سەرۆکی حکومەتی هەرێم گەیشتە میسر

هاوڵاتی لەماوەی هەشت رۆژی ئۆپەراسیۆنی روسیا بۆ سەر خاكی ئۆكرانیاسێ جار هەوڵی كواتنی سەرۆكی ئۆكرانیا دراوە و رزگاری بووە.  ئەمڕۆ هەینی 4-3-2022، رۆژنامەی تایمزی بەریتانی لە هەواڵێکدا بڵاویکردەوە، گروپێکی ناڕازی دژ بە هێرشەکەی روسیا چونەتە ناو خاکی ئۆکرانیا و  هەوڵیانداوە سێ بەرپرسی باڵای کیێڤ بکوژن، ئەوەش وەک جێبەجێبوونی خواستێکیان بووە بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگ لەرێگەی کوشتنی سەرۆکی ئۆکرانیاوە. لە راپۆرتەکەدا هاتووە، ئەو گروپە روسییە کاتێک چونەتە ناو خاکی ئۆکرانیا لە بنەڕەتدا ئامانجەکەیان ئەوە بووە کۆتایی بەجەنگ بهێنن لە روانگەی خۆیان کە شەڕێکی خوێناوییە لەنێوان روسیا و ئۆکرانیا، باوەڕیشیان وابووە جەنگ بە کوشتنی زيلينسكی کۆتایی دێت. لەبارەی کارکردنی ئەو گروپەش رۆژنامەکە باسی لەوکەردوە، ئەو گروپە سەربازییە لەلایەن کرملینەوە پشتیوانی دەکرێن، بەڵام بەشێک نین لە سوپای فەرمی روسیا و هەر سێ هەوڵەکەیان بۆ کوشتنی سەرۆکی ئۆکرانیا شکستی هێناوە. پەیوەست بەبەردەوامی هێرشی روسیاش بۆ سەر وڵاتەکەی ، ڤۆڵۆدیمێر زیلینسکی، سەرۆکی ئۆکرانیا ئەمڕۆ هەینی 4-3-2022، لە پەیامێکدا رایگەیاند، سوپای روسیا هێرشیکردووەتەسەر بنکەی ئەتۆمی "Zaporizhzhia" دەکەوێتە باشوری رۆژهەڵاتی وڵاتەکەیان و 40%ـی وزەی ئەتۆمی وڵاتەکەیان لەو بنکەدا بەرهەم دەهێنرێت، هەروەها شەش ناوەندی گەورەی ئەتۆمی لەکۆی 15 ناوەندی ئۆکرانیا دەکەونە ئەو بنکەیە. ئاماژەی بەوەشکرد، "ئەمە یەکەم جارە لە مێژووماندا. لە مێژووی مرۆڤایەتیدا دەوڵەتی تیرۆریستی (ڕوسیا)، پەنای بۆ تیرۆریزمی ئەتۆمی هێناوە". بەرەبەیانی ئەمڕۆ دەسەڵاتدارانی ئۆکرانیا بڵاویانکردەوە، لە ئەنجامی هێرشێکی روسیا بۆ سەر بنکەی Zaporizhzhia ئاگر کەوتوەتەوە و بەوهۆیەش ناوەندێکی بنکە ئەتۆمییەکە لەکار کەوتووە، بەڵام زیان بە بەشە سەرەکییەکانی بنکەکە نەگەیشتووە.

هاوڵاتی دوای ئەوەی ماوەیەكە بەرپرسانی تەندروستی سلێمانی هۆشداری دەدەن لە كەمبونەوەی دەرمان لە ناوەندە تەندروستیەكانی سنورەكە، ئەمرۆ تۆری پاراستنی تەندروستی گشتی بانگەوازێكی راگەیاند  بۆ پشگیری لە نەخۆشخانەی شاری سلێمانی وەك یەكێ: لەنەخۆشخانە فریاكوزاریەكانی شارەكە. ئەمڕۆ هەینی 4-3-2022، تۆڕی پاراستنی تەندروستی گشتی لەراگەیەنراوێکدا باسی لەوەشکردوە، "بەرپرسە تەندروستیە گەندەڵەكان و شەریكەكانیان لە ناو كەرتی تایبەتی تەندروستی، نینوك و ددانەكانیان تیژكردوە و بە نیازن گورگ ئاسا پەلاماری نەخۆشخانەی شار بدەن". ئاماژەی بەوەشكردووە، "ئەو نەخۆشخانەیە بە نەشتەرگەرییەكی دوور و درێژی قەیسری لەدایكبوو، كورد و عەرەب و عەجەم و كۆریش تاوەكو لە دایكبوو پارەی لێخوارد، ئێستاش شەریكەكانی كۆمپانیا ساختەچیەكانی دەرمان چاویان پێیا هەڵنایەت و ئەیانەوێ بۆ گۆڵی دیكە لە خەڵك پاشقولێك لەم نەخۆشخانەیە و دەستە خوشكەكانی بدەن". تۆڕی پاراستنی تەندروستی گشتی داوا لە  پەڕلەمانتاران، چالاکوانانی كۆمەڵی مەدەنی، ڕۆژنامەنووسان و ڕۆشنبیران دەكەن كە هاوكار بن لە هەڵمەتێك بۆ ڕزگاركردنی نەخۆشخانەی شار، بەجۆرێک لە بەم هاشتاگە بەشدار بن لە كەمپینی تۆڕی پاراستنی تەندروستی گشتی بۆ ئەم مەبەستە (#شار_بۆ_فرۆشتن_نیە). پێشتر ئومێد عەلی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی شار رایگەیاند، كێشەی  زۆریان بۆ دروست بووە و فشاری زۆریان لەسەرە بۆ دەرمان و پێداویستی پزیشكی، ئەگەر تاوەكو هەفتەیەكی دیكە دەرمان و پێداویستییەكانیان بۆ پڕنەكرێتەوە  ناچارن نەخۆشخانەی شار دابخەن. لە ماوەی رابردودا كۆمپانیاكانی دابین كردنی دەرمان لە سلێمانی بە هۆی خەرجنەكردنی شایستە داراییەكانیانەوە لە لایەن وەزارەتی دارایەوە  مانیان  گرت، لە ئێستادا وەك پێویست دەرمان و پێداویستییە پزیشكیەكان دابین ناكەن بۆ كەرتی تەندروستی لە شارەكە.

هاوڵاتی  وەزیری وزەی ئەمریکا لە تویتەر رایگەیاند، لەبارەی کەوتنەوەی ئاگر لەنزیک وێستگەی ئەتۆمیی زاپۆریژیا، قسەی لەگەڵ وەزیری وزەی ئۆکراینا کردووە و بڕیاریداوە کە "تیمی وەڵامدانەوەی رووداوە ئەتۆمییەکانی ئەمریکا" چالاک بکات. جێنیفەر گرانهۆڵم، وەزیری وزەی ئەمریکا دەڵێت: "ئۆپەراسیۆنەکانی سوپای رووسیا لەنزیک وێستگە ئەتۆمییەکە بێباکانەیە و پێویستە بوەستێندرێت". بە وتەی جێنیفەر گرانهۆڵم، "ریاکتۆرەکانی (کارلێکەرە ئەتۆمییەکان) بە پێکهاتەی بەهێز پارێزراون و بەشێوەیەکی سەلامەت کوژێندراونەتەوە". ئەوەش لە کاتێکدایە کە ئەمڕۆ هەینی 04-03-2022 لەنزیک وێستگەی ئەتۆمیی زاپۆریژیا، کە گەورەترین وێستگەی ئەتۆمی ئەوروپایە، ئاگر کەوتەوە. ئاگرەکە لە باڵەخانەیەکی نزیک وێستگەکە بووە و تیمەکانی ئاگرکوژێنەوە چوونە شوێنی رووداوەکە و دوای چەند کاژێرێک کۆنترۆڵکردنی ئاگرەکەیان راگەیاند. لەدوای کەوتنەوەی ئاگرەکە، ڤۆلۆدیمیر زێلێنسکی، سەرۆکی ئۆکراینا رووسیای تۆمەتبارکردووە بە "تیرۆری ئەتۆمی" و ویستی "دووبارەکردنەوەی" کارەساتی چێرنۆبیل.

هاوڵاتی ئەمڕۆ هێزەکانی روسیا هێرشیانکردەسەر گەورەترین بنکەی ئەتۆمی ئەوروپا کە دەکەوێتە باشوری رۆژهەڵاتی ئۆکرانیا، سەرۆکی ئۆکرانیاش رایگەیاند: "ئەمە یەکەم جارە لە مێژووماندا، دەوڵەتی" تیرۆریستی "ڕوسیا پەنای بۆ تیرۆریزمی ئەتۆمی هێناوە". ڤۆڵۆدیمێر زیلینسکی، سەرۆکی ئۆکرانیا ئەمڕۆ هەینی 4-3-2022، لە پەیامێکدا باسی لەوەشکرد، سوپای روسیا هێرشیکردووەتەسەر بنکەی ئەتۆمی "Zaporizhzhia" دەکەوێتە باشوری رۆژهەڵاتی وڵاتەکەیان و 40%ـی وزەی ئەتۆمی وڵاتەکەیان لەو بنکەدا بەرهەم دەهێنرێت، هەروەها شەش ناوەندی گەورەی ئەتۆمی لەکۆی 15 ناوەندی ئۆکرانیا دەکەونە ئەو بنکەیە. ئاماژەی بەوەشکرد، "ئەمە یەکەم جارە لە مێژووماندا. لە مێژووی مرۆڤایەتیدا دەوڵەتی تیرۆریستی (ڕوسیا)، پەنای بۆ تیرۆریزمی ئەتۆمی هێناوە". سەرۆکی ئۆکرانیا ئەوەشی خستوەتەڕو، بنکەی "Zaporizhzhia" گەورەترین بنکەی ئەتۆمییە لە ئەوروپا، "بۆیە هیچ دەوڵەتێک لە جیهاندا نیە جگە لە روسیا، کە راستەوخۆ یەکەکانی ناوەندی ئەتۆمی بۆردومان بکات". بەرەبەیانی ئەمڕۆ دەسەڵاتدارانی ئۆکرانیا بڵاویانکردەوە، لە ئەنجامی هێرشێکی روسیا بۆ سەر بنکەی Zaporizhzhia ئاگر کەوتوەتەوە و بەوهۆیەش ناوەندێکی بنکە ئەتۆمییەکە لەکار کەوتووە، بەڵام زیان بە بەشە سەرەکییەکانی بنکەکە نەگەیشتووە.

هاوڵاتی وەزارەتی دەرەوەی عێراق بڵاویکردەوە،  30 خێزانی عێراقی لە شاری سومی باکوری رۆهەڵاتی ئۆکرانیا گیریانخواردوە و داوای بە هاناوەچوونی بەپەلەیان کردووە، بۆیە باڵیۆزخانەی عێراق لە کیێڤ کار دەکات بۆ رزگارکردنیان. ئەمڕۆ پێنجشەممە وەزارەتی دەرەوەی عێراق لەراگەیەنراوێکدا باسی لەوەشکردوە، باڵیۆزخانەی عێراق لە ئۆکرانیا بەهاوکاری لایەنە پەیوەندیدارەکان کاردەکات بۆ رزگارکردنی 30 خێزانی عێراقی کە لە شاری سومی باکوری رۆهەڵاتی ئۆکرانیا گیریانخواردوە. ئاماژەی بەوەشکردوە، باڵیۆزخانەی عێراق لە کیێڤ تا ئێستا مامەڵەی گەشتکردنی بۆ 25 هاوڵاتی عێراقی تەواوکردوە کە پاسپۆرتەکانیان بزرکردوە. هێرشی سەربازی رووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا لە رۆژی 24ی مانگەوە دەستیپێکردووە و رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان دەڵێت، لەو رۆژەوە 227 کەسی سڤیل کوژراون کە 15 کەسیان تەمەنیان لەخوار 18 ساڵەوە بووە و 525 کەسی دیکەش برینداربوون، بەڵام حکومەتی ئۆکرانیا باس لەوە دەکات، لە ماوەی ئەم چەند رۆژەدا زیاد لە 2 هەزار هاووڵاتی سڤیل لەنێو وڵاتەکەی کوژراون.

رەزا مەنوچەهری  سوریا وەک بەشێک لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەڵکەوتەیەکی گرنگ، دێرین، لانکی شارستانیەتە جۆراوجۆرەکان، فرە پێکهاتەیەی و کولتوریی دەوڵەمەندی لە خۆگرتووە. لە رووی ئایینەوە هەر سێ ئایینی ئیسلام، مەسیحی و جووی تیادایە. لە رووی ئایینزاکانەوە سوننە، عەلەوی، شیعە، مەسیحی، ئیسماعیلی، ئێزدی و کلدانی و ژمارەیەک تەریقەتی جۆراوجۆری تیادایە. لە رووی نەتەوەییەوە عەرەب، کورد، ئاشووری، دروزی، ئەرمەنی، تورکمەن و چەرکسی تیادایە. کورد لە سوریا لە رووی میژوویی، شارستانی، جوگرافی، سیاسی، ئابووری، سەربازی و کولتورییەوە پێکهاتە و بونیادێکی سەرەکیی ئەو وڵاتەیە. کورد لەمێژووی سوریادا بەشێک لە مێژوونوسان میتانییەکان بە باپیرە گەورەی کورد دەزانن. میتانییەکان لە ناوچەکانی کوردستان و بەشی رۆژئاوای کوردستان و تاوەکو سنووری میسر دەسەڵاتیان هەبووە. ناوەندەکەیان بە ناوی واشۆکانی دەکەوێتە رۆژئاوای کوردستان. هەروەها گۆتییەکان و مانائییەکان و میدییەکان و... هتد لە ناوچەیەدا هەبوون. لەزۆربەی ناوچەکانی رۆژئاوای کوردستان چەندین شوینەواری گرنگ و گەورەی مێژوویی هەیە، کە قەڵای نەبی هوری، شێرە بەردینە رەشەکەی باشووری عەفرین (شێری بازلتی)، قەڵای کوردان لە باکووری حەڵەب، قەڵای دووسەر (جەعبەر) لە باکووری رەققە و شوێنەواری مێژوویی کانی دارا، کە لەلایەن یونسکۆوە وەک شوێنەوارێکی مێژوویی جیهانی تۆمارکراوە و مێژووەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ ١٠ هەزار ساڵ لەوە پێش بەشێکن لەو شوێنەوارانە. هاوکات شوێنەواری مێژوویی یونانییەکان و ئێرانییەکان و رۆمییەکان لە رۆژئاوای کوردستاندا هەیە. کورد لە هەموو قۆناغەکانی مێژوودا لەناوچەکانی باکووری سوریا و دەرووبەری رووباری خابوور و رووباری فورات، چیای کورمێنج، کە لەدوای داگیرکاریی عوسمانییەکانەوە پێی دەوترێت کوردداغ، کە دەکاتە عەفرینی ئەمڕۆ، نیشتەجێ بوون. لە سەردەمی ئەیوبییەکان ژمارەیەکی زۆری کورد چوونەتە ناوچەکانی سوریا لە حەڵەب و دیمەشق و حەما نیشتەجێ بوون. هەروەها لە سەدەی ١٦ەوە بەهۆی داگیرکاری و کوشتاری عوسمانییەکانەوە شەپۆلێکی تری کۆچی کورد لە ناوچەکانی تری کوردستانەوە بەرەو رۆژئاوای کوردستان رۆیشتوون. کورد لەو قۆناغە مێژووییانەدا ناوچەکانی خۆیان بەڕێوەبردووە. بەشێکی گرنگ بوون لەوەی پێی دەوترێت شامات. کورد لەسوریای دوای جەنگی جیهانیی یەکەم کاتێک ئیمپراتۆریی عوسمانی هەڵوەشایەوە ژمارەیەک وڵاتی نوێ دامەزران، کە سوریا، عێراق، ئوردون و لوبنان بەشێک لەو وڵاتانە بوون. سوریا کەوتە ژێر دەسەڵات و ئینتدابی فەرەنسیەکان. بۆ ماوەی ٥ ساڵ لە ١٩٢٠ بۆ ١٩٢٥ سوریا لەلایەن فەرەنسییەکانەوە وەک ٥ حکومەت (حکومەتی دیمەشق، حکومەتی حەلەب، حکومەتی عەلەوییەکان، لوبنانی گەورە، جەبەل دروز) و ناوچەی خۆبەڕێوەبەر بەڕێوەدەبرا، کە حەڵەب گەورەترین ناوچەی بوو و زۆربەی کوردەکانیش لە دەوڵەتی حەلەبدا بوون. لەکتێبی کورد لەسوریا لە نووسینی ژوردی تژل دا هاتووە، کورد وەک هێزی سەربازی و بازرگانی و بەشداریکردن لە حکومەت و وەزارەت و نوێنەرایەتییەکانی سوریادا رۆڵێکی بەرچاویان هەبووە. ژمارەیەکی زۆر لە هێزی سەربازییان پێکدەهێنا. تەنانەت سێ سەرۆک وەزیرانی سوریا لەو کوردانە بوون، کە لەگەڵ هێزە سەربازییەکانی فەرەنسادا کاریان کردبوو و بە سێ دیکتاتۆرەکەش دەناسرێن و بریتین لە حوسنی زەعیم لە خێزانێکی کورد – عەرەب لە حەلەب (١٨٩٤-١٩٤٩)، ئەدیب شیشکلی لە خێزانێکی کوردی حەما (١٩٠٩ - ١٩٦٤) و  سامی حەناوی لە خێزانێکی کوردی حەلەب (١٨٩٨-١٩٥٠). لەماوەی ئینتیدابی فەرەنسیدا دۆخێکی نیچمە ئازاد بۆ کارو چالاکییە جۆراجۆرەکان هەبوو و سیاسەت سڕینەوە و قەدەغەکاری و پاکتاوکردن لەدژی هەبوونی نەتەوەیەک بەڕێوەنەدەبرا.  ئەو دۆخە وایکرد کوردەکان لەسوریا هەم خۆیان رێبکخەن و ژمارەیەک رێکخراو و ناوەند دابمەزرێنن، هەم هاوکاریی پارچەکانی تری کوردستان بکەن.  رێکخراوی خۆیبوون و شۆڕشی ئاگری رێکخراوی خۆیبوون لە ٥ی ئۆکتۆبەری ١٩٢٧ لەلایەن جەلادەت بەدرخانەوە دامەزراو تا ساڵی ١٩٤٦ بەردەوام بوو. ئەو رێکخراوە لە حەلەب، شام (دیمەشق) و لوبنان و باکووری کوردستان کاری گرنگی بۆ بەدەستهێنانی مافەکانی کورد دەکرد. تەنانەت لەو سەردەمەدا پەیوەندیی لەگەڵ ئازادیخوازی سلێمانی دا دروستکردبوو. خۆیبون پاڵپشت و قەڵای سێ شۆڕشەکەی ئاگری بە سەرۆکایەتیی ئێحسان نووری پاشا بوو، کە لە دوای سەرکوتی راپەڕینەکەی شیخ سەعیدی پیران شۆڕشەکەی ئاگری گرنگترین بوژانەوەی هەست و هزری نەتەوەیی کورد بوو. گۆڤاری هاوار بنەماڵەی بەدرخان بەردەوامبوون لە هەوڵەکانیان و پەیوەندییەکانیان بۆ گەشەپێدان و پێشخستنی نەتەوەی کوردو بەدەستهێنانی مافەکانی. لەو چوارچێوەیەدا لەلایەن جەلادەت عالی بەدرخانەوە لە شاری دیمەشقی پایتەختی سوریا گۆڤاری هاوار بۆ یەکەمجار لەمێژووی کورددا لە ١٥ی ئایاری ١٩٣٢ بە ئەلف و بێی کوردیی لاتین بڵاوکرایەوە. گۆڤاری هاوار گۆڤارێکی ئەدەبی و وێژەیی و سیاسی بووە و تا ١٥ی ئابی ١٩٤٣ واتە بۆ ماوەی نزیکەی ١١ ساڵ بەردەوامبووە. چەند ژمارەی سەرەتای گۆڤارەکە بە هەر دوو زمانی کوردی و فەرەنسی بڵاوکراوەتەوە و دواتر هەمووی بووە بە کوردی. بەگشتی ٥٧ ژمارەی لێ دەرچووە و هەموو لاپەڕەکانی ئەو ٥٧ ژمارەیە، ٨٠٨ لاپەڕەیە. لەدرێژەی ئەو رەوتە لە رۆژنامەگەریی و بەرزکردنەوەی هۆشیاریی سیاسی و نەتەوەیی کورد و گەیاندنی دەنگ و خواستی کورد لە رۆژئاوای کوردستان لەدوای راپەڕینی گەلانی سوریا و ئازادکردنی ناوچەکانی رۆژئاوای کوردستان رۆژی ٥ی ئابی ٢٠١٢ ئاژانسی هەواڵی هاوار (ئانەها) دەستی بە بڵاوکردنەوەی هەواڵ و زانیاری لەسەر رووداوەکانی ڕۆژئاوای کوردستان کردو ئێستا ئەو ئاژانسە بە ٦ زمان کە بریتین لە، کوردی (شێوەزاری کرمانجی و بە ئەلف و بێی لاتین)، عەرەبی، تورکی، ئینگلیزی، رووسی و ئیسپانی هەواڵ و زانیاری لەسەر دۆخی رۆژئاوای کوردستان و پێشهاتەکانی سوریا و ناوچەکە بڵاو دەکاتەوە. کوردی پارچەکانی تری کوردستان و رۆڵیان لە رۆژئاوای کوردستان لەدوای هەر سەرکوتکاری و کوشتارێک لە باکووری کوردستان ژمارەیەک لەهاووڵاتیانی کورد روویان لە رۆژئاوای کوردستان کردووە. جگە لە رۆڵ و کاریگەریی بنەماڵەی بەدرخان هەر یەک لە جگەر خوێن، عوسمان سەبری، نوری دێرسیمی، قەدری جان... هتد لەو کەسانە بوون رۆژئاوای کوردستانیان کردبووە لانکەی تێکۆشانیان.  لەدوای دامەزراندنی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران لەشاری مەهابادی رۆژهەڵاتی کوردستان لەساڵی ١٩٤٦، لە باشوورو باکووری کوردستانیش ئەو حزبە دروستکران. لە رۆژئاوای کوردستانیش لەساڵی ١٩٥٧ پارتی دیموکراتی کوردستانی سوریا دامەزرا. کوردی بەشەکانی تری کوردستان و لەوانە عەبدولڕەحمانی زەبیحی یەکێک لە دامەزرێنەرانی کۆمەڵەی ژێکاف و خەڵکی رۆژهەڵاتی کوردستان کە لەو کاتەدا لە رۆژئاوای کوردستان بە مەحمود حەسەن شنۆیی دەناسرا رۆڵێکی بەرچاوی لە دامەزراندنی پارتی دیموکراتی کوردستانی سوریادا هەبوو. تەنانەت کتێبێکی بە ناوی رەتدانەوەی کۆسمۆپۆلیتیزم لەدژی ئەو کەسانە نووسی، کە لەژێر کاریگەریی شیوعیەتدا بانگەشەی ئەوەیان دەکرد، خەبات لە دژی ئیمپرالیزم گرنگە و خەبات بۆ نەتەوەیەک و لەناویشیدا بۆ کورد بە رەوا نەدەزانی و لەو رێگەوە رێگرییان لە خەبات و بەدەستهێنانی مافەکانی کورد دەکرد. کۆماری سوریا لەدوای ئەوەی فەرەنسیەکان لە ساڵی ١٩٣٦ لەگەڵ سوریەکان رێککەوتنی سەربەخۆیی سوریایان واژۆ کرد. کۆماری سوریا دامەزرا. فەرەنسییەکان هێشتا دەسەڵاتی زۆریان بەسەر سوریاو هەبووە لە ساڵی ١٩٣٩ لیوای ئەسکەندەرویان لە مامەڵەکەیدا بە تورکەکان دا. لە ١٩٤١ سوریا سەربەخۆیی خۆی راگەیاند. لەساڵی ١٩٤٦  دوا سەربازی فەرەنسی لە سوریا کشایەوە. ساڵی ١٩٤٦ تاوەکو ساڵی ١٩٦٣ قۆناغێکی پڕ لە کێشمەکێش و کودەتا و ململانێی جۆاروجۆر بوو.  هاتنە سەرکاری بەعسییەکان و دامەزراندنی کۆماری عەرەبیی سوریا لەساڵی ١٩٦٣ بەعسییەکان لەسوریا لە رێگەی کودەتایەکەوە دەسەڵاتیان گرتە دەست. لەو سەردەمەدا ناسیۆنالیزمی عەرەبی لەگەشەدا و جەمال عەبدولناسر کاریگەریی لەسەر بزاوتی ناسیۆنالیستیی عەرەبی هەبوو. پلانی ئەوەیان هەبوو کۆماری عەرەبی یەکگرتوو لە نێوان میسر و سوریا و ئوردن دا دابمەزرێنن. تاوەکو ساڵی ١٩٧٠ ئەو دۆخە بەردەوام بوو، کە حافز ئەسەد لەو ساڵەدا بەکودەتایەک هاتە سەر کورسیی دەسەڵات و تا ئێستا بنەماڵەکەی دەسەڵاتداری سوریان. بەوەش کۆتایی بەو پلانەی هات و لەئەنجامدا لە سوریا کۆماری عەرەبیی سوریا راگەیەندرا. سیاسەتی تەعریب و سڕینەوەی گەلان و پێکهاتەکانی سوریا بە تایبەتی کورد دەستیپێکرد.  لەکتێبی کورد لەسوریا لە نووسینی کەریم یڵدز دا هاتووە، لە ساڵی ١٩٦٢ دا سەرژمێری لە حەسەکە کراو سەرژمێرییەکە هاووڵاتیانی لێ ئاگادار نەکرابوویەوە. سەر ژمێرییەکە لە ناکاو بوو  هەر هاووڵاتییەک لەو رۆژەدا بەڵگەنامەکانی خۆی پێشکەش نەکردایە مافی هاووڵاتیبوونی سوریای پێنەدەدرا. لەوەدا ژمارەیەکی زۆری کورد لەمافی هاوڵاتیبوون بێبەشکران. لەساڵی ١٩٦٣ ئەفسەر محەمەد تالیب هیلال سەرۆکی ئەمنیی پارێزگای حەسەکە لە نووسراوێکی نهێنی دا و لەچەند خاڵێکدا داوا دەکات کوردەکان لەسەر خاکی خۆیان رابگوێزرێن، رێگا بە خوێندنیان نەدرێت، ئەو کوردانەی تورکیا داوای کردوون رادەست بکرێنەوە، پڕوپاگەندە لەدژی کورد بڵاوبکرێتەوە، مەلایانی ئایینی عەرەب بۆ ناوچە کوردییەکان بهینرێن، عەرەب لە ناوچە کوردییەکاندا نیشتەجێ بکرێن و سیاسەتی بەگژیەکدا کردن لەدژ کوردەکان بەکاربهێنرێت.  لەدرێژەی ئەو سیاسەتە پاکتاوکارییەدا لە ساڵی ١٩٧٣ پشتێنەی عەرەبی بەدرێژایی ٩١١ کیلۆمەتر لەگەڵ سنوری تورکیا بۆ بەعەرەبکردنی رۆژئاوای کوردستان بەڕێوەچوو. ناوی شوێنە کوردییەکان گۆڕدرا، مافی کڕین و فرۆشتنی خانوبەرە و زەویی لە ناوچە کوردییەکان بەتایبەتی لە حەسەکە لە کورد قەدەغە کرا. کوردە بێ ناسنامەکان ئیدی نەدەکران بەهاووڵاتی، خانو و موڵک نەدەکرا بەناویانەوە، ناسنامە و پاسپۆرت و مۆڵەتی شۆفێرییان پێ نەدەدرا.  کوردەکان بەناچار کۆچیان بۆ حەلەب، دیمەشق و رەققە و ناوچەکانی تری سوریا دەکرد. زۆربەیان کاری سەخت و کرێکاری و دەستگێڕییان دەکرد. گەرچی چەند سەد ساڵە کورد لەدیمەشق و زۆر زیاتر لەوەش لە حەڵەبدایە، بەڵام بۆ بۆ مانەوەیی خۆیان لەدیمەشق  گەڕەکێکیان بەدزییەوە و بەشەودا بە ناوی زۆرئاوا دروستکرد. هاوکات کوردەکان لە حەڵەب لەناوچەکانی شێخ مەقسود و ئەشرەفییە دەمانەوە، کە ئەو دوو ناوچەیەی ناو شاری حەڵەب زیاتر لە ٢٥٠ هەزار کوردی تیادا بوو. رۆژئاوای کوردستان کۆڵەکە و پردی پەیوەندی و پەڕینەوە سیاسەتەکانی رژێمی بەعسی سوریا کاریگەریی زۆری لە پەراوێزخستن و گەشە نەکردنی ژێرخانی کوردستاندا هەبوو، بەڵام سەرباری ئەوەش رۆژئاوای کوردستان هەر پێگەی گرنگی خۆی بۆ شۆڕشی کورد لەدەست نەدا. لەو رۆژگارە سەختەدا رۆژئاوای کوردستان پردی پەڕینەوە بۆ شۆڕشەکانی باکووری کوردستان و باشووری کوردستان بوو.  لەدوای دامەزراندنی یەکێتیی نیشتمانی لە قاوەخانەی تولەیتولەی دیمەشق و بەهۆی ململانێی نێوان بەعسی سوری و عێراقی دەرچەیەک بۆ هاوکاریی کوردانی باشوور کرایەوە. هەروەها بەهۆی مملانێی سوریا لەگەڵ تورکیا دەرچەیەکیش بۆ پشتیوانی لەخەباتی باکووری کوردستان کرایەوە. کاتێک ژمارەیەک لە کادێر و سەرکردەی پەکەکە لە ساڵی ١٩٨٠ بەرەو بوقاع لە باشوری لوبنان رۆیشتن، لەلایەن جۆرج حەبەش و نایف حەواتمە و بزووتنەوەی فەتحەوە هاوکاری کران. لەو سەردەمەدا باشوری لوبنان ناوەندی هێزە چەپ و شۆڕشگێڕ و چەکدارەکانی جیهان بوو، لەسوپای سوری ژاپۆنەوە بۆ بریگاردی ئیتاڵیا و بۆ چەپەکانی تورک و بۆ هەندێک هێزی ئیسلامی، هەموویان لەوێ کۆبوونەوەو کاری راهێنان و چەکداری و داڵدەدانیان دەکرا. پەکەکە بەهۆی دۆخی مێژوویی و پەیوەندی قوڵی نێوان گەلی رۆژئاوا و باکوور هێدی هێدی کاریگەریی خۆی لەسەر کۆمەڵگەی رۆژئاوای کوردستان زۆر کرد. زیاتر لە ٤ هەزار رۆڵەی تێکۆشەری کوردی رۆژئاوای کوردستان لە ریزەکانی پەکەکە لە جەنگ لەدژی دەوڵەتی تورکیا شەهید بوون. زیاتر لەو ژمارەیەش برینداریان هەیە و زیاتر لەوەش کادێر و ئەندام و رێکخستنیان هەیە. کوردی رۆژئاوا کۆڵەکەیەکی گرنگ و سەرەکیی خەباتی باکووری کوردستان بووە. ئەوەش بەهۆی جۆرێ رێکخستن و پەروەردەو پڕوپاگەندە و شۆربوونەوە بۆ ناو هەموو چین و تووێژەکانی کۆمەڵگە لەلایەن پەکەکە و بەتایبەتی عەبدوڵا ئۆجالانەوە ئەنجامدرابوو. لەساڵانی ١٩٩٠دا رێکخستن و پڕوپاگەندەیان بە رادەیەک بڵاوکردبووە، کە گەیشتبونە ناوچەی تەبقە لەپارێزگای رەقە و لە ناو کوردەکانی ئەو ناوچەیەدا رێکخستنیان هەبوو و گەنجان بووبونە گەریلا و شەهیدیان هەبوو. ئاستی بەشداریی هەمەلایەنە و گرنگی رۆژئاواییەکان بووە قۆناغێکی نوێ لە خەبات لە رۆژئاوای کوردستان بۆ کوردی ئەو بەشەی کوردستان. گەرچی رژێمی ئەسەد زۆر هەوڵی دابوو ناسنامەی کوردی رۆژئاوا بەتەواوەتی بسڕێتەوە، بەڵام جۆری کارو رێکخستنی پشکۆی ژێر خۆڵەمێشی پەکەکە هێزی مانەوەی ئەو کۆمەڵگەیەی راگرتبوو. راپەڕینی کورد لەساڵی ٢٠٠٤ لە قامیشلۆ و هەروەها شۆڕشی گەلانی سوریا لەساڵی ٢٠١١ بۆ کوردی رۆژئاوا بووە قۆناغێکی نوێی مێژوویی. شۆڕشی رۆژئاوای کوردستان و گەشەسەندنەکانی هاوکات لەگەڵ تەشەنەی بەهاری عەرەبی بۆ سوریا و راپەڕینەکان لەساڵی ٢٠١١دا کوردیش دەستی بە راپەڕین کرد. لەدوای دەستپێکردنی راپەڕینەکان لەسوریا، پەیەدە یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە)ی لە ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١١ و یەکینەکانی پاراستنی ژن (یەپەژە)ی لە ٤ی نیسانی ٢٠١٢دا دامەزراند، کە رۆڵی گەورەیان بینی لە کۆنترۆڵکردنی ناوچەکانی ڕۆژئاوای کوردستاندا. لە ١٩ی تەممووزی ٢٠١٢دا شاری کۆبانێ و بە دوای ئەوەشدا شارەکانی عەفرین و دێرک و عامودێ  ... هتد رزگارکران.  کورد هاوکات لەگەڵ شەڕ لەدژی گروپەکانی بەرەی نوسرە و دوای ئەوەش داعش، کە هێرشیان کردبووە سەر رۆژئاوای کوردستان، هەوڵی دامەزراندن و سەقامگیرکردنی سیستمێکی سیاسی و ئابووری و مۆدێلێک لە چارەسەری و بەڕێوەبردن دەدا. لەو چوارچێوەیەدا هێزەکانی سوریای دیموکراتیک (هەسەدە) لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥ لە کانتۆنی جزیرەی رۆژئاوای کوردستان دامەزرا. لەدوای ئەو پێشهاتەش ڕۆژی ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥ لە دوای کۆتایی هاتنی کۆنگرەی سوریا دیموکراتیک، ئەنجوومەنی سوریای دیموکراتیک (مەسەدە) راگەیەندرا. مەسەدە نوێنەرایەتیی سیاسیی هەسەدە دەکات.  پارتی یەکێتیی دیموکراتی (پەیەدە)، کە لە ٢٠ ئەیلولی ٢٠٠٣ دامەزراوە. لە کۆنگرەی سێیەمیدا لە ساڵی ٢٠٠٧ پڕۆژە و سیستمی خۆبەڕێوەبەریی دیموکراتیکی کردە ستراتیژی ئەو حزبە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی سوریاو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لەبەر ئەوەش هەوڵەکان بۆ دامەزراندنی خۆبەڕێوەبەریی دیموکراتیک لەدوای ئازاکردنی شارەکانی رۆژئاوای کوردستانەوە بەڕێوەچوون.  لەدرێژەی ئەو رەوتەدا و دوای گەشەسەندنی زیاتری پێگەی کورد لەڕۆژئاوای کوردستان کانتۆنی جزیرە لەڕۆژئاوای کوردستان لە ٢٢ی کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٤ و هاوکات لەگەڵ ساڵیادی دامەزراندنی کۆماری کوردستان لە مەهاباد دامەزرا. دوابەدوای دامەزراندنی کانتۆنی جزیرە لە ٢٧ی کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٤دا کانتۆنی کۆبانێ راگەیاندرا، هەروەها لەڕۆژی ٢٩ی کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٤ کانتۆنی عەفرینیش دامەزرێندرا. لەگەڵ فراوانبوونی ناوچەکانی رۆژئاوای کوردستان لەباکوور و رۆژهەڵاتی سوریا ئەنجوومەنی دامەزرێنەری سیستمی فیدڕاڵی دیموکراتیکی باکووری سوریا لەڕۆژانی ٢٧ و ٢٨ی تەممووزی ٢٠١٧ و لە سێیەمین دانیشتنیدا، یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی فیدڕاڵیی دیموکراتیکی باکووری سوریاو یاسای دابەشکردنی بەڕێوەبەرێتییەکانی ئەو ناوچانەی پەسەند کرد. بەپێی ئەو یاسایە سیستمی فیدڕاڵیی دیموکراتیکی باکووری سوریا کرا بەسێ هەرێمی جزیرە، کە پێکهاتووە لە کانتۆنەکانی قامیشلۆ و حەسەکە، هەرێمی فورات پێکهاتووە لەکانتۆنەکانی کۆبانێ و گرێ سپی، هەرێمی عەفرین  پێکهاتووە لەکانتۆنەکانی عەفرین و شەهبا. پرۆژەی چارەسەریی کورد بۆ کێشەکانی رۆژئاواو سوریا ئەنجوومەنی نیشتمانیی کوردی سوریا (ئەنەکەسە) لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١١دا لەقامیشلۆ دامەزرا. ئەو ئەنجومەنە خۆی خستووەتە پاڵ ئەنجومەنی نیشتمانی سوریا و کۆنگرەی نیشتمانی سوریا و لەناو شاندەکانی ئەو رەوتانەدا کەسێک بەناوی ئەوانەوە بەشداری لەدانیشتنەکانی پەیوەند بەکێشەی سوریاوە دەکات، بەڵام تائێستا دانیشتنەکانی جنێڤ، ئاستانا، سۆچی و ریاز بۆ چارەسەرکردنی کێشەی سوریا بەهیچ ئەنجامێک نەگەیشتووە. هاوکات لەگەڵ ئەوەدا، کە ئیدارەی رۆژئاوای کوردستان لەهەموو ئەو دانیشتنانە بێبەشکراوە، بەڵام ئەو ئیدارەیە لەخستنەڕووی رێگا چارەکانی خۆی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان رانەوەستاوە. بزووتنەوەی کۆمەڵگەی دیموکراتی (تەڤدەم)، کە ساڵی ٢٠١١ لە رۆژئاوای کوردستان دامەزراوە، ژمارەیەک حزب و لایەنی سیاسی و رێکخراوی کۆمەڵگەی مەدەنی پێکهاتووە و هەریەک لە پێکهاتە و نەتەوەکانی کورد، عەرەب، سوریانی، ئاشووری و مەسیحی و تورکمانی لە خۆ گرتووە. ئیدارەی خۆبەڕێوەبەریی خۆسەر لە رۆژئاوای کوردستان پشتبەستوو بە تێزی نەتەوەی دیموکراتیک و کۆنفیدراڵیزمی دیموکراتیک و ژنۆلۆژی و ژینگەپارێزیی عەبدوڵا ئۆجالان، کاریکردوە بۆ دابینکردنی مافی نەتەوە و پێکهاتە ئاینی و نەتەوەییەکان. مەزڵوم عەبدی و پۆڵات جان لەکتێبی پرۆژە پراکتیکییەکانی بونیاتنانی خۆبەڕێ بەریدا باسی ئەوە دەکەن، کە بەدامەزراندنی سیستمی کۆمین لەناو کۆمەڵگەدا دەیانەوێت هەموو پێکهاتەکان بەشداریی راستەوخۆ لەخۆبەڕێوەبردنی کۆمەڵگەدا بکەن. بۆ ئەوەش جگە لەکۆمینەکان، ئەنجومەنی ناوچەکان، ئەنجومەنی شارەکان، ئەنجومەنی گشتیی رۆژئاوا (باکوورو رۆژهەڵاتی سوریا)یان بەهاوبەشی لەگەڵ نەتەوەکان و پێکهاتەکان دامەزراندووە. لەو چوارچێوەی ئەو پرۆژەیەدا گەل خۆی بەشداری دەکات لە چارەسەرکردنی پرسە کۆمەڵایەتی و خزمەتگوزارییەکان و تەندروستییەکان، یاسایی و مافەکان، چاکسازیی کۆمەڵایەتی، پەروەردە، پرسە کولتوری و نەتەوەییەکان. هەروەها بابەتی گەشەدان بەزمان و کولتوری کوردی و کولتوری پێکهاتەکانی تر لەسیستمی بەڕێوەبەریی و پەروەردەدا کارپێکراوە. کاریش بۆ ئەوە کراوە هەمووان بەشداری لەپرۆژەی ئاوەدانکردنەوە، بەرگری و خۆپاراستندا بکەن. ئیدارەی رۆژئاوای کوردستان ئەوە مۆدێل و شێوازە بەچارەسەر بۆ کێشەکانی کۆمەڵگە دەزانێت. جگە لەوەش لەدانوستانەکانیاندا لەگەڵ روسەکان و سوریەکان و رۆژئاواییەکاندا رایانگەیاندووە، سوریا بکرێتە کۆماری سوریا، بەشێوەی نا ناوەندی بەڕێوەببرێت، تایبەتمەندیی ناچەکانی خۆبەڕێوەبەری لە رووی سەربازی و ئاسایش و پەروەردەیان وەک خۆی بمێنێتەوە، یان لە چوارچێوەی نیشتمانی وەک بەشێک لەئاسایش و ئارامی و پەروەردەی سوریا مامەڵەی لەگەڵ بکرێت.  ئیدارەی رۆژئاوای کوردستان لەمامەڵەکردن لەگەڵ سامانی نیشتمانیی بەتایبەتی نەوت و گازدا، جەختی لەوە کردووەتەوە ئەوە سامانی هەمو گەلانی و سوریایەو پێویستە بەشێوەیەکی دادمەندانە بۆ هەموو سورییەکان بێت، نەک وەک پێشتر گەلانی سوریا لێی بێبەش بن. جگە لەوەش یەکگرتوویی سوریا لەسوریایەکی دیموکراتیک و ئازادو ناناوەندی و هاوبەشدا دەبینین. خۆیان بەهەڕەشە بۆ یەکپارچەیی خاکی سوریایەکی دیموکراتیک و ئازاد نازانن و پێداگری لەوە دەکەن، کەپرۆژەکەیان چارەسەرە بۆ هەموو کێشەکانی سوریا.

هاوڵاتی ئێوارەی ئەو رۆژەی روسیا دەستی كرد بەهێرشكردنە سەر ئۆكرانیا تاكە وڵات كە بەپەلە پشتیوانیی خۆی بۆ مۆسكۆ دەربڕی تاران بوو لەكاتێكدا وەزیری دەرەوەی روسیا بەلێدوانێك ئاماژەی لەناوبردنی خەونەكەی ئێران و رۆژئاوای بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی بەگوێی هەمولایەنەكاندا دا. ئێران وەك ئەوەی دەستی لە دۆخەكە شۆردبێت رایگەیاندوە ئەگەر كۆشكی سپی بیەوێت دەتوانێت رێككەوتنەكە زیندو بكاتەوە بەڵام تاران ناتوانێت لەوە زیاتر چاوەڕێی ئەمریكا بكات. وەزیری دەرەوەی روسیاش پێچەوانەی رابردوو رایگەیاند زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 ، قۆناغ و هەنگاوی زۆری پێویستە، ئەوەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە مۆسكۆ نایەوێت ئێران ببێتە بەدیلی غازو نەوت بۆ وڵاتانی رۆژئاوا و هاوكات بوار نادات ئەمریكاو ئەوروپا، تاران بۆ ئامانجەكانی خۆیان لە دژی مۆسكۆ بەكاربهێنن. بەبڕوای شارەزایان و شیكەرەوانی سیاسیی؛ تاران بەپشتیوانیی لەمۆسكۆ هەڵەیەكی مێژوویی دیكەی تۆمار كردووە چونكە لەیەكەم و دووەم جەنگی جیهانییەوە روسیا بە بەردەوامیی لە بەرەی دژی ئێران بووە و تەنانەت لە سەردەمی جەنگی ‌هەشت ساڵەی ئەو وڵاتەش لەگەڵ عێراق، پشتیوانیی سەددام حسێنی كردووە. روسیا هەر بەو مێژووە نەوەستاوەتەوە و لەساڵی 2011 تا ئەنجامدانی رێككەوتنی ئەتۆمیی لەگەڵ ئێران، هاوشانی ئەمریكاو رۆژئاوا دەستی هەبووە لەسەرجەم ئەو بڕیارانەی لە ئەنجومەنی ئاسایش و نەتەوەیەكگرتووەكانەوە دژی ئێران دەركراوە بۆیە بەبەردەوامیی پەیوەندییەكانی نێوان تاران و مۆسكۆ بە لەرزۆك ناودەبرێن بەتایبەت كە ئەمریكا تا ساڵی 1979 ئێرانی بە سەرەكیترین هاوپەیمانی خۆی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەم دەداو دژی سۆڤیەت پڕچەكی دەكرد. روسیا تا ئێستا دەیان بەڵێنی بەرامبەر ئێران نەبردوەتە سەرو دوای ساڵانێكی زۆر لەچاوەڕوانی بەم دواییانە سیستمی قەڵغانی موشەكیی (ئێس 300)ی رادەستی وڵاتەكە كردو هەر جارە و بە بیانویەكەوە وێستگەی ئەتۆمیی بوشەهری لەئێران تەواو نەكردووە و پڕۆژەكەی بە نیوەوناچڵی جێهێشتوە، بۆیە ئەوەی ئێستا لەسەر رێككەوتنی ئەتۆمیی بەرامبەر تاران و رۆژئاوا دەیكات چاوەڕواننەكراو نەبووە. رەئیسی لەپەیامی پشتیوانیی بۆ پوتن پاشگەز دەبێتەوە ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران لەگەڵ دەستپێكردنی هێرشەكانی روسیا بۆ سەر ئۆكرانیا لەئێوارەی رۆژی پێنجشەممە (24/2/2022) پەیوەندیی تەلەفۆنیی لەگەڵ ڤلادیمیر پوتن، سەرۆكی روسیا ئەنجامدا و سەرۆكی یەكەم وڵات بوو كە بەمەبەستی پشتیوانیی لە مۆسكۆ پەیوەندیی بە پوتنەوە كردو تاكە سەرۆكی وڵاتێكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەنانەت جیهانیش بوو كە بە راشكاویی پشتیوانیی لە هەنگاوەكانی مۆسكۆ كرد دژی وڵاتانی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ).  ئەو لەو پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا رایگەیاند؛ هەوڵەكانی مۆسكۆ وەڵامێكی گونجاوو یاساییە بۆ پێشێلكردنی رێككەوتنە ئاسایشی و ئەمنییە نێودەوڵەتییەكان لەلایەن وڵاتانی رۆژئاوا بە تایبەت وڵاتانی ئەندامی ناتۆ.  رەئیسی جەختی كردەوە كە هەڵكشانی سنورەكانی ناتۆ بەرەو رۆژهەڵات هەڕەشەی راستەقینەیە لەسەر سەقامگیریی و ئاسایشی وڵاتانی سەربەخۆ لەو سنورە جوگرافیا سیاسییەدا. بەپێی راگەیەنراوی كۆشكی كرملین، پوتن لەو گفتوگۆ تەلەفۆنیەدا بە رەئیسیی راگەیاندووە؛ هەنگاوەكەی مۆسكۆ هەوڵێكە بۆ دوورخستەنەوەی مەترسییەكان لە سنوری روسیاو هاوكات ئاماژەی بەوە كردووە كە پێوستە ئێران بە راوێژ لەگەڵ روسیا بەردەوام بێت لە دانوستانە ئەتۆمییەكان و هاوكاریی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمیی.  رەئیسی دوای سێ رۆژ لە لێدوانەكەی پەشیمان بوەوە و رۆژی یەكشەممە (27/2/2022) لە كۆبوونەوەی كابینەی حكومەتەكەی رایگەیاند؛ ئەو دژی سەپاندنی دەسەڵاتەو تاران ئامادەیە هەموو هەنگاوێكی سیاسیی و دیپلۆماسیی بنێت لەپێناو چارەسەری ئاشتیانەی كێشەی نێوان ئۆكرانیاو روسیا بۆ ئەوەی لەبەرژەوەندیی گەلان و وڵاتانی ناوچەكە بشكێتەوە. پاشگەزبوونەوەی رەئیسی دوای ئەوە هات كەزۆربەی رۆژنامە و میدیاكانی نزیك لە ریفۆرمخوازانی كۆماری ئیسلامی ئێران رەخنەی توندیان لەو لێدوانەی سەرۆك كۆماری وڵاتەكەیان گرت و رایانگەیاند؛ رەئیسی نە سەرۆكی روسیایە نە سەرۆكی ئۆكرانیا بۆیە پێویست ناكات بەو جۆرە لێدوانانە دۆخی وڵاتەكە و قەیرانەكانی قورسترو قوڵتر بكاتەوە چونكە ئێران بە بەردەوامیی پشتیوانیی لە ستەملێكراوان دەكات نەوەك دەسەڵاتداران. ئەگەرچی رەخنەی ریفۆرمخوازان كاریگەریی لەسەر ئەو پاشگەزبوونەوەیەی رەئیسی هەبوو بەڵام لێدوانی سێرگەی لاڤرۆڤ، وەزیری دەرەوەی روسیا سەبارەت بە رێككەوتنی ئەتۆمیی رەنگە هۆكارێكی سەرەكیی ئەو پاشگەزبوونەوەیە بێت چونكە لاڤرۆڤ رۆژی شەممە (26/2/2022) لە جیاتی سوپاس و پێزانین بۆ پشتیوانیی رەئیسی، رایگەیاند زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی پێویستی بەبڕینی قۆناغی زۆرتر و هەنگاوی زیاترە لەكاتێكدا ئێران خۆی بۆ هەڵوەشاندوەی سزاكانی ئەمریكاو زیندوكردنەوەی ئەو رێككەوتنە ئامادە دەكرد. جەنگی ئۆكرانیا چارەنووسی رێككەوتنی ئەتۆمیی دەگۆڕێت ئێران رۆژی یەكشەممە (27/2/2022) عەلی باقری سەرۆكی تیمی دانوستانكاری ئەتۆمیی ئەو وڵاتەی جارێكی دیكە بۆ دەستپێكردنەوەی دانوستانە ئەتۆمییەكان رەوانەی ڤییەنا كردەوە و روسیاش پێچەوانەی رابردوو زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی لەئێستادا بەدور دەزانێت لەكاتێكدا ئەم گەڕە لەدانوستانە ئەتۆمییەكان بە قۆناغی كۆتایی یان (فایناڵ) ناودەبرێت. رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 كە لە زیندوكردنەوە نزیك دەبووەوە بەجەنگی ئۆكرانیا جارێكی دیكە چارەنوسی گۆڕاو روسیا خەونی ئێران و ئەمریكا بۆ ئەو رێككەوتنە لەبار دەبات و رایدەگەیەنێت زیندوكردنەوەی  ئەو رێككەوتنە پێویستی بەكاتی زۆرە. ئاژانسی فەرمیی هەواڵی ئێران بڵاوی كردوەتەوە: ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی وڵاتەكە لەدوایین كۆبوونەوەیدا بڕیاریداوە نوێنەری تاران رەوانەی ڤیەننا بكاتەوە بەمەبەستی دانوستان و چارەسەری ئەو كێشانەی كە ئەگەری زیندوكردنی رێككەوتنی ئەتۆمیی لاواز كردووە. بەپێی نوێترین لێدوانی وەزارەتی دەرەوەی ئێران لە رۆژی دوشەممە (28/2/2022) تاران و وڵاتانی 5+1 رەشنوسی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمییان بەهاوبەشیی ئامادە كردووە بەڵام سێ خاڵی سەرەكیی ماوە بۆ جێبەجێكردن و زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكە. وەزارەتی دەرەوە ئەو سێ خاڵەی روون نەكردوەتەوە بەڵام لە رابردودا ئێران دوای فرۆشی نەوت و لابردنی سەرجەم سزاكان و دڵنیایی لەئەمریكا كردووە كە پێدەچێت ئەو سێ خاڵەش هەر هەمان داواكارییەكانی رابردوو بن. ئەمریكا پێشتر رایگەیاندبوو ئەوەی پێویست بێت بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی ئەنجام دراوە، بەڵام سێرگی لاڤرۆڤ، وەزیری دەرەوەی روسیا كە وڵاتەكەی دوای ئەمریكا دووەم لایەنی ئەو رێككەوتنەیە لەنوێترین لێدوانیدا رایگەیاند؛ هەنگاو و قۆناغی دورودرێژ پێویستە بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی. پێش هێرشكردنە سەر ئۆكرانیا لەلایەن روسیاوە، لەدانوستانەكانی ڤییەنادا مۆسكۆ پشتیوانیی لەتاران و زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكە دەكرد، بەڵام مۆسكۆ دوای ئەنجامدانی هێرشەكە بۆسەر ئۆكرانیا هەڵوێستەكانی گۆڕیوەو دور نییە وەك كارتێكی فشار لەدژی ئەمریكا و وڵاتانی رۆژئاوا بەكاری نەهێنێت. روسیا بەهۆی ئەوەی نایەوێت ئێران ببێتە بەدیلی هەناردەكردنی غاز و نەوت بۆ ئەوروپا دەتوانێ ئاستەنگ بۆ زیندوكردنەوەی دوایین قۆناغەكانی دانوستانە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا دروست دەكات. ئەمریكا و ئەوروپا بۆ دابەزاندنی بەهای نەوت و دابینكردنی غاز دەیانویست پەنا بۆ قەتەر و ئێران ببەن و ئەو دوو وڵاتە بكەنە بەدیلی غازی روسیا، بۆیە مۆسكۆ هەستی بەوە كردو تەنها كارتێك ببێتە هۆی پوچەڵكردنەوەی ئەو پلانەی وڵاتانی رۆژئاوا... دواكەوتنی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 ە. یەكێك لەمەرجە سەرەكییەكانی ئێران بۆ گەڕانەوە و پابەندبوونی بە رێككەوتنی ئەتۆمیی فرۆشتنی رۆژانە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل نەوت بوو، بۆیە ئەو مەرجەی ئێران دەیتوانی ببێتە هۆی دابەزاندنی نەوت لەبازاڕەكانی جیهان و پێگەی ئەمریكاشی بەهێز دەكرد بەتایبەت كە دوای هێرشەكەی روسیا بۆسەر ئۆكرانیا بەهای نەوت بەشێوەیەی بەرچاو بەرز بووە و ئەوەش بە بەرزترین بەهای نەوت بوو لەهەشت ساڵی رابردودا.   ئەگەرچی واشنتۆن چەند جارێك هۆشداریی دابوە تاران بۆ ئەوەی بەزووترین كات پابەندنی رێككەوتنەكە بێت، بەڵام تاران جەختی لەفرۆشتنی نەوت و دڵنیایی لەئەمریكا دەكردەوە كە جارێكی دیكە هاوشێوەی ساڵی 2018 لە رێككەوتنی ئەتۆمیی نەكشێتەوە. لە هەشت گەڕی دانوستانە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا، روسیا وەك پاڵپشتی سەرەكیی ئێران لەبەرامبەر ئەمریكا دەردەكەوت و لەلایەكی دیكەوە ئەڵمانیاو بەریتانیا و فەڕەنسا كە لایەنێكی دیكەی ئەو رێككەوتنەن هاوشانی ئەمریكا دوایان لەتاران دەكرد بگەڕێتەوە بۆ ئەو رێككەوتنە. لێدوانی سێرگی لاڤرۆڤ، وەزیری دەرەوەی روسیا لەقۆڵێكی دیكەوە رێسەكانی ئەمریكا لەجیهاندا دەكاتەوە بەخوری چونكە لەلایەك رێگە نادات ئێران قازانج لە رێككەوتنەكە بكات و لەلایەكی دیكەشەوە دەبێیە ئاستەنگ بۆ ئەوەی رێككەوتنەكەو ئێران قازانج بەوڵاتانی رۆژئاوا نەگەیەنێت. ئێران دەستی لەبنی هەمانەكە دەردەچێت؟ بەرپرسانی ئێران لەكاتی توندبوونەوەی ناكۆكییەكانی رۆژئاواو روسیا مشتیان لەوە خۆش كردبوو دۆخەكە ببێتە مایەی خێرو دەرگای بازاڕەكانی جیهان بۆ نەوت و غازەكەیان بكرێتەوە، چونكە ئەوروپا پێویستی بە غاز هەیەو ئەمریكا دەیەوێت نرخی نەوت بەرز نەبێتەوە، بەڵام بەپێی ئەو ئامارە نوێیانەی كە لەئاستی توانای بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی غازو نەوتی ئێران ئاشكرا بووە ئەو وڵاتەش ناتوانێت بەدیلێكی گونجاو بێت سەرەڕای ئەوەی دوای روسیا خاوەنی 16% یەدەگی غازە و دوای سعودیەش خاوەنی 18%ی نەوتی خاوە لەجیهاندا. ئێران بەهۆی سزاكانی 40 ساڵی رابردووەوە نەیتوانیوە تواناكانی لەبواری بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوت و غازدا زۆر پەرە پێی بدات. لەنوێترین ئامار و داتای تایبەت بەنەوت و غاز لەئێران ئاشكرا بووە كە یەدەگی غازەكەی 32 ترلیۆن مەتر سێجایەو بەرهەمهێنانی دەگاتە 250 ملیار مەتر سێجا لەساڵێكدا، بەڵام لەو بڕە غازەی كە بەرهەمی دەهێنێت لانیكەم 230 ملیار مەتر سێجای لەناوخۆی وڵاتەكەدا بەكاردەهێنێت. لەبەرامبەردا روسیا یەدەگی غازەكەی 37 ترلیۆن مەتر سێجایەو بەرهەمهێنانی زیاترە لە 638 ملیار مەتر سێجا كە بڕی 411 ملیار مەتر سێجای لەساڵێكدا بۆ ناوخۆی وڵاتەكەی بەكاردەهێنێت، بۆیە روونە ئێران بەو دۆخەی ئێستایەوە كە دەتوانێت تەنها 20 ملیار مەتر سێجا هەناردە بكات نابێتە بەدیلی غازی روسیا. لەلایەكی دیكەوە ئەگەرچی ئێران ئەزموونی هەناردەكردنی شەش ملیۆن بەرمیل نەوتی رۆژانەی لەساڵی 1970 بۆ 1975 هەبووە، بەڵام ئەو ئاستە لەساڵی 2017 بۆ دوو ملیۆن و 200 هەزار بەرمیل كەمی كردووە لە كاتێكدا ئەو سەردەمە كەرتی نەوتی ئێران سزای لەسەر نەبوو رێككەوتنی ئەتۆمیی لەبواری جێبەجێكردندا بوو. هەندێك سەرچاوە لەئێران باس لەوە دەكەن لەئێستادا سەرەڕای سزاكانی ئەمریكا بڕی 850 هەزار بەرمیلی رۆژانە رەوانەی بازاڕەكان و بەتایبەت چین دەكرێت و ئەگەر سزاكان لاببرێت توانای هەیە ئاستی هەناردەی بۆ زیاتر لە دوو ملیۆن و 400 بەرز بكاتەوە كەئەوەش جێی گومانە، چونكە سێ ساڵە كەرتی نەوت لەو وڵاتە لەسایەی گەمارۆكانی ئەمریكا لە رووی ئامێر و پیشەسازییەوە كەموكوڕیی هەیەو پێویستیان بە نۆژەنكردنەوە هەیە. جەواد ئەوجی، وەزیری نەوتی ئێران رایگەیاندووە بۆ ئاساییبوونەوەی كەرتی نەوت و غازی ئێران لە رووی ئامێرو تەكنیكەوە پێویستی بە 160 ملیار دۆلارە، بۆیە ئەگەر سەرجەم پارە بلۆككراوەكانی ئێرانیش كە بەزیاتر لە 100 بۆ 150 ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت لەلایەن ئەمریكاوە ئازاد بكرێت ئەوا كات و ماوەیەكی زۆری پێویستە بۆ ئەوەی وڵاتەكە پاڵاوگەكان و كارگەو هێڵی بۆرییەكانی راكێشانی نەوت و غاز نۆژەن بكاتەوە، بەوەش خەونەكەی بۆ بوون بە بەدیلی غازی روسیا بۆ ئەوروپا لەبار دەچێت.

شاناز حەسەن لەهەرێمی كوردستان خواردنەوەی چا یەكێكە لەخواردنەوە سەرەكییەكان و ساڵانە بەنزیكەی 100 تۆن چا بەكاردەهێنرێت و سلێمانیش بەراورد بەپارێزگاكانی دیكە زۆرترین چای تێدا دەخورێتەوە. ئەو كەسانەی ئارەزوویەكی زۆریان بۆ چا خواردنەوە هەیە زیاتر دەچنە لای ئەوانەی چا لەسەر ئاگری خەڵوز لێندرابێت، خەڵكی سلێمانی بەراورد بەپارێزگاكانی دیكە چای زیاتری تێدا دەخورێتەوە.  بازرگانێكی چا پێیوابوو خەڵكی سلێمانی چای رەنگ كاڵ دەخۆنەوەو خەڵكی هەولێر چای رەش و بۆندار دەخۆنەوە. رێبوار خدر، بازرگانێكی هاوردەكردنی چایە، لەپارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو كە  چا بەڕێژیەكی زۆر بەكاردەهێنرێت و  ساڵانە سەد هەزار تۆن چا هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێت. « بەپێی شارەكان خواست لەسەر جۆری چا دەگۆڕێت، خەڵكی پارێزگای سلێمانی حەزیان بە چای رەنگ كاڵ و بی بۆنە، بەڵام خەڵكی پارێزگای هەولێر زیاتر حەزیان بە چای بۆندارو رەنگ رەشە»، ئەو بازرگانە وای وت.  رێبوار خدر، ئەوەشی ئاشكراكرد كە ئەو چایەی هاوردەی هەرێمی كوردستانی دەكەن تەنها دوو سێ جۆرەو كۆمپانیاكان خۆیان پاكەتی تایبەتی بۆ دروستدەكەن و لەژێر ناوی جۆراوجۆردا بەخەڵكی دەفرۆشنەوە.  لەهەرێمی كوردستاندا زیاتر لە 25 ماركەی چا هەیەو هەریەكەو بەناوی كۆمپانیاو ناوێكەوە دەكەوێتە بازاڕەكانەوە. مامە خدر، پیاوێكی تەمەن 65 ساڵە لەناو بازاڕی سلێمانی زیاتر لە 20 ساڵە هەموو جۆرەكانی چا دەفرۆشێت و وتی:» ژمارەیەك چا هەیە كەتایبەتن و ئەسڵین لەكۆنەوە هەر هەبوون، بەڵام لەئێستادا هەندێك جۆری دیكە پەیدا بوون كەس نازانێت چیەو چۆنن، تەنیا بۆ بازرگانیكردن دەیهێنن».  مامە خدر بەوە بەناوبانگە، حەزی خۆتی پێ بڵێ چایەكت بۆ دیاریدەكات وتی:» موشتەریم هەیە لەگەڵ تەمەنی كاركردنی خۆم تائێستا هەر چا لای من دەكڕێت و خۆم بۆی هەڵدەبژێرم». پزیشكێكی پسپۆری هەناوی پێیوابوو چای رەنگ رەش زیان بە سییەكانی مرۆڤ دەگەیەنێت. سامان محێدین، پزیشكی پسپۆری هەناوی، لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» چا یەكێكە لەو بەرهەمە خۆراکیانەی لای كورد بەبەردەوامی دەخورێتەوە، بۆیە پێویستە نە زۆر رەش بێت نە زۆر تفت و بۆندار بێت، چونكە كاریگەری لەسەر هەناوی كەسەكە هەیە».  ئەم پسپۆرە، وتیشی:» چای بۆندارو رەش زیانەكەی لە سییەكان و دیواری بۆریەكان و ناوسكی مرۆڤدا دەردەكەوێت، كە دەبێتە كلس و بۆ مرۆڤ زۆر خراپە».

شەنای فاتیح هەژاری ئەو دەردەی دەرمانی بەئاسانی دەستناكەوێت ئاستەكەی لەهەرێمی كوردستاندا بەرزبووەتەوە بۆ لەسەدا 12.5  بەپێی راپۆرتێكی نێودەوڵەتی ئەوەش وەك ئاماژەیەكی مەترسی دەبیندرێت بۆ كۆمەڵگا. هەرێمی كوردستان لەئێستادا لەسەدا 90ی داهاتەكەی لەڕێگەی فرۆشتنی نەوتی خاوو ئەوی دیكەی لەڕێگەی گومرگ و باج و رسوماتەوە دەستدەكەوێت، بەڵام دادپەروەری كۆمەڵایەتی تائێستا نەهاتووەتە دی. سەرەڕای ئەوەی پەرلەمانی كوردستان یاسای چاكسازی دەرچواند بۆ ئەوەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم كاری لەسەربكات و چاكسازی لە سێکتەرە جیاوازەكان و دابەشكردنی موچەو دەرماڵەكاندا بكات، بەڵام پاش سێ ساڵ لەحوکمڕانی ئەم كابینەیە دەرهاویشتەكانی یاسای چاكسازی بەدیناكرێت. بەپێی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان هەر خێزانێك مانگانە داهاتیان لە 110 هەزار دینار كەمتر بێت دەكەونە ژێر هێڵی هەژارییەوە، بەپێی ئاماری ئەو دەستەیە نیو ملیۆن كەس ئەو دەرفەتەیان نییەو لەژێر هێڵی هەژارییەوەن. لەبەر رۆشنایی یاسا نێودەوڵەتییەكان هەژاری بریتییە لە»بێبەشبوونی بەردەوام و درێژخایەنی داهات و تواناداری، توانای هەڵبژاردن، ئاسایش، توانای بەهرەمەندبوون لەئاستێكی شیاو لەگوزەران، گرنگترینیان: گەندەڵی و خراپ دابەشكردنی داهاتەكان و كارەسات و لاوازی سیستەمی پەروەردە و كەمتەرخەمی لەكارو نەبوونی هەماهەنگی لەنێوان تاكەكانی كۆمەڵگا». بەپێی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان، لەساڵی 2012 رێژەی هەژاری لەهەرێمی كوردستان لەسەدا 3.5%  بووە، بەڵام لەساڵی 2014 بەهۆی هاتنی ژمارەیەكی زۆری ئاوارەو پەنابەرەوە رێژەكە بۆ لەسەدا 12.5% بەرزبووەتەوە كە پارێزگای هەولێر لەسەدا 5.1% و سلێمانی لەسەدا 2.1 و  هەرچی پارێزگای دهۆكە رێژەی هەژاری تێیدا لەسەدا 4.12%  بووە.  هەر بەپێی ئامارەكانی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان، رێژەی هەژاری لەهەرێمی كوردستاندا بۆ ساڵی 2018 بریتی بووە لەسەدا 5.5% ، پارێزگای هەولێر لەسەدا 6.7% و  پارێزگای سلێمانی 4.5% و دهۆك 5.5% بووە كە لەژێر هێڵی هەژارییەوەن.  بەڵام بەپێی راپۆرتێكی تایبەتی ئۆفیسی هاوكاری پەنابەرێتی ئەوروپی (EASO)  كە لەدوو بەشی سەرەكی پێكدێت رێژەی هەژاری لەهەرێمی كوردستان گەیشتووەتە لەسەدا 12.5 و لەسەر ئاستی عێراق بەگشتی رێژەی هەژاری گەیشتووەتە لەسەدا 22.5% ئەوەشی بەمەترسی وەسف كردووە. بەپێی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان هەر كەسێك لەماوەی مانگێكدا كەمتر لە 110 هەزار دینار خەرج بكات لەژێر هێڵی هەژاریدایەو لەئێستادا لەهەرێمی كوردستان دەیان هەزار خێزان داهاتی مانگانەیان لەخوار ئەو 110 هەزار دیناری مانگانەیەوەیە. شارەزایەكی بواری ئابووری دەڵێت چاوەڕوان دەكرێت رێژەی هەژاری لەمساڵدا لەسەدا 1.6 زیاد بكات. ماردین مەعسوم فەرەج، دكتۆرای هەیە لەئابووریدا  لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» ئاستی هەژاری و بەرزبوونەوەی رێژەكەی دەگەڕێتەوە بۆ چەندین هۆكار، كە گرنگترینیان: گۆڕانكاری نرخی دیناری عێراقی بەرامبەر دۆلاری ئەمریكی و گرانبوونی شتوومەك و خۆراكی هاوردەكراوە». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد زیادبوونی باج و رسومات و نەبوونی دادپەروەری لەدابەشكردنی داهاتدا هۆكاری سەرەكییە بۆ بەرزبوونەوەی رێژەی هەژاری. دكتۆر ماردین مەعسوم ئەوەشی خستەڕوو كە بەپێی بەیاننامەی نەتەوەیەكگرتووەكان پێویستە رێژەی هەژاری نزمببێتەوە و پێویستە تاساڵی 2030 هەموو تاكێك ئاوی پاك و خۆراكی تەندروستی پێبگات، بەڵام بەهۆی ناسەقامگیری لەهەموو جیهاندا چاوەڕێدەكرێت لەساڵی ئایندەدا رێژەكە زیادببێت، بە جۆرێك كە لەعێراقدا لەسەدا دوو و لەهەرێمی كوردستانیشدا لەسەدا 1.6%  بەرزببێتەوە. وتەبێژی وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتی: رێنماییمان بەرزكردۆتەوە بۆ ئەنجومەنی وەزیران تا خەڵكی هەژارو كەمدەرامەت دیاریبكەن و سوودمەندببن.  ئاریان ئەحمەد، وتەبێژی وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی باسكرد كە رۆژی 28ی شوباتی 2022 لەدرێژەی كارو چالاكییەكانی وەزارەتەكەیاندا لە وۆرك شۆپێكی تایبەت بەپێداچوونەوە بە رەشنووسی رێنمایی هاریكاری خێزانی هەژارو كەمدەرامەتدا چەندین رێنمایی نوێ گەڵاڵە كران بۆ ئەو خێزانانەی كە لە رابردوودا سوودمەند بوون لەتۆڕی پاراستنی كۆمەڵایەتی یان سندوقی چاودێری خێزان و بەرزكرایەوە بۆ ئەنجومەنی وەزیران تا پاڵپشت بەو رێنماییانە خەڵكی هەژارو كەمدەرامەت دیاریبكات، وتیشی:»لەو باوەڕەدا نیم كە رەتی بكەنەوە». هاوكات ئەوەشی دووپاتكردەوە كە هۆكاری بەرزبوونەوەی ئاماری هەژاری لەهەرێمی كوردستاندا بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناو هاتنی ئاوارەكان بووە بۆ هەرێم.

هاوڵاتی وەفدی روسیا و ئۆکرانیا لە سنووری نێوان پۆڵەندا و بێلاڕووسیا کۆبوونەوە و راوێژکاری سەرۆکی ئۆکرانیا وێنەیەکی وەفدی حکومەتی وڵاتەکەی و وەفدی ووسیای لە تویتەر دانا و رایگەیاند، لە کۆبوونەوەکەدا قسە لەبارەی هەبوونی "ئاگربەستێکی دەستبەجێ" و "کردنەوەی رێڕەوێکی مرۆیی" بۆ هاووڵاتیانی سڤیل کراوە.  ئێوارەی ئەمڕۆ پێنجشەممە 3-3-2022 بەرپرسانی روسیا و ئۆکراینا لە سنووری بێلاڕووسیا و پۆڵەندا کۆبوونەوە و راوێژکارێکی باڵای سەرۆکی ئۆکرانیاش رایگەیاند، باس لە دوو بابەتی سەرەکی کراوە.  میخایلۆ پۆدۆلایک، راوێژکاری سەرۆکی ئۆکرانیا وێنەیەکی وەفدی حکومەتی وڵاتەکەی و وەفدی ووسیای لە تویتەر دانا و رایگەیاند، لە کۆبوونەوەکەدا قسە لەبارەی هەبوونی "ئاگربەستێکی دەستبەجێ" و "کردنەوەی رێڕەوێکی مرۆیی" بۆ هاووڵاتیانی سڤیل کراوە.  رۆژی 28-2-2022 وەفدێکی رووسی و ئۆکراینی بۆ ماوەی نزیکەی پێنج کاژێر لە بێلاڕووس لە نزیک سنووری ئۆکرانیا کۆبوونەوە، بەڵام ئەنجامێکی نەبوو.  هەر لە بارەی شەڕی نێوان ئۆکرانیا و روسیا، ئەمڕۆ ئیمانوێل ماکرۆن، سەرۆکی فەرەنسا و ڤلادیمیر پوتن، سەرۆکی روسیا قسەیان کرد، بەڵام ئەویش ئەنجامێکی نەبوو.  راوێژکارێکی ئیمانوێل ماکرۆن، سەرۆکی فەرەنسا ئەمڕۆ پێنجشەممە 3-3-2022 رایگەیاند: "چاوەڕوانی و پێشبینی سەرۆکی وڵاتەکەمان ئەوەیە کە دۆخەکە خراپتر دەبێت، ئەوەش لەسەر بنچینەی ئەوەی کە سەرۆک پوتن پێی راگەیاند." ئەو راوێژکارەی سەرۆکی فەرەنسا وتی، پەیوەندییە تەلەفۆنییەکە نزیکەی كاتژمێر و نیوێک بەردەوام بوو و سەرۆکی رووسیا سوور بووە لەسەر ئەوەی ئۆپەراسیۆنەکە بەردەوام دەبێت.  راوێژکارەکەی ئیمانوێل ماکرۆن رایگەیاند، لەسەر بنچینەی پەیوەندییە تەلەفۆنییەکەی ئەمڕۆ، روونە کە سەرۆکی رووسیا دەیەوێت تەواوی ئۆکرانیا داگیربکات و ئاماژەی بەوەشکرد کە "ئۆپەراسیۆنەکە بەردەوام دەبێت تاوەکو نازییەکان لە دەسەڵات دووردەخاتەوە." ئۆپەراسیۆنەکەی رووسیا لە رۆژی 24ی مانگەوە دەستیپێکردووە و رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان دەڵێت، لەو رۆژەوە 227 کەسی سڤیل کوژراون کە 15 کەسیان تەمەنیان لەخوار 18 ساڵەوە بووە و 525 کەسی دیکەش برینداربوون، بەڵام حکومەتی ئۆکرانیا دەڵێت، لە ماوەی ئەم چەند رۆژەدا زیاد لە 2 هەزار هاووڵاتی سڤیل لەنێو وڵاتەکەی کوژراون.  راوێژکارەکەی سەرۆکی فەرەنسا وتی، ماکرۆن لە پەیوەندییە تەلەفۆنییەکەدا داوای لە پووتین کرد هەوڵی جیدی بدات بۆئەوەی هاووڵاتیانی سڤیل نەکرێنە قوربانی و سەرۆکی رووسیاش وەڵامی دایەوە کە ئەویش ئەو خاڵەی بەلاوە مەبەستە، بەڵام هیچ بەڵێنێکیشی نەدا.

هاوڵاتی سەرۆکی روسیا و سەرۆکی فەرەنسا پەیوەندییەکی تەلەفۆنییان ئەنجامدا و پوتن سوورە لەسەر تەواوكردنی ئۆپەراسیۆنەكەی و ماكرۆن هۆشداری پێداوە كە پێویستە جەنگ رابگیرێت.  گفتوگۆ تەلەفۆنییەکە 90 خولەکی خایاندووە، ڤلادیمیر پوتن، سەرۆکی روسیا رەتیکردووەتەوە کە هاووڵاتیی مەدەنیی ئۆکرانیی لە هێرشەکانی سوپای وڵاتەکەیدا کرابنە ئامانج. یاریدەدەرێکی ئیمانوێل ماکرۆن، سەرۆکی فەرەنسا لەبارەی پەیوەندییە تەلەفۆنییەکەوە ئەوەی خستووەتەڕوو کە کاتێک سەرۆکی روسیا وتوویەتی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکەی رووسیا بۆ داماڵینی ئۆکرانیایە لە چەک و "نەهێشتنی نازیزمە"، ماکرۆن بە پوتنی وتووە "تۆ لەگەڵ خۆتدا درۆ دەکەیت"، هەروەها وتووشیەتی، "لە ئۆکرانیا هەڵەیەکی گەورە دەکەیت" و جەنگەکە کاریگەرییەکی درێژخایەنی لەسەر روسیا دەبێت. راوێژکارێکی کۆشکی ئێلیزێ - کۆشکی سەرۆکایەتیی فەرەنسا رایگەیاندووە، ماکرۆن بە پوتنی وتووە، بەهۆی ئەو جەنگەی وڵاتەکەیەوە بۆسەر ئۆکرانیا "وڵاتەکەت پەراوێزدەخرێت، لاواز دەبێت و دەکەوێتە ژێر سزای درێژخایەنەوە". بە وتەی ئەو راوێژکارەی سەرۆکی فەرەنسا، ماکرۆن باوەڕی وایە کە لە ئۆکرانیا "خراپتر بەڕێوەیە"، هەر لەبارەی پەیوەندییە تەلەفۆنییەکەوە ئەوەشی خستووەتەڕوو کە "پووتین سووربوونی تەواوی خۆی بۆ بەردەوامی لە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکەی دەربڕیوە". راوێژکارەکەی ماکرۆن وتیشی:" پووتین ویستوویەتی کۆنترۆڵی هەموو ئۆکرانیا بکات. ئەو، بە قسەی خۆی، ئۆپەراسیۆنەکەی لە ئۆکرانیا بۆ کۆتاییهێنانە بە نازیزم لەو وڵاتە"، لە بەرامبەر ئەو قسانەش وەکو راوێژکارەکەی سەرۆکی فەرەنسا دەڵێت، ماکرۆن پێی وتووە "ئەو قسانە درۆن". رۆژی 24-02-2022 هێرشی سوپای رووسیا بۆسەر ئۆکرانیا بە فەرمانی راستەوخۆی ڤلادیمیر پوتن، سەرۆکی روسیا دەستیپێکرد، تاوەکو ئێستاش بەپێی ئامارەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان زیاتر لە یەک ملیۆن کەس لەو وڵاتە بەهۆی شەڕ و ئاڵۆزییەکانەوە ئاوارە بوون.  

هاوڵاتی سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان پێشوازیی له‌ ئه‌نجوومه‌نی سه‌ندیكای رۆژنامه‌نووسانی كوردستان كرد رایگەیاند: "گه‌لی كوردستان بۆ ئازادی خه‌باتی كردووه‌، بۆیه‌ ناكرێت ئازادیی لێ زه‌وت بكرێت، هه‌روه‌ها هیوای خواست سه‌ندیكای رۆژنامه‌نووسان هه‌میشه‌ پارێزه‌ر و داكۆكیكارێكی بوێری رۆژنامه‌وانان بێت". پێشنیوه‌ڕۆی رۆژی پێنجشه‌ممه‌ نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان لەگەڵ نەقیب و ئەندامانی ئەنجوومەنی سەندیکای رۆژنامەنوسان کۆبووەوە. بەپێی راگەیێندراوی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان، لە کۆبوونەوەکەدا سەندیکای رۆژنامەنوسان پوخته‌یه‌كیان ده‌رباره‌ی كار و چالاكییه‌كانیان له‌ رابردوودا و پلانیان بۆ داهاتوو، هه‌روه‌ها ره‌وشی رۆژنامه‌گه‌ری و ئاسته‌نگه‌كانی به‌ر‌ده‌م كاری رۆژنامه‌وانی و رێوشوێنی باشتر رێكخستنی بواره‌كه‌ به‌ جۆرێك هاوسه‌نگییه‌ك له‌نێوان ئازادی و به‌رپرسیاریدا فه‌راهه‌م بكرێت، خسته‌ڕوو؛ هاوکات راپۆرتی ساڵی پێشێلكارییه‌كانی بواری رۆژنامه‌گه‌رييان پێشكێش به‌ سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان كردووە كه‌ ساڵانه‌ له‌لایه‌ن سه‌ندیكاوه‌ ئاماده ‌ده‌كرێت. نێچیرڤان بارزانی وێڕای دووپاتكردنه‌وه‌ی پشتیوانیی به‌رده‌وامى بۆ سه‌ندیكا و كاری رۆژنامه‌گه‌ری له‌ هه‌رێمی كوردستان، جه‌ختی له‌ "راستبێژی و پیشه‌ییبوونی رۆژنامه‌نوسان كرده‌وه‌ كه‌ ئه‌ویش له‌ زه‌مینه‌یه‌كی ئازاد و دوور له‌ فشار و پێشێلكاریدا دێته‌دی، دووپاتیشی كردووەتەوە كه‌ "گه‌لی كوردستان بۆ ئازادی خه‌باتی كردووه‌، بۆیه‌ ناكرێت ئازادیی لێ زه‌وت بكرێت، هه‌روه‌ها هیوای خواست سه‌ندیكای رۆژنامه‌نووسان هه‌میشه‌ پارێزه‌ر و داكۆكیكارێكی بوێری رۆژنامه‌وانان بێت". سەرۆکی هەرێمی کوردستان پشتگیریی خۆیشی بۆ باشتر رێكخستنی یاسای كاری رۆژنامه‌گه‌ری له‌ هه‌رێمی كوردستان راگه‌یاندووە به‌ مه‌رجێك‌ کە هه‌ر هه‌مواركردنێكی یاساكه‌ دواجار‌ له‌ خزمه‌ت گونجاندنی زیاتری زه‌مینه‌ی كاری رۆژنامه‌گه‌ری بێت و پره‌نسیپه‌كانی ئازاديی رۆژنامه‌گه‌ری له‌به‌رچاوبگرێت. نێچیرڤان بارزانی پشتیوانی و هاوكاریی خۆی بۆ به‌ستنی كۆنگره‌ی داهاتووی سه‌ندیكای رۆژنامه‌نووسان ده‌ربڕی و هیوای خواست ئه‌نجامه‌كانی گوزارشت له‌ خواست و به‌رژەوه‌ندیی پیشه‌یی رۆژنامه‌نووسان بكات و ده‌ربڕی خواستی ئازادانه‌ی كۆی رۆژنامه‌نووسانی هه‌رێمی كوردستان بێت. له‌ دیداره‌كه‌دا تاوتوێكردنی دۆخی هه‌رێمی كوردستان و عێراق و دوا پێشهاته‌ سیاسییه‌كان و پرۆسه‌ی گفتوگۆی پێكهێنانی حكومه‌تی نوێ له‌ به‌غدا و چه‌ند بابه‌تێكی دیكه‌ی په‌یوه‌ست به‌ دۆخی ناوچه‌كه‌‌، گفتوگۆیان له‌باره‌وه‌ كرا.

هاوڵاتی جێگرى سەرۆکی ئەنجومەنى وەزیران دەڵێت:" دەبێ کێشەکان لەڕێى دیالۆگ و رێکەوتنی سیاسییەوە چارەسەر بکرێن و پێویستە دەستور بکرێتە بنەماى چارەسەرى کێشەکان". ئەمڕۆ پێنجشەممە 3ی ئازاری 2022، نوسینگەی جێگرى سەرۆکی ئەنجومەنى وەزیران لە ڕاگەیاندراوێکدا رایگەیاند، ''قوباد تاڵەبانی لەشارى هەولێر چاویکەوت بەمارى پارێت لێپرسراوی نوسینگەى یەکێتی ئەوروپا لەهەرێمی کوردستان و پێکەوە باسیان لەدوایین گۆڕانکارییە سیاسی و ئابورییەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق کرد.'' ئەوەشخراوەتەڕوو، ''جێگرى سەرۆکی ئەنجومەنى وەزیران جەختی کردەوە، ''دەبێ کێشەکان لەڕێى دیالۆگ و رێکەوتنی سیاسییەوە چارەسەر بکرێن.'' ئاماژە بۆ ئەوەشکراوە، ''هەردوولا خوازیاربوون کە هەموو هێز و لایەنە سیاسیەکان بتوانن لەرێى گفتوگۆی بنیاتنەرەوە خاڵى هاوبەشی نێوانیان زیاتربکەن لەپێناو گەیشتن بەرێکەوتنێکی گشتگیر تا پرۆسەى سیاسی عێراق نەگاتە بنبەست و ئەم قۆناغە تێپەڕێنرێت.'' لەبارەى پەیوەندییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و بەغداوە، قوباد تاڵەبانی دووپاتی کردەوە، ''پێویستە دەستور بکرێتە بنەماى چارەسەرى کێشەکان.''

هاوڵاتی  نێچيرڤان بارزانى له‌گه‌ڵ  باڵيۆزى فه‌ره‌نسا له‌ عيراق، جه‌ختى له‌ خواستى هه‌رێمى كوردستان بۆ چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌كانى له‌گه‌ڵ حكوومه‌تى فيدرالى عيراق به‌ گفتوگۆ و له‌سه‌ر بنه‌ماى ده‌ستوور كرده‌وه. له‌ ديداره‌كه‌دا باس له‌ په‌يوه‌ندييه‌كانى فه‌ره‌نسا له‌گه‌ڵ عيراق و هه‌رێمى كوردستان و ده‌رفه‌ته‌كانى بره‌ودان به‌ هاريكاريى هاوبه‌شى نێوانيان كرا.  نێچيرڤان بارزانى ستايشى هه‌رێمى كوردستانى بۆ ڕۆڵى فه‌ره‌نسا و بايه‌خدانى به‌ عيراق و هه‌رێمى كوردستان دووپاتكرده‌وه‌ به‌تايبه‌تى له‌ چوارچێوه‌ى هاوپه‌يمانيى نێوده‌وڵه‌تيى دژى داعشدا. مه‌ترسييه‌كانى داعش و زيادبوونى كرده‌وه‌ تيرۆرستييه‌كانى چ له‌ عيراق و چ له‌ سووريا كه‌ هه‌ڕه‌شه‌يه‌كى جددييه‌ له‌سه‌ر ئاشتى و سه‌قامگيرى، ته‌وه‌رێكى ديكه‌ى ديداره‌كه‌ بوو. تيايدا هه‌ردوولا جه‌ختيان له‌ پێويستيى هه‌ماهه‌نگى و هاوكاريى ‌نێوان هه‌ولێر و به‌غدا و پشتگيريى كۆمه‌ڵگه‌ى نێوده‌وڵه‌تى بۆ ڕێگرتن له‌ سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ى داعش كرده‌وه‌. دۆخى ئێزدييه‌كان و به‌ربه‌سته‌كانى به‌رده‌م ئاوه‌دانكردنه‌وى شه‌نگال، قه‌يرانى سياسى له‌ عيراق دواى هه‌ڵبژاردنه‌كان، بڕياره‌كانى دادگاى باڵاى فيدراليى عيراق ده‌رباره‌ى پرۆسه‌ى سياسى له‌ عيراق و كه‌رتى نه‌وت و گاز له‌ هه‌رێمى كوردستان، ڕه‌وشى ناوخۆ و گرنگيى يه‌كڕيزى و يه‌كهه‌ڵوێستيى لايه‌نه‌ سياسييه‌كانى كوردستان له‌ به‌غدا، دۆخى سووريا و دوايين پێشهاته‌كانى ئۆكراينا، چه‌ند لايه‌نێكى ديكه‌ى ديداره‌كه‌ بوون كه‌ شه‌وى ڕابردوو به‌ ئاماده‌بوونى به‌ڕێز كونسولى گشتيى فه‌ره‌نسا له‌ هه‌ولێر به‌ڕێوه‌ چوو.

هاوڵاتی رێکخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی رایگەیاند: "حەوت گیراوی کورد لە ئێران، مەترسی لە سێدارەدانیان لەسەرە". رێکخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی  لە راگەیێنراوێکدا رایگەیاند: "پرۆسەی دادگاییکردنی ئەو حەوت کەسە زۆر زۆر نادادپەروەرانە بووە، لەژێر ئەشکەنجەدا دانپێدانیان لێوەرگیراوە و حوکمی دادگاش هەر لەسەر بنەمای ئەو دانپێدانانە بووە". ئەوان لە پاییزی ساڵی 2009 لە پارێزگای ورمێ دەستبەسەرکراون و تۆمەتی ئەندامێتییان لە گرووپێکی سەلەفیدا رەتکردووەتەوە.بەپێی راپۆرتی ئەو رێکخراوە، هەریەک لە ئەنوەر خزری، ئەیوب کەریمی، داوود عەبدوڵڵاهی، فەرهاد سەلیمی، قاسم ئابستە، کامەران شێخە و خەسرەو بەشارەت لە کۆتایی بەهاری ساڵی 2018 لەلایەن دادگای شۆڕشی شاری تارانەوە بە تۆمەتی "خراپەکاری و کاری ناڕەوا" حوکمی لەسێدارەیان بەسەردا سەپا. ێبووردنی نێودەوڵەتی دەڵێت: "ئەو گیراوانە لە مافی هەبوونی پارێزەر بێبەش کراون و داوای کردووە سزای لەسێدارەیان هەڵبوەشێنرێتەوە و بوار بۆ دادگاییکردنەوەی دووبارە، بەڵام دادپەروەرانەیان بۆ بڕەخسێنرێت.