدوای یەكدا، لەمەشدا حوكمڕانانی هەرێم بەرپرسی ژمارە یەكن. هاوكات نائومێدییەكی سیاسیی گەورە لەوڵاتەكەشدا ئامادەیە. دیاردەی خودنەفرەتیی، واتە رقبوونەی مرۆڤ لەخۆی و لەمیللەتەكەی، لەلوتكەدایە، ئەو رقە سیاسیی و سایكۆلۆژییەی بەرامبەر بەحوكمڕانانی هەرێمەكە دروستبووە، گۆڕاوە بۆ رقبوونەوە لەكوردبوون خۆی. بەمەش نەك رێگا تەنها لەلانی هەرە كەمی كاری پێكەوەیی گیراوە، بەڵكو خودی میللەتەكە خۆیشی بەشایانی شتێكی باشتر لەوەی هەیەو دروستكراوە نازانرێت. ئەمڕۆ دەیان دەنگ دەبیستین باس لەوەدەكات كورد میللەتێكی نەزان و گەمژەو جاهیلەو شایانی لەوە باشتر نییە. ئەم دیدە خودنەفرەتە، شوێنێكی كەمیش بۆ خودی میللەتەكە ناهێڵێتەوە بیەوێت تیایدا بەسەر كێشەو تەحەدا سەرەكییەكانیدا زاڵببێت.

ئێمە پێویستە لەهۆكارەكانی لاوازبوونی هەرێم بگەین و سیاسەتی كوردییش بەباشی بناسین، بۆ ئەوەی بزانین چۆن لەو دۆخە خراپە دەربازببین، هۆكاری ژمارە یەكی ئەو دۆخەی دروستبووە، گیرخواردنە بەدەست نوخبەیەكی خێزانیی و بنەماڵەیی حوكمڕانەوە كەئامادەن هەمووشتێك بكەن بۆ ئەوەی پێگەی خۆیان و پێگەی ئەو لەشكرە لەئەمیرو ئەمیرەی منداڵ كە خستونیانەتەوە، بپارێزن. سیاسەتی كوردیی سیاسەتی میللەت و نەتەوەیەك نییە كە كراوە بەكەمینەی ئەتنیی، بەڵكو سیاسەتی قەڵەوكردن و بەستەمگەركردنی كۆمەڵێك بنەماڵەو خێزانی سیاسییە. ئەمە وادەكات هۆكاری هەرە سەرەكی لاوازبوونی هەرێمی كوردستان نە وڵاتانی ئیقلیمین، نە خودی كۆمەڵگاكە خۆی بێت و نە حوكمڕانانی بەغداش بن، نە دوودڵیی دۆستەكانی هەرێمەكەش بن. بەڵكو خەزان و بنەماڵە سیاسییەكانی هەرێم خۆیانن، كەدروستكردن و چەسپاندنی مۆدێلێكی سیاسیی خێزانیی و دەركردنی میللەتەكە بۆ دەرەوەی كاری سیاسیی، كاری ژمارە یەكیان بووە لەهەرێمەكەدا. ئەم مۆدێلە خێزانیەش مۆدێلێكی تەواو ستەمگەرو توندوتیژو گەندەڵ و نابەرپرسە، مۆدێلێكە دابڕاو لەلانی هەرە كەمی دەستەبەركردنی ماف و دابڕاو لەیاساو لەتوانای لێپرسینەوەی سیاسیی و یاسایی، پشت ئەستور بەهێزی سەربازیی تایبەت و بەفۆرمێك لەئابوری رەیعی كە ملیۆنێری گەندەڵی خێزانیی و بنەماڵەیی و حزبیی بەرهەمە هەرە سەرەكییەكەی بووە. لەباتی بیركردنەوەو حیساباتی عەقڵانیش سایكۆلۆژیا و رق و بوغزی ژمارەیەكی كەم لەسیاسیی نارسیست و خۆپەرستی دەسەڵاتدار ئاراستەی كۆی ئەزموونەكەی كردووەو دەكات، مۆدێلێك ئینسانی ئێمەی كردووە بەمرۆڤێكی خودنەفرەت و بەشی گەورەی كۆمەڵگاكەش بەموچەخۆری بێكارو بێبەرهەم. لەسەروو هەموو ئەمانەشەوە نەمانی هیچ حەرامێكی سیاسیی و تەڵاقدانی كۆی ئەو پرنسیپانەی كەدەتوانن رێ لەوە بگرن سیستمی حوكمڕانیی، ببێت بەسیستمێكی مافیایی و خەڵك وەك رەعیەتێكی گەمژەو بێماف و بێڕێز، مامەڵەبكات.

لەڕووی تیۆریی و عەقڵانییەوە ئەوەی لەئێستادا لەهەرێمی كوردستانداو لەبەرامبەر بەغدادا پێویستە رووبدات، دروستكردنی «بەرەیەكی نیشتیمانیی»ە، بەڵام لەناو سیاسەتی كوردیی لەهەرێمدا شتێك نییە بەناوی نیشتیمانەوە تا بكرێت بەرەیەكی سیاسیی عەقڵانی لەناویدا دروستبكرێت. هەر كۆمیدیایەكیش دوو هێزە گەورەكە بەم ناوەوە دروستی بكەن، جگە لەدووبارەكردنەوەی كۆی «بەرە»و «رێكەوتنە ستراتیژیی»ە كۆنەكانیان نابێت. ئەو بەرە و رێكەوتن و ستراتیژانە، كە بەڕۆژی ئەمڕۆیان گەیاندین. 

هاوڵاتی: زیاد لەسێ دەیەیە كورد لەباشووری كوردستاندا خاوەن قەوارە و دەسەڵاتی خۆیەتی، تاچەند توانیویەتی  لەسەر بنچینەكانی سیستەم و فەلسەفەی سیاسی دەوڵەتداریەكان حوكمڕانی خۆی بونیاد بنێت؟

مەریوان وریا قانع: ئەوەی سیستمی حوكمڕانی هەرێم بەڕێوەدەبات هیچ فەلسەفەیەكی سیاسیی دەوڵەتداریی و حوكمڕانیی نییە، بەڵكو عەقڵ و خەیاڵ و تێگەیشتن و سایكۆلۆژیای چەند كەسایەتییەكی سیاسییە هەیە كەكۆی سیستمی حوكمڕانییەكە ئاراستە دەكات. وڵاتی ئێمە لابۆری تاقیكردنەوەی دیدگاو مۆدێلی جیاوازیی حوكمڕانیی نەبووە، بەڵكو سەرزەمینی ئیشكردنی سایكۆلۆژیای شەخسیی و خێزانیی و بنەماڵەیی كۆمەڵێك سیاسەتمەداری كەم توانا و بێ خەیاڵی خاوەن بڕیار بووە. سەرجەمی دانوستان و گفتوگۆكانیشیان لەكۆبوونەوەی دوو هێزی خاوەن دوو جیهانبینیی و بەرنامەی جیاواز نەچووەو ناچێت، بەڵكو لەكۆبوونەوەی دوو خێڵ چووە لەگەڵ یەكدا كەبیانەوێت لەسەر غەنیمەیەكی تایبەت رێبكەون. ئەم دۆخە تایبەتەی حوكمڕانی هەرێم بگوێزەرەوە بۆ سویسرا، ئەوێش لەماوەی چەند هەفتەیەكدا بەدەردی هەرێمەكەی خۆمان دەبات.

كێشەیەكی گەورەی حوكمڕانی هەرێم بریتییە لە لەدەستدانی توانای بینینی كۆمەڵگاكە لەلایەن حوكمڕانەكانەوە، ئەمانە لەكۆشكەكانی خۆیاندا دانیشتوون و هیچ شتێك نایانباتەوە ناو كۆمەڵگاكە، ئەو شارە تایبەتانەی تیایدا دەژین ئەو شوێنانە نییە كەزۆرینەی كۆمەڵایەتی وڵاتەكە تیایدا دەژین، ئەوەی دەمەوێت بیڵێم ئەمانە ئەو كۆمەڵگایە نابینن كەحوكمی دەكەن. كوێربوونێكی سیاسیی گەورە لەوڵاتەكەدا ئامادەیە، كوێربوونی دەوڵەت و حوكمڕانیش ترسناكترین شتێكە لەهەر شوێن و بەشێكی جیهاندا رووبدات. بەبۆچوونی من سەرچاوەی سەرەكیی بەشێكی گەورەی كێشەكانی كۆمەڵگای ئێمە ئەم نابیناییە سیاسیەیە، هەر ئەم نابیناییەش سەرچاوەی ژێرخانی ئەو هەموو بێزاریی و ناڕەزایبوون و رقەیە كە لەكۆمەڵگاكەدا بەرامبەر بەحوكمڕانان دروستبووە، خەڵكانێك كە دەبینن و دەزانن دەوڵەت و حوكمڕانەكان نایانبینن تاقەشتێك ئەم حوكمڕانانە دەیانبینن منداڵەكانی خۆیانە كە وەك ئەمیرو ئەمیرە كۆنەكانی ناو چیرۆكە ئەفسانییەكان دەژین، كەخەڵك ئەوە دەبینن دەبن بەدوژمنی ناوەكیی ئەو حوکمڕانانە. گەمژەیی حوكمڕانەكانیش لەوەدایە كە نە دەزانن كۆمەڵگا رقێكی گەورەی لێیانە، نە دەتوانن و نە دەشیانەوێت ئەو رقە ببینن.

هاوڵاتی: ئایا لەكوردستاندا نوخبەی سیاسی توانیویەتی عەقڵ شاخی و خێڵ و تەوریسی سیاسی تێپەڕێنێت؟

مەریوان وریا قانع: ئەوەی لەكوردستاندا روویداوەو روودەدات شتێك نییە تایبەت بەكوردستان بەتەنها. هەركەسێك شتێك شارەزایی دەربارەی نووسینەكانی فرانز فانۆن هەبێت دەزانێت شۆڕشگێڕانی دوای سەركەوتنی شۆڕش، بەئاسانی دەگۆڕێن بۆ ستەمگەرو تاوانبارە گەورەكانی دوای شۆڕش. شۆڕشی چەكدار «هێزی چەكداری گەورە» و «سەركردەی تاقانە» و «حزبی پێشڕەو» دروستدەكات، دیدو روانینێك بۆ توندوتیژیی گەشەپێدەدات كەوەك پێداویستییەكی گرنگیی گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتیی وێنای دەكات. ئەوەی پێیدەوترێت «توندوتیژیی شۆڕشگێڕانە» ئەو كەلەپورەیە كەزۆربەی شۆڕشەكان دروستیدەكەن و دوای شۆڕشیش دەیپارێزن و بەردەوامی پێدەدەن. لەڕاستییدا دوای سەركەوتن كۆی ئەو میكانیزم و روانینانە كەشۆڕش ئاراستە دەكەن دەبن بەبەشێك لەو واقیعە تازەیەی دوای شۆڕش دروستدەكرێت. ئەمانە هەندێك لەپایە سەرەكییەكانی دەسەڵاتدارێتی و ستەمگەریی دەچەسپێنن و ئەگەری دروستبوونی دۆخی تاك سەركردەیی و تاك حزبیی و تاك خێزانیی و تاك بنەماڵەیی، گەورە دەكەن.

دۆخی كوردستان لەم مۆدێلە مێژووییە كە لەزیاد لەبەشێكی جیهاندا هاتەكایەوە، بەدەر نییە. لەدوای راپەڕینەوە ئەو هێزانەی لەهەرێمدا بەگژ ئەم پرۆژە ترسناكەدا چوونەوە هێزی لاوازو پەراوێزیبوون. بریتیبوون لەكۆمەڵێك رۆشنبیریی كەم و لەژمارەیەكی كەمی میدیای ئازادو لەبەشێكی بچووكی ئەو كۆمەڵگا مەدەنییەی كەهێشتا كۆنترۆڵ و دیسپلین نەكرابوون. ئەمانە هێزو نفوزی ئەوەیان نەبوو رێ بەو هێزە رێكخراوو چەكدارو خاوەن نفوزو خاوەن پەیوەندییانە بگرن كەهەرێمەكەیان كەوتە ژێردەست. شەڕی ناوخۆش گەشەدانێكی گەورەی بەهێزە سەربازیی و ئەمنییەكانی هێزە باڵادەستەكان داو خواستی قۆرخكردنی هەموو شتێكی هەرێمەكەشی، چەندانجار گەورەترو فراوانتركرد.

هاوكات بڕی كۆنترۆڵكردنیان بۆ كۆمەڵگاكە گەورەترو فروانتربوو، پەیوەندیان لەگەڵ هێزە ئیقلیمییەكاندا چووە قۆناغی گوێڕایەڵی و ئیتاعەتی تەواوەوە. لەدوای كەوتنی رژێمەكەی سەدام حوسەینیشەوە نەوت سیاسەتی كوردیی لەناوەوە وێرانكرد، هەم سیاسییەكانی كوردی لەوەخست سیاسیی بن هەم خودی سیاسەتی كوردیشی گۆڕیی لەسیاسەتی گەڕان بەدوای قازانجی گشتیدا، بۆ پێچەوانەكەی، گەڕان بەدوای قازانجی حزب و بنەماڵە حوكمڕانەكاندا. سیاسییەكانی كورد بوون بەبازرگان و خاوەن كۆمپانیاو بزنسی گەورە. لەمەیشدا، وەك وتم، بیركردنەوە لەسودو قازانجی خۆیان و بنەماڵەو كەسە نزیكەكانیان شوێنی بەهەر شێوەیەكی تری بیركردنەوەی عەقڵانیی و سیاسیی و بەرپرسیارانە، چۆڵكرد. هەموو ئەمانە حزبە كوردییە حوكمڕانەكانیان گۆڕی بۆ دوو شتی جیاواز لەحزب: یەكەم، گۆڕانی حزب بۆ دەزگایەكی زەبەلاح بۆ كۆنترۆڵكردن و چاودێریكردن و قۆرخكردنی هەمووشتێك لەكۆمەڵگاكەدا. دووهەم، گۆڕینی حزب بۆ بكەرێكی ئابوریی گەورە، بۆ گەورەترین گەمەكەری ئابوریی، بۆ خاوەنی دەیەها كۆمپانیا. ئەوەشی هەردوو پرۆسەكەی ئاراستەدەكرد بریتیبوو لە بەخێزانیی و بنەماڵەكردنی حزب و چەسپاندنی تەوریسی سیاسیی وەك دەردێكی سیاسیی تازە لەهەرێمدا. لەهەرێمدا تەوریسی سیاسیی تەنها تەوریسی پێگە سیاسییەكان نییە، بەڵكو تەوریسی كۆی ئەو تۆڕە ئابووریی و سەربازیی و ئەمنییەشە كەدەسەڵاتی سیاسیی دروستیكردوون و دەسەڵاتی سیاسیی دەیانپارێزێت.

بەم جۆرە سیاسەت لەهەرێمدا لەوەدەكەوێت ئامرازی دروستكردنی ژیانێكی هاوبەش و دەستەبەركردنی قازانجی گشتیی و بەرهەمهێنەری هەستی بەهاووڵاتیبوون بێت، بەڵكو دەگۆڕێت بۆ ئامرازی سەرەكیی كەڵەكەكردنی دەسەڵات و لەوێشەوە كەڵەكەكردنی سەرمایە لای ئەوانەی لە ریزی یەكەم و لەڕیزەكانی پێشەوەی حزبدا نیشتەجێن. بەتایبەتی ئەو بنەماڵە سیاسییانەی كەحزبەكانیان گۆڕیوە بۆ موڵكی شەخسی خۆیان و موڵكی شەخسی منداڵەكانیان. وەك دەبینیت ئەم دۆخە پەیوەندیی بەگەشەكردنی «عەقڵیەتی شاخ» و چەمكی ئینشایی تری لەو بابەتەوە نییە، بەڵكو پەیوەندیی بەدروستبوونی دەیان دیاردەی تازەو دەیان گۆڕانكاریی ریشەیی نوێوە هەیە، كە لەدونیای دوای راپەڕیدا روویاندا و كۆمەڵگای ئێمەی بەم دۆخەی ئەمڕۆكە گەیاند. پەیوەندیی بەدیدگایەكەوە بۆ حوكمڕانیی و ئابووریی و چۆنیەتی رێكخستنی كۆمەڵگاو چۆنیەتی كەڵەكەكردنی سەرمایەوە هەیە، كەهەموویان بەرهەمی تێكەڵبوونی سیاسەت بەئابوریی و بەژێرخانی رەیعیی حوكمڕانیی و بەخەونی بوون بەسیاسی و بازرگانی میلۆنێرو بەویستی دروستكردنی كۆمەڵگایەكی بێ بەرگرییەوە هەیە.

میللەتی ئێمە لەئێستادا گەیشتۆتە قۆناغێك كەناتوانێت چیتر لەم مۆدێلە لەحوكمڕانیی ببورێت. هەموو هیوایەكی بەباشبوون و ریفۆرمكردنی ئەم حومكڕانییەو بنەماڵە سیاسییەكانی لەدەستداوە، ئەمە ئەو هەقیقەتە سیاسیی و كۆمەڵایەتیی و ئەخلاقییەیە كەحوكمڕانانی هەرێمەكە نایانەوێت بیبینن و بیناسن. راستتر بدوێم خاوەنی عەقڵییەت و توانایەك نین بتوانن ئەم شتانە ببینن و پێشبینی مەترسییەكانی بكەن.

هاوڵاتی: وەك رۆشنبیرو ئەكادیمستێك لەكوردستان رۆڵ و بونیادی حزب چۆن دەبینیت، بەمانا مۆدێرنەكەی  شتێكمان  هەیە  حزبی سیاسی بێت؟

مەریوان وریا قانع: لەدایكبوونی پارتی سیاسیی دیاردەیەكی تازەی ناو مێژووی سیاسیی مرۆڤایەتییە، سەرەتاكانی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەهەمی مێژووی خۆرئاوا، بەتایبەتی لەو وڵاتانەدا كەسیستمە سیاسییەكەیان لیبراڵی بوون و خەریكی چەسپاندنی زیاترو زیاتری پایەكانی سیستمی دیموكراسی بوون. پارتی سیاسیی هێما بۆ كۆبوونەوەی خەڵكانێكی هاودیدو هاوفیكر دەكات بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵاتی سیاسیی و پیادەكردنی ئەو دیدو بەرنامەو خەوانەی بەیەكەوە كۆیانكردوونەتەوەو رێكیانخستون. بەزۆر مانا لەدایكبوونی پارتی سیاسیی كۆتایی بەتێگەیشتنی تەقلیدیی بۆ سیاسەت دەهێنێت و مانا مۆدێرنەكانی سیاسەت دەستەبەردەكات. ئەگەر بەر لەسەدەی نۆزدەهەم سیاسەت تەنها كارو مەشغەلەتی كۆمەڵێك كەسی ئەرستۆكرات و ئەمیرو شازادەو كەسانی خاوەن نفوزی ناو كۆمەڵگا بووبێت، ململانێی سیاسیش ململانێی نێوان ئەو تاكەكەسە ئەرستۆكراتانە لەگەڵ یەكتریدا بووبێت، ئەوا لەگەڵ لەدایكبوونی پارتی سیاسیدا، سیاسەت لەوەدەكەوێت تەنها كاری ئەو كۆمەڵە كەسە ئەرستۆكراتە بەژمارە كەمانەبێت و دەگۆڕێت بۆ كاری بەشێكی گەورەی كۆمەڵگا. لەسیاسەتێكی نوخبەوەییەوە دەگۆڕێت بۆ سیاسەتێكی جەماوەریی و لەئیشی چەند كەسێكی كەمەوە دەبێت بەئیشی هەموو كۆمەڵگا. ململانێ سیاسییەكانیش لەوەدەكەون ململانێی شەخسیی نێوان كەسایەتییە ئەرستۆكرات و خاوەن نفوزەكان بێت، بەڵكو دەبن بەململانێی نێوان دیدگاو بەرنامەو خواستی سیاسیی گشتیی جیاواز كەبنەمای كۆمەڵایەتیی جیاوازیان هەیە.

سەدەی بیستەم دەشێت وەك سەدەی دروستبوون و بڵاوبوونەوەی پارتی سیاسیی ببینین، سەدەی بیستەم دیاردەی دروستكردنی پارتی سیاسیی بەهەموو جیهاندا بڵاودەكاتەوە. هەم لەو شوێنانەدا كە دیموكراسیەت و سیستمی لیبراڵ لەناویاندا دەستبەكارن، لێرەدا سیستمی فرەحزبیی و ململانێی كراوەو پێكدادانی هێمنانەی جیهانبینییەكان دێتەكایەوە، هەم لەو شوێنانەشدا كە ئەم جۆرە سیستمەیان تێدانەبووە و تێدانییە. لەزۆر شوێنی جیهاندا پارتی نهێنیی و ژێرزەمینیی یاساغ و سیستمی تاكحزبیی دەسەڵاتگەر دروستدەبێت. لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ئەزموونی شۆڕشی ئۆكتۆبەریشدا مۆدێلی پارتی لینینی، واتە پارتێك خۆی بەپێشڕەو بەهەڵگری ئایدیۆلۆژیایەكی شۆڕشگێرانە بزانێت كەسەرۆكێكی كاریزمی هەمیشەییی و هەمووشتزان و مەكتەبێكی سیاسیی بیركەرەوە، ئاراستەی دەكات، بەدونیادا بڵاودەبێتەوە.

ئەزموونی حزب لەدونیای ئێمەدا سەر بەمۆدێلی دووهەمی حزبایەتییە، واتە سەر بەمۆدێلی حزبی نهێنیی و پارتی لینینی خۆ بپێشرەو زانە. لەدونیای ئێمەدا، جگە لەمە، كۆی ئەو یەكە بەر لەمۆدێرنانەی بەر لەسەدەی نۆزدەهەم لەئارادابوون، لەوانەش بۆ نموونە كەسایەتی كوێخاو شێخ و ئاغاو ئەمیرو شازادە، بەناو پارتە سیاسییەكاندا بڵاودەبێتەوە. ئەمانە زۆربەی جار بەهەمان لۆژیكی بەر لەسەدەی نۆزدەهەم  پارتەكە نەك تەنها بەڕێوەدەبەن و خۆیان بەسەركردەی پیرۆزی خاوەن پەیامی مێژوویی دەزانن، بەڵكو خودی پارتەكە خۆیشی بەموڵكی شەخسیی خۆیان و بنەماڵەكەیان دەزانن. بەم مانایە ئەوەی لەدونیای ئێمەدا روودەدات بەفیوداڵكردنێكی ناوەكیی سەرجەمی بونیادەكانی مۆدێلی پارتی لینینیە. ئەم مۆدێلە لەدونیای ئێمەدا وەك مۆدێلێكی سوڵتانیی كاردەكات و لەبەشێكی گەورەی دونیای نالیبراڵ و نادیموكراسیشدا لەم فۆرمە سوڵتانیەدا ئامادەیە. بەسوڵتانیكردنی پارتی سیاسیش مانای بەشەخسیكردنی پارتەكەو تاپۆكردنی سەركردایەتیی و بەڕێوەبردنی لەسەر خێزان و بنەماڵەیەكی سیاسیی. یەكێك لەسەرچاوە سەرەكییەكانی كارەساتەكانی دونیای ئێمە باڵادەستبوونی ئەم مۆدێلە حزبییە.

پارتی سیاسیی لەدونیای ئێمەدا سەر بەمۆدێلی «پارتی جەماوەریی»ەو پارتە بەهێزەكانیان خاوەنی سەدان هەزار ئەندامن، بەڵام لەڕاستیدا ئەو پارتانە پارتی خێزانین و بەشی هەرە گەورەی ئەندامەكانیان، نەك هیچ كاریگەرییەكیان لەسەر بڕیاردانی پارتەكە نییە، بەڵكو كورتكراونەتەوە بۆ تەماشاكەرێكی سلبی بێ بڕیارو بێ بۆچوون، هیچ رۆڵێكی لەناو پارتەكەدا نییە، جگە لەڕۆڵی چاودێریكردن و دیسپلینكردنی كۆمەڵگا. لەسەرەتای دروستبوونیی مۆدێلە لینینییەكەی حزبەوە، ژنە ماركسییەكی گرنگیی وەك رۆزا لوكسمبورگ، باوەری وابوو كەئەم مۆدێلە حزبییە جگە لەدیكتاتۆریەت شتێكی تری لێ سەوزنابێت. پێیوابوو لەم مۆدێلەدا حزب دەچێتە شوێنی كۆمەڵگا، مەكتەبی سیاسیی حزب دەچێتە شوێنی حزب، سەرۆكی حزبەكەش دەچێتە شوێنی مەكتەبی سیاسییەكە. بەمەش دیكتاتۆریەت دەبێتە دوا دەرئەنجامی ئەم مۆدێلە. ئەوەی لەناو مۆدێلە كوردییەكەی ئەم جۆرە لەحزبدا روویدا، بڵاوبوونەوەیەكی ترسناكی تەوریسیی سیاسییە، كە حزب بەكردەوە دەكاتە موڵكی خێزان و بنەماڵەی سەركردەی حزبەكە.

بەزۆر مانا حزب دیاردەیەكی مۆدێرنی ناو دونیای ئێمەیە، بەڵام ئەو بەشە لەمۆدێرنە كەئەگەری دروستكردنی ستەمگەریی و دیكتاتۆریەت مەیسەردەكات. مۆدێرنە چەندان رووی تاریكیی هەیە، یەكێكیان ئەم مۆدێلە تەوریسییە ستەمگەرە خێزانییەی پارتی سیاسییە.

هاوڵاتی: لەسەرهەڵدانی ئەو  تەنگەژەو مەترسیانەی رووبەڕووی هەرێم بووەتەوە،  كام لایەن  بەهۆكار و  بەرپرسیاری سەرەكی دەزانیت؟

مەریوان وریا قانع: بێگومان هەموو بكەرەكانی ناو كایەی سیاسیی و بەشێكی گەورەی بكەرە میدیاییەكان و كۆی دەزگاكانی حوكمڕانیی لەهەرێمدا بەرپرسن لەو دۆخەی دروستبووە. هەر لایەنێكیان بەشێك لەبەرپرسیاریەتی بەردەكەوێت. بەڵام لەناو ئەم گشتە خراپەدا رۆڵی پارتی دیموكراتی كوردستان و رۆڵی سەركردە دەسەڵاتدارەكانی ئەو حزبە لەهەمووان زیاترە. لەدوای رووخانی رژێمەكەی سەدام حوسەینەوە، بەشی هەرە گەورەی حوكمڕانیكردنی هەرێم بەكردەوە لەژێر دەستی پارتیدایە. ئەو قەیرانە سیاسیی و ئابوریی و  ئەمنیی و ئەخلاقییانەی كەدروستبوون، بەشی شێری بەر ئەم  حزبە سیاسییە دەكەوێت.