ڕێڕەوی زەنگێزۆر و ڕێڕەوی داود 

هاوڵاتی رێككەوتنێك بۆ هەڵوەشاندنەوەی چەند بڕگەیەكی ماددەی 14ی پڕۆژەیاسای بودجە كراوە كەجێگەی مشتومڕ بووە لەنێوان یەكێتی و پارتی، بۆیە پارتی هەنگاوەكانی لەڕێگەی فوئاد حوسێن نوێنەری پارتی و وەزیری دەرەوەی عێراق ئەنجامداوەو رێككەوتنی لەگەڵ شیعەكان ئەنجامداوە بۆ دەستكاری كردنی چەند بڕگەیەك لەماددەی 13 و 14دا. فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی عێراق دوو بڕگەی لەماددەی 14 پڕۆژەی بودجە جێگیركردووە كەئەولەویەت بدرێت بەدابەشكردنی مووچەو 10%ی مووچە پاشەكەوتكراوەكان مانگانە بگەڕێتەوە بۆ فەرمانبەران و پارێزگای ناڕازی ئەو مافەی هەبێت حكومەتی عێراق راستەوخۆ بودجەی بۆ رەوانە بكات. پشكی كورد لەپڕۆژە بودجەی عێراق جێگیركراوەو لەماددەكانی (١٤،١٣،١٢) ئاماژە بەشایستەو پابەندبوونەكانی حكومەتی هەرێم كراوە، بەڵام پارتی ناڕازی بووە. زیاتر لەدوو هەفتەیە بەهۆی ناكۆكییەكانی پارتی و یەكێتی لەبارەی پڕۆژە بودجەی عێراقەوە گفتوگۆی ناڕاستەوخۆ و راستەوخۆ لەنێوان لایەنەكانی شیعەو سوننەو كورددا هەبووە، بەڵام پارتی و یەكێتی هیچ گفتوگۆیەكی راستەوخۆیان نەبووە. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی لەبەغدادو هەولێرو سلێمانی لەڕێگەی تەلەفونەوە چەند پەیوەندییەك ئەنجامدراون بۆ گەیشتن بە رێكەوتن لەبارەی پڕۆژەی بودجەوە، بۆ ئەو مەبەستەش بافڵ تاڵەبانی، سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لێدوانی لەبارەی پڕۆژە بودجەی عێراق لەسەركردایەتی و كادرانی حزبەكەی قەدەغەكرد لەپێناو گەیشتن بە رێككەوتن لەگەڵ پارتی كە بەقازانجی خەڵكی هەرێمی كوردستان بێتەوە.  هەروەها مەسعود بارزانی، سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان نووسراوی دەركردووە بۆ ئەوەی هیچ قسەیەكی لەبارەوە نەكرێت، بەڵام دۆسیەی هاوكارجاف كە لەلایەن دادگایەكی هەولێرەوە بڕیاری حكومدان بۆ وەهاب هەڵەبجەیی، بەرپرسی دژەتیرۆر دەركرا كە»حوكمی لەسێدارەدان» بوو، ئەو گفتوگۆ كەمەی هەبوو ئەوەشی نەهێشت. گفتوگۆی نهێنی و ناڕاستەوخۆلە ڕێگەی تەلەفونەوە لەنێوان پارتی و یەکێتی هەبووە، بەڵام بڕیاری دادگای هەولێر تایبەت بە" حکومدان" لەسەر کەیسەکەی هاوکار جاف گفتوگۆکانی ڕاگرت لەئێستادا پارتی بەسەرۆكایەتی فوئاد حوسێن لەبەغدادو یەكێتی بەجیا لەڕێگەی خالید شوانی وەزیری دادو نوێنەری یەكێتی لەسەر هێڵن لەبارەی پڕۆژەكەوە كە هەر لایەنێكیان بەجیا گفتوگۆ لەگەڵ شیعەكان دەكەن. حكومەتی محەمەد شیاع سودانی دوایین هۆشداری گەیاندە سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لەڕێگەی قەیس خەزعەلی، سەرۆكی كوتلەی عەسایبی ئەهلی حەق  كە ناكرێت دەنگدان لەسەر پڕۆژەی بودجە لەوە زیاتر دوابخرێت، بەڵام دەوڵەتی یاسا بەسەرۆكایەتی نوری مالكی  لەگەڵ هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح گفتوگۆیان كردووەو هادی عامری راسپێردرا كە بەشێك لەو بڕگانەی كە لەماددەی (١٤،١٣،١٢)ی پڕۆژە بودجەدا هاتووەو پارتی ناڕازییە چارەسەر بكات. رۆژی سێشەممە  محەمەد حەلبوسی، سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لەنووسراوێكدا بانگهێشتی ئەندامانی كردووە بۆ ئامادەبوونیان لەڕۆژی پێنجشەممە 8ی حوزەیران كاتژمێر 1ی دوانیوەڕۆ، تایبەت بەدەنگدان لەسەر پڕۆژە بودجەی (2023، 2024، 2025) و لەدوای راگەیاندنی دەنگدان بۆ پڕۆژەكە، پارتی رێككەوتنی لەسەر هەمواری چەند بڕگەیەك ئەنجامداوە كەدەستكاری بكرێن. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، كە لەبەغدادەوە دەست رۆژنامەكە كەوتووە، فواد حسێن، وەزیری دەرەوە، بەنوێنەرایەتی پارتی سەرپەرشتی دانوستانێكی یەكلاكەرەوەی لەگەڵ چوارچێوەی هەماهەنگیدا كردووە، ئەمەش لەكاتێكدایە رێككەوتنی چوارچێوەكە بۆ هەڵوەشاندنەوەی سێ بڕگەی هەمواركردنەوەی لیژنەی داراییە. هەروەها رێككەوتنەكە لەنێوان فوئاد حسێن لەلایەك و هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح، لەلایەكی ترەوە كراوە، ئاماژە بەئەوەش كراوە كە «ڕێككەوتن لەسەر هەمواركردنی ئەو بڕگەیە كراوە كەدەسەڵات بەوەزیری دارایی لەحكومەتی فیدراڵی دراوە كە بۆ وەرگرتنی پارە دەسەڵات بداتە سەرۆكی حكومەتی هەرێم،  دەگۆڕێت بۆ سەرۆك وەزیرانی فیدراڵی دەسەڵات دەداتە سەرۆكی حكومەتی هەرێم». سەرچاوەكان ئاماژەیان بەوە كردووە كە «هەروەها رێككەوتن لەسەر هەڵوەشاندنەوەی بڕگەیەكی پەیوەست بەوەستاندنی پشكی هەرێم لەماوەی ١٥ رۆژدا ئەگەر ناكۆكی لەنێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێم لەسەر داهاتەكان روویدا كراوە». سەرچاوەكان ئاماژەیان بەوەشكردووە، «پێشبینی دەكرێت لەچەند كاتژمێری داهاتوودا سەرجەم خاڵە ناكۆكییەكان سەبارەت بەپشكی هەرێم یەكلایی بكرێتەوە». پارتی نایەوێت بڕگەی ٪١٠ ی پاشەکەووتی موچە بمێنێتەوە کە یەکێتی جێگیری کردووە، یەکێتیش پێداگیری لەسەر دەکات هادی عامری، سەرۆكی هاوپەیمانیی فەتح دەستپێشخەریی چارەسەری ناكۆكیی نێوان هەرێمی كوردستان و چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان دەكات لەبارەی پڕۆژەیاسای بودجەی گشتی كە دوو خاڵی ناكۆك ماون و تایبەتن بەپاشەكەوتی مووچەو بڕیاری دادگای فیدراڵی. رۆژی 25ی ئایاری 2023، لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق گۆڕانكاری لەماددەكانی 13 و 14ـی پڕۆژەیاسای بودجەی گشتی كرد، كە تایبەتن بەپشكی هەرێمی كوردستان، بەشێوەیەك كەپابەندبوونی زیاتر لەسەر هەرێمی كوردستان دانراوە لەبارەی رادەستكردنی نەوت و چۆنیەتیی مامەڵەكردن بەداهاتەكەی و پاشەكەوتی مووچەی فەرمانبەران.  دوو خاڵ تائێستا جێگەی ناكۆكین و رێككەوتنی كۆتایی لەسەری نەكراوە، كە پاشكەوتی مووچەو ناوهێنانی بڕیارەكانی دادگەی باڵای فیدراڵییە لەیەكلاكردنەوەی ناكۆكیی نێوان هەولێرو بەغدا لەبارەی بودجەوە. بەپێی لیژنەی دارایی، پێویستە مانگانە حكومەتی هەرێمی كوردستان 10%ـی پاشەكەوتی مووچەی فەرمانبەران بداتەوەو ئەگەر كێشە لەپابەندبوونی نێوان هەولێرو بەغدا بەیاساكە روویدا، بڕیارەكانی دادگەی باڵای فیدراڵی یەكلاكەرەوە دەبن. پڕۆژەیاسای بودجەی گشتیی عێراق، كە بۆ سێ ساڵە؛ قەبارەكەی زیاتر لە 199 ترلیۆن دینارە، لەو بڕە بەكاش 15 ترلیۆن و 200 ملیار دیناری پشكی هەرێمی كوردستانە. بۆ پەسندكردنی پڕۆژەیاساكە پێویستە ناكۆكییەكان لەبارەی ماددەكانیەوە یەكلابكرێتەوە تا لیژنەی دارایی رەوانەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان بكات، چونكە ئەمڕۆ چوارشەممە لیژنەی دارایی دوا كۆبوونەوەی خۆی لەسەر پڕۆژەیاساكە دەكات و رەوانەی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراقی دەكات. حكومەتی هەرێمی كوردستان بێجگە لەو بودجەیەی كە لەعێراقەوە بۆی رەوانە دەكرێت كە مانگانە ترلیۆنێك و 250 ملیار دینار زیاترە، هاوكات داهاتی نانەوتی بێجگە گومرگ كە 50% بۆ عێراقە، تەنها لەباج و زەریبە مانگانە  200 ملیار دیناری دەستدەكەوێت و لانی كەم مانگانە 50 ملیار دینار زیاتری لەداهاتی گومرگ بۆ دەمێنێتەوە كە نیوەەی دەدرێتە بەغداد، بەو پێیە حكومەتی هەرێم پارەی كاشی بەردەستی مانگانە ترلیۆنێك و 500 ملیار دینار دەكات. حكومەتی هەرێم مانگانە 910 ملیار دینار بۆ مووچەو 91 ملیار دینار 10% پاشەكەوتی مووچە بداتەوە ئەوا مانگانە 509 ملیار دیناری بۆ دەمێنێتەوە كە زۆر بەئاسانی دەتوانێت بەو بڕە پارەیە هاوشێوەی ساڵەكانی (٢٠١٠،٢٠١١، ٢٠١٢) پڕۆژەكان دەستپێبكاتەوەو  بەشێك لەو پارەیەش بۆ دانانەوەی قەرزەكانی بێت.

شەنای فاتیح تای خوێنبەربوون لەهەرێم و عێراق بڵاوبووتەوەو دوو كەسییش لەهەولێرو دهۆك گیانیان لەدەستداوە و كۆی گشتی چوار حاڵەتی توشبوون بەتای خوێنبەربوون لەهەرێم بوونی هەیە، بەڵام لەسلێمانی هێشتا هیچ حاڵەتێك تۆمارنەكراوە. تای خوێنبەربوونی ڤایرۆسی (VHF) كۆمەڵێك نەخۆشییە كە بەهۆی چەند ئەندامێكی سەر بەیەك خێزانی ڤایرۆسەوە دروستدەبێت. زاراوەی «تای خوێنبەربوونی ڤایرۆسی» ئاماژەیە بۆ حاڵەتێك كەكاریگەری لەسەر زۆرێك لەسیستەمی ئەندامەكانی جەستە دەبێت و زیان بەكۆی سیستەمی دڵ و خوێنبەرەكان دەگەیەنێت و توانای كاركردنی جەستە لەسەر خۆی كەمدەكاتەوە. نیشانەكانی ئەم جۆرە حاڵەتە دەتوانن جیاواز بن، بەڵام زۆرجار بریتین لەخوێنبەربوون یان خوێن تێزان. بەپێ راپۆرتی رێكخراوی تەندروستی جیهانی سەرەتای ساڵی ٢٠٢٢ لەعێراق لەكۆی ١١٥ گومانلێكراو ٩٧ نەخۆش پشتڕاستبووەوە كەهەلگری ڤایرۆسەكەن و لەكۆی ٩٧ نەخۆشەكەش ٢٧ كەسیان گیانیان لەدەستدا. سەگڤان دۆسكی، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی ئازادی لەپارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» گەنجێكی تەمەن ٢٧ ساڵ كەپیشەی شوان بووە لەگوندێكی بەعشیقەی سەر بەشاری موسڵ، ماوەی سێ رۆژە بەگومانی پەتای خوێنبەربوون لەنەخۆشخانەی دهۆك چارەسەری وەرگرتووە، بەڵام لەنەخۆشخانەی ئازادی گیانی لەدەستدا». هاوكات سامان لەتیف وتەبێژی تەندروستی سلێمانی بۆ هاوڵاتی ئەوەی دووپاتكردەوە كە تائێستا هیچ حاڵەتێكی گیانلەدەستدان و تووشبوون بە تای خوێنبەربوون لەسلێمانی تۆمارنەكراوە. وەزارەتی تەندروستی و كشتوكاڵی هەرێم چەند رێكارێكیان بۆ بەرگریكردن لەبڵاوبوونەوەی نەخۆشییەكە گرتووەتەبەرو وەزارەتی تەندروستی لەئاستی باڵا ژووری عەمەلیاتی پێكهێناوەو رێنماییی بۆ هاووڵاتیان بڵاوكردووەتەوە  بۆ خۆپاراستن لەنەخۆشییەكە. هەروەها لەپارێزگای كەركوك تائێستا دوو حاڵەت پشتڕاستكراوەتەوەو تەندروستی شارەكە هۆشداری و رێنمایی بڵاوكردووەتەوە.. دكتۆر سۆما محەمەد، پزیشكی هەناوی بۆ هاوڵاتی، ئەوەی خستەڕوو كە تای خوێنبەربوون نەخۆشییەكی ڤایرۆسی گوازراوەیە، كاتێك تووشی مرۆڤ دەبێت دەبێتەهۆی دەركەوتنی چەندین نیشانەو نەخۆشی تر، ئەو ڤایرۆسە زۆربەی كات بەهۆی مێشوولە (گەنە)ی تووشبووەوە دەگوازرێتەوە لەئاژەڵەوە (مانگا، بزن، مەڕو مەیموون، هتد) بۆ مرۆڤ. ‏‎بەوتەی ئەو پزیشكە نیشانەكانی تای خوێنبەربوون بریتین لە:(تاو بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەش، سەرئێشە، ملهێشەو مل رەقبوون، قوڕگ هێشە، سوربوونەوەو خوێن تێزان لەسپێنەی چاو، زەردبوونی پێست یان سپێنەی چاو (زەردوویی)، پشت هێشە، لەش داهێزران و بێتاقەتی،  سەرگێژخواردن، خاوبوونەوە یان خێرابوونی لێدانەكانی دڵ، ئازاری ماسولكەو جومگەو ئێسكەكان، رشانەوەو هەندێك كاتیش سكچوون، خوێنبەربوون لەدەم و لوت و گوێ). ‏‎‏‎ بەوتەی ئەو پزیشكە ئەم نەخۆشییەی كەئێستا لەكوردستان و عێراق باوە بەهۆی ڤایرۆسی Crimean-Congo fever لە خێزانی Bunyaviridae لەڕەگەزی Nairovirus‎. ‏‎لەكاتی سەربڕین و بەركەوتن و خواردنی ئاژەڵێكی هەڵگری ڤایرۆسەكەو بەریەككەوتن لەگەڵ جرج و مشك و گواستنەوە لەمرۆڤەوە بۆ مرۆڤ هەیەو لەڕێگەی بەركەوتن بەخوێن و لیك و شلەی كەسی بەركەوتوو. ‏‎لەبارەی ئەوەی چەند رۆژ دوای بەركەوتن نیشانەكان دەردەكەون، ئەو پزیشكەی هەناوی باسی لەوەشكرد كەڤایرۆسەكە زیان بەدیواری موولوولەكانی خوێن دەگەیەنێت و لەهەمانكاتدا دەبێتەهۆی كەموبونەوەی خوێن مەینی سروشتی مرۆڤ، لەئەنجامدا تووشی خوێنبەربوونیان دەكات، دەكرێ زیان بەژیانی كەسەكە بگەیەنێت یان بیكوژێ بەهۆی خوێنبەربوون لەئەندامەكانی ناوەوەی جەستە، یان لاوازبوون و وەستانی گورچیلە، یان جگەرو سییەكان. دەربارەی چۆنیەتی دەستنیشانكردنی نەخۆشیەكە، دكتۆر سۆما ئەوەشی روونكردەوە كەدەستنیشانكردنی ئەو نەخۆشیە بەشێوەیەكی سەرەكی بەهۆی دەركەوتنی نیشانەكانەوەیە، كۆمەڵێ پشكنینی تاقیگەیش هەن كەدەتوانن دەستنیشانی ڤایرۆسەكە بكەن لەڕێگەی هەندێك پشكنینی تاقیگەیی زنجیرەیی پۆلیمەرەیز (PCR) ، یان (antigen detection)یان (serum neutralization)یان (ELISA) دەتوانن لەهەبوونی ئەم ڤایرۆسە دڵنیاببنەوە ئەویش بەوەی ئەگەر ئەنجامی پشكنینەكان ئەرێنی دەرچوون ئەوا پێیان دەڵێت كەسەكە تووشی ڤایرۆسەكە بووە. ‏‎سەبارەت بەچارەسەری نەخۆشیەكەش وتی:» هیچ دەرمانێك نییە كەبتوانێت ڤایرۆسەكە لەناوببات، بۆیە چارەسەركردن بریتییە لەچارەسەركردنی نیشانەكانی نەخۆشیەكە، لەگەڵ ئەوەی دەرمانێكی تایبەت نیە دژی ئەو ڤایرۆسانە، بەڵام دەرمانی ریباڤرین (Ribavirin) وەكو چارەسەر تائێستا سوودی لێبینراوە». پزیشكانی پسپۆڕ دەڵێن ئەو كەسانەی ئاژەڵدارن و بەركەوتنیان لەگەڵ ئاژەڵ هەیە، یاخود ئەو كەسانەی لەكوشتارگەی تایبەت بەسەربڕینی ئاژەڵ كاردەكەن مەترسی تووشبوونیان بەم نەخۆشییە هەیە، چونكە لەكاتی سەربڕینی ئەو ئاژەڵانەی كەهەڵگری ڤایرۆسەكەن رەنگە خوێنی ئاژەڵەكە یان پاشماوەكانی ئاژەڵە تووشبوەكە بەر پێستی كەسەكە بكەوێت و لەوێوە ڤایرۆسەكەی بۆ دەگوازرێتەوە. مێژووی دۆزینەوەی ئەو ڤایرۆسە لەمێژینەیەو بۆ یەكەمین جار لەساڵی ١٩٤٤ لەنیمچە دوورگەی كریمییا لەڕۆژهەڵاتی ئەورووپا سەریهەڵداو بە (Crimean hemorrhagic fever) ناسرا، دواتر لەساڵی ١٩٦٩ دووبارە لەكۆنگۆ دەستنیشانكرایەوە بۆیە بە  Crimean-Congo- Hemorrhagic fever ناسرا. گەورەترین سەرهەڵدانەوە تائێستا بووبێت لەوڵاتانی كۆنگۆی دیموكرات، ئۆگەندا، سودان و ئەنگۆلا بووە.  

هاوڵاتی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لەبارەی نادەستوریبوونی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان چەندین گۆڕانكاری ڕاگرت . بڕیارێكی دادگای فیدراڵی عێراق لەبارەی نادەستوریی بوونی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، كۆتایی بە 15 مانگ مشتومڕو ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان هێنا، بەبێ ئەوەی پەرلەمانی ماوەدرێژكراوە بتوانێت كۆمسیۆنی هەڵبژاردن كارا بكاتەوە‌و یاسای هەڵبژاردن هەموار بكات. دوای زیاتر لە پێنج مانگ دانیشتنی دادبینی‌و دواخستن، دواجار 30-5-2023 دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە راگەیاند كە لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان تۆماركرابوون. دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندەوە، بەمەش هەموو ئەو یاساو بڕیارانەی لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە دەرچوون، هەڵوەشایەوە، بەڵام ئەم بڕیارە هێشتا ناكۆكیەكانی نێوان پارتی و یەكێتی كۆتایی پێناهێنێت و بەشێكی بڕیارەكە لەبەرژەوەندی پارتییە و بەشێكیشی لەبەرژەوەندی یەكێتی. سكاڵاكارەكانی كەیسی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەبەردەم دادگای فیدراڵی بریتی بوون لە هەریەكە لە (یوسف محەمەد) سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان‌، (شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌، سروە عەبدولواحید سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی عێراق‌و (كاوە عەبدولقادر) سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی كوردستان. یەكەم دانیشتنی دادگای فیدراڵی لەبارەی ئەم كەیسە لە رۆژی 18ی كانونی یەكەمی 2022 بەڕێوەچوو، تێیدا دادگای فیدراڵی هەموو سكاڵاكانی یەكخست، واتا زیاتر لە پێنج مانگ ئەم كەیسە لەبەردەم دادگادا بوو‌. بڕیاری دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، هەموو ئەو یاسا‌و بڕیارانە دەگرێتەوە كە لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە دەرچوون. رۆژی (6ی تشرینی دووەمی 2022) تەمەنی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هات، واتا لەدوای ئەم رێكەوتەوە هەموو ئەو یاساو بڕیارانەی كە لە پەرلەمانەوە دەرچوون، بە پوچەڵ ئەژماردەكرێن، كە دیارترینیان ئەمانەن: یەكەم: یاسای ژمارە (13)ی ساڵی 2022 یاسای پەروەردەو فێركردن لە هەرێمی كوردستان-عێراق دووەم: یاسای ژمارە (14)ی ساڵی 2022 یاسای ڕێكخستنی مامەڵەكردن لەگەڵ ئاژەڵە ماڵی‌و بێلانەكان سێیەم: یاسای ژمارە (15)ی ساڵی 2022 یاسای بەركاركردن‌و هەمواری پیادەكردنی یاسای واژۆی ئەلیكترۆنی‌و مامەڵە ئەلیكترۆنییەكان ژمارە (78)ی ساڵی 2012 لە هەرێمی كوردستان-عێراق. چوارەم: یاسای ژمارە (16)ی ساڵی 2022 یاسای هەمواری پیادەكردنی یاسای بەڕێوەبردنی ئەوقافی عێراقی ژمارە (64)ی ساڵی 1966ی هەمواركراو لە هەرێمی كوردستان-عێراق پێنجەم: یاسای ژمارە (17)ی ساڵی 2022 یاسای هەمواری یەكەمی یاسای ئەنجومەنی شورای هەرێمی كوردستان-عێراق ژمارە (14)ی ساڵی 2008 شەشەم: بڕیاری ژمارە (10)ی تایبەت بە كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی لە هەرێمی كوردستان سەرباری هەڵوەشاندنەوەی ئەو یاسایانەی لەماوەی درێژكراوەی تەمەنی پەرلەمان دەرچوون، هەموو ئەو دەستلەكاركێشانەوە‌و سوێندخواردنانەی پەرلەمانتارانیش بە هەڵوەشاوە هەژماردەكرێت كە لەماوەی درێژكراوەی تەمەنی پەرلەماندا كراون. رۆژی 22-5-2023 پارتی دیموكراتی كوردستان بەبێ رەزامەندی یەكێتیی نیشتمانی‌و لایەنەكانی تر، درێژەی بە كۆبونەوەی پەرلەمانی كوردستاندا، تێیدا زۆرینەی بەكارهێناو كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی كوردستانی كاراكردەوە، ئەم بڕیارە لەلایەن وەزارەتی دادەوە لە رۆژنامەی "وەقایع"ی كوردستان بڵاوكرایەوە. پەلەكردنی پارتی بۆ ئەوە بوو، پێش بڕیاری دادگای فیدراڵی بكەوێت‌و كۆمسیۆن كارا بكاتەوە، بەڵام بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی، كۆبونەوەی 22ی ئەم مانگەی پەرلەمانی كوردستان بە هەڵوەشاوە هەژمار دەكرێت، واتا دادگای فیدراڵی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی هەڵوەشاندەوە، چونكە دادگا لە حوكمەكەیدا دەڵێت هەموو ئەو یاساو بڕیارانەی لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە دەرچوون، پوچەڵن. ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی لە بەرژەوەندی یەكێتیی نیشتمانی شكایەوە، چونكە یەكێتیی دژی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان بوو، سەرۆكی پەرلەمان رێواز فایەق كە سەربە یەكێتییە، دانیشتنەكەی 22ی مانگی هەڵگرت، بەڵام هێمن هەورامی جێگری كە سەربە پارتییە، درێژەی بە دانیشتنەكەدا، ئەمە ناكۆكییەكی تری لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی دروستكرد. بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی گورزێكیش بوو كە بەر ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان كەوت وەكو دەسەڵاتی سێیەم لەئاستی هەرێم، چونكە ئەنجومەنی دادوەریی هەرێم سەرباری دژایەتی سەرۆكی پەرلەمان، نوسراوی هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمانی جێبەجێكردو لەسەر ئەو بنەمایە سوێندخواردنی دوو ئەندامی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی هەرێمی پەسەند كرد، بۆ پەسەندكردنی بڕیارەكەی هێمن هەورامی، ئەنجومەنی دادوەریی تەنانەت نیسابی یاسایی خۆشی شكاند. ئێستا كە ئیتر دادگای فیدراڵی پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندوەتەوە بە كۆبونەوەی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنیشەوە، سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان رادەستی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق دەكرێت، ئەوەش لەكاتێكدایە بەر لەوەی دادگای فیدراڵی بڕیاری كۆتایی خۆی دەربكات، یەكێتیی بەپێی رێككەوتنێك كە لەگەڵ پارتی كردبووی، داوای دەكرد كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان‌و هەمواری یاسای هەڵبژاردن پێكەوە لە یەك رۆژدا لە پەرلەمان ئەنجام بدرێن. پارتی‌و یەكێتیی لەسەر كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان بە هەمان پێكهاتەی خۆیەوە رێككەوتن، بەڵام لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردن بەدیاریكراویش لەسەر بابەتی چۆنیەتی دابەشكردنی (11) كورسییەكەی "كۆتا"ی پێكهاتەكان ناكۆك بوون، ئەم ناكۆكییەش درێژەی كێشا تا ئەوكاتەی دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی هەڵوەشاندەوە. بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی، یەكێتی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی لەبەرژەوەندی خۆی دەبینێت، هەرچەندە هیچ بەرپرسێكیان ئامادەنەبوون لەوبارەیەوە لێدوان بدەن. بەڵام پێشتر لوقمان وەردی جێگری سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت:"هیچ دەنگدانێك نەبووە لەپەرلەماندا جگە لەوەی شەڕكراوە، دوو كەسیان بە ناشەرعی بردووەتە بەردەم ئەنجومەنی دادوەری، ئەو ئەنجومەنە خۆی ئەگەر سەروەری یاسا هەبێت دەبێت دادگایی بكرێن ". بەوتەی لوقمان وەردی " لەدەرەوەی سازانی نیشتیمانی و ناكۆكی نێوان هێزە سیاسیەكانیان قوڵتركردەوە، لای ئێمە هیچ شتێك نیە بەناوی كۆمسیۆن و هیچ گفتوگۆیەكیش لەبارەی كۆمسیۆن و هەڵبژاردنەوە نییە". ئەگەر هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە لەو بابەتەدا بە سودی یەكێتیی نیشتمانی شكابێتەوە كە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق پرۆسەی هەڵبژاردن لە هەرێم بەڕێوەببات، ئەوا لەبەرامبەردا لەوەدا بە زیانی یەكێتیی دەشكێتەوە كە هەڵبژاردنەكە دەبێت بە یاسای پێشووی هەڵبژاردنەكان بكرێت. لەماوەی 15 مانگی رابردوودا یەكێتیی چووە ناو كێشمەكێشێكی زۆرەوە لەگەڵ پارتی لەبارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكانی كوردستان، لەم كێشمەكێش‌و دانوستانانەدا پارتی قایل كرد بەوەی هەڵبژاردن بەشێوەی "فرە بازنە" بەڕێوەبچێت، سەرباری ئەمە لە پرسی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكاندا، لەكۆی (11) كورسی پەرلەمان داوای دەكرد (4) كورسی بدرێت بە سنوری سلێمانی، لەسەر ئەم بابەتە تاڕادەیەك گەرەنتی بەدەستهێنانی (2) كورسی كۆتاكانی كرد. بەڵام ئێستا كە دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندوەتەوە بەبێ ئەوەی پەرلەمان یاسای هەڵبژاردنی هەمواركردبێتەوە، ئیتر دەبێت بۆ سازدانی هەڵبژاردن پەنا بۆ یاسا كۆنەكەی هەڵبژاردن ببرێت، ئەمەش لە بەرژەوەندی پارتییە، بەتایبەتیش كە یاساكە شێوازی (یەك بازنە)ی بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن لە كوردستان دیاریكردووە، ئەم شێوازە یەكێتیی‌و زۆرینەی لایەنەكانی دژی بوون، چونكە پێیانوابوو لە شێوازی (یەك بازنە)یدا پارتی دەتوانێت جارێكی تر (زۆرینە) لەناو پەرلەمانی كوردستان دروست بكات. یەكێتیی مانگی ڕابردوو لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سێ سكاڵای لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكان تۆماركردووە، هێشتا دانیشتنی دادبینی لەسەر ئەم سكاڵایانە بەڕێوەنەبردووە، رەنگە ئەمە هەندێك كێشە دروست بكات، هەرچەندە ئیتر پەرلەمانێك نەماوە بۆ ئەوەی یاسای هەڵبژاردن هەمواربكاتەوە بەوشێوەی كە یەكێتیی دەیەوێت. رۆژی (6ی تشرینی دووەمی 2022) تەمەنی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هات. نزیكەی مانگێك بەر لە تەواوبوونی تەمەنی یاسایی خۆی، پەرلەمان لە رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022دا لە دانیشتنێكدا بۆ ماوەی (یەك ساڵ) تەمەنی خۆی درێژكردەوە. 26ی مانگی ئازاری ئەمساڵ، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بۆ جاری دووەم وادەی هەڵبژاردنی دیاریكردەوە، ئەمجارە رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵی دیاریكرد، ئەم وادەیەش لەبەردەم ئەگەری دواكەوتنێكی تردایە، بەتایبەتی ئەگەر دوای بڕیارەكەی ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی، پارتی‌و یەكێتیی لەسەر سازدانی هەڵبژاردن بە كۆمسیۆنی عێراق‌و یاسا كۆنەكە نەگەنە رێككەوتن. ئەم دۆخە نوێیە گەڕێكی نوێی دانوستانی دەوێت لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی‌و لایەنەكانی تر، كە دیار نییە چەند مانگ دەخایەنێت. ئەوەش لەكاتێكدایە پێشتر هەندرێن محەمەد سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی لەهەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:"رێكارە ئیداریەكانمان بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەوادەی خۆیدا دەستپێكردووەو نوسراویشمان ئاراستەی كۆمسیۆنی عێراق كردووە، بۆ ئەوەی لیستی تۆماری دەنگدەرانمان رادەست بكەن". وتیشی:"سەرەتا رێكارەكان بۆ ئەوەیە هەندێك لایەنی ئیداری رێك بخەینەوە و كارەكانی فەرمانبەرەكانیش رێكبخەینەوە، بەڵام تائێستا كۆبوونەوەی ئەنجومەنی كۆمسیاران بەرێوەنەچووە". وەك سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی هەرێمی كوردستان دەڵێت ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان 25 ملیۆن دۆلاری پێویستە و ئەو پارەیەش زیاتر بۆ كارمەندەكانە". پێشتریش عومەر گوڵپی ئەندامی دەستلەكاركێشاوەی پەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت:"دەمانویست پێش بەسەرچوونی وادەی یاسایی پەرلەمان كۆمسیۆن كارابكرێتەوە، لەدوای شەشی 11 ی 2022 كە وادەی یاسایی پەرلەمان بەسەرچووە، پێمان وایە پەرلەمان دەسەڵاتی ئەوەی نییە یاسا دەربكات". وتیشی:"هەردوو حزبی دەسەڵات دۆخێكیان دروستكردووە كە ئێستا دەزگاكان هیچ شەرعیەتێكیان نەماوە و كێشەی گەورە بۆ هەرێمی كوردستان دروستبووە". ڕاپۆرتێكی ئێنستتیوتی پەی ئاماژەی بەوەش داوە تۆماری دەنگدەران لە هەرێم پشت بە فۆرمی خۆراك دەبەستێت و ئەم فۆرمەش لەساڵی (1996)ەوە دروستكراوە، بەڵام تا ئێستا ئەو كەسانەی كە مردوون لە ساڵی (1996)ەوە بە دەگمەن نەبێت ناویان لە تۆمارەكە نەسڕاوەتەوە، كە بە سەدان هەزار كەس دەخەمڵێنرێت. پشكی پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان یەكێكی دیكەیە لە خاڵی ناكۆكی نێوان لایەنە سیاسییەكان و هەندێكش بە "گرێكوێرەی هەڵبژاردن" ناوی دەبەن. ئارام جەمال – بەرپرسی پەیمانگای كوردی بۆ هەڵبژاردن پێی وایە "ئەو یانزە كورسییەی لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا بۆ پێكهاتە نەتەوەییەكان تەرخانكراوە، بۆ یەكەمجارە بووەتە كێشەی نێوان پارتی و یەكێتی". ئارام جەمال پێشیوابوو كە چارەسەری دروست ئەوەیە و كە ئەو پێكهاتانە نوێنەری راستەقینەی خۆیان هەبێت، چونكە ڕەگی كێشەكە ئەوەیە هەتا ئێستا هاوڵاتیانی ئەو پێكهاتانە بەناوی نوێنەرایەتیەوە قەیرانی نوێنەرایەتیان هەبووە.

هاوڵاتی  ماوەی زیاتر لەمانگێكە بەهۆی بەرنەدانەوەی ئاو لەئەفغانستانەوە بۆ ئێران كێشەیەكی 150 ساڵە لەنێوان ئەو دوو وڵاتەدا سەریهەڵدەداتەوەو ژمارەیەك لە بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی دەڵێن پەلەیان كردووە لەقبوڵكردن و دانپێدانان بەتاڵیباندا. سەرۆك كۆماری ئێران و بەرپرسانی وڵاتەكە چەند جارێك بەفەرمی داویان لەتاڵیبان كردووە كەبەنداوی سەر روباری هێلمەند (هیرمەند) بەربداتەوە بۆ ئەوەی ئاو بگاتە پارێزگای سیستان و بەلوچستان و قەیرانی وشكەساڵیی زیانی زیاتری لەو ناوچەیە لێنەكەوێتەوە، بەڵام تاڵیبان ئەو داوایەی رەتكردەوەو رایگەیاند؛ ئاوی پێویست لەو رووبار و بەنداوەوە بوونی نییە لەكاتێكدا بەپێی وێنەی مانگە دەستكردەكان و لێدوانی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئاو لەو بەنداوە هەیەو بەرنادرێتەوە. بەرپرسانی تاڵیبان لەبەرامبەر داواكارییەكانی سەرۆك كۆمارو ئەو بەرپرسانەدا داوایان كردووە ئێرانییەكان نزا بكەن بۆ ئەوەی باران ببارێت و ئاوی ئەفغانستان زۆر بێت و ئەوانیش ئاوی بەنداوەكانیان بۆ بەربدەنەوە. ئێران تاڵیبان تۆمەتبار دەكات بەهۆی كشتوكاڵی خەشخاش بەمەبەستی بەرهەمهێنانی تریاك رێگە نادرێت ئاوی روباری هێلمەندو لەڕێگەی گرتنەوەی دوو بەنداوی كەجەكی و ئەرغەنداب بگاتە ئێران و لەلایەكی دیكەوە تاڵیبان سەرقاڵی تەواوكردنی بەنداوێكی دیكەیە بەناوی (كەمال خان) كە گومانی تێدا نییە ئەو بەنداوەش گرژییەكانی نێوان تاران و تاڵیبان توندتر دەكاتەوە. ئەگەرچی لەگەڵ گەڕانەوەی تاڵیبان بۆ ئەفغانستان ناكۆكیی و گرژیی لەگەڵ كۆماری ئیسلامی سەریهەڵداوە، بەڵام پێكدادانی رۆژی شەممە (27/5/2023) لەنێوان پاسەوانانی سنوری ئێران و چەكدارانی ئەو رێكخراوە بووە بریسكەیەكی بەهێز بۆ هەڵگیرسانی جەنگ لەنێوان ئیمارەتی ئیسلامی و كۆماری ئیسلامی بەتایبەت كەچەكدارانی تاڵیبان دوای پێكدادانەکە نوێژی سوپاسگوزارییان لەخاكی ئێراندا خوێند. بەوتەی بەرپرسانی ئێران لەماوەی یەك ساڵدا چەكدارانی تاڵیبان زیاتر لەهەشت جار هێرشیان دژی بنكە سەربازییەكانی سەر سنوری ئێران ئەنجامداوەو رۆژنامەیەكیش ئاشكرای دەكات لەكاتی گەڕانەوەی تاڵیبان لەئایاری ساڵی 2021 بۆ ئەفغانستان زۆرترین پاسەوانی سنوری ئێران لەلایەن ئەو چەكدارانەوە كوژراون. سوپای ئێران دەكەوێتە حاڵەتی ئامادەباشەوە رۆژێك دوای پێكدادانەكە سنوری ساسولی نێوان ئەفغانستان و ئێران كەكوژراوو برینداری لێكەوتەوە دوو فەرماندەی باڵای سەربازیی ئێران خۆیان گەیاندە پارێزگای سیستان و بەلوچستان و لەگەڵ بەرپرسان و فەرماندە سەربازییەكان كۆبوونەوە و حاڵەتی ئامادەباشیان بە بێدەنگی راگەیاند. قاسم رەزایی، جێگری فەرماندەی گشتیی هێزەكانی پۆلیسی ئێران لەكاتی سەردانی بۆ ناوچەی پێكدادانەكە رایگەیاند: سنورەكانی ئێران لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بەتایبەت ئەفغانستان، سنوری ئاشتییە بۆیە نابێت رێگەبدەین دۆخی نائاسایی لەو سنورانە رووبدات. هاوكات ئەمیر كەیومەرسی مەنسوری، فەرماندەی هێزە وشكانییەكانی سوپای فەرمیی ئێران رایگەیاند؛ تا ئەوكاتەی وڵاتانی دراوسێ لەچوارچێوەی یاسا نێودەوڵەتییەكاندا هەنگاو بنێن رێزیان لێدەگیرێت، بەڵام بەپێچەوانەی ئەو یاسایانە جموجۆڵ بكەن ئەوا بەشێوازێكی دیكە وەڵامیان دەدرێتەوە. زیاتر لە 100 هەزار ئەندامی سوپای پێشووی ئەفغانستان لەئێران داڵدە دراون و دوور نییە ئەگەر كۆماری ئیسلامی لەلایەن تاڵیبانەوە فشاری زیاتری بخرێتەسەر ئەوا ئەو كەسانە دژی تاڵیبان پڕچەك بكاتەوە ئەوەش لەكاتێكدایە دوای كشانەوەی ئەمریكا لەئەفغانستان زیاترین ئۆتۆمبێلی سەربازیی و چەكی قورسی سوپای وڵاتەکە رەوانەی ئێران كران و ئەگەری هەیە ئەو چەك ئۆتۆمبێلە سەربازییانە دژی تاڵیبان بەكاربهێنرێت. دوای ئاساییبوونەوەی دۆخی جەنگ لەنێوان ئێران و ئیماراتی ئیسلامی پردی ئاوریشم لەنێوان ئەفغانستان و ئێران بۆ ماوەی 24 كاتژمێر داخرا كەگرنگترین پردی هاتوچۆی سەر سنوری نێوان ئەو دوو وڵاتەیە.   تاڵیبان تێنوی جەنگە لەگەڵ پێكدادانەكانی رۆژی شەممە ڤیدیۆی دەیان تانك و زرێپۆش و تۆپ و چەكی قورس بڵاوكرایەوە كە لەلایەن تاڵیبانەوە رەوانەی سنورەكانی نێوان ئەفغانستان و ئێران كران. عەبدولحەمید خوراسانی، یەكێك لەفەرماندەكانی تاڵیبان هەڕەشەی ئەوەی لەئێران كرد كەهاوشێوەی ئەمریكا شەڕ لەدژی كۆماری ئیسلامی رادەگەیەنن، بەڵام تەنها 12 كاتژمێر دوای هەڕەشەكانی لەپۆستی قائیمقامیەتی ویلایەتی پەكتیا لەئەفغانستان لادرا. ئەو لەپەیامێكیدا لەتویتەر بڵاویكردبووەوە كەدەمێكە شەڕیان نەكردووەو بەزمانی فارسی نووسیویەتی: پەروەردگار بیەوێ لەگۆڕەپانی جەنگدا رووبەڕووی نەوەی زەردەشت ببێتەوە، چونكە ئەو وڵاتانەی لە شكستی رۆژئاوا تێنەگەیشتوون دەبێت تێگەیەنرێن. رۆژنامەی «هەم میهەن» بڵاویكردووەتەوە لەساڵی 2021 تادوایین هێرشی تاڵیبان زیاتر لەپەنجا پاسەوانی سنوری ئێران لەناوچە سنورییەكان كوژراون كەزۆربەیان لەسنوری نێوان ئەو وڵاتە لەگەڵ ئەفغانستان و پاكستان بووە. ئەبولفەزڵ زۆهرەوەند، باڵیۆزی پێشوی ئێران لەئەفغانستان بەمیدیای وڵاتەكەی راگەیاندووە كە ناكرێت هەموو شتێك ئاشكرا بكرێت، بەڵام جەنگی كۆماری ئیسلامی و تاڵیبان ئەگەرێكی بەهێزە چونكە ئەو چەكدارانە هۆكارێكن بۆ تێكچوونی ئاسایشی ناوچەكە. هەندێك كەس شكستی كۆماری ئیسلامی لەدژی تاڵیبان دەخەنە ئەستۆی حەسەن كازمی قومی، باڵیۆزی ئێستای ئێران لەئەفغانستان، چونكە پێیانوایە ئەو توانای نوێنەرایەتیی راستەقینەی وڵاتەكەی لەبەرامبەر تاڵیباندا نییە. كازمی قومی رۆژی شەممە دوای كوژرانی دوو پاسەوان و برینداربوونی دوو پاسەوانی سنوری دیكەی ئێران لەگەڵ وەزیری دەرەوەی تاڵیبان كۆبووەتەوەو پێی راگەیاندوون كۆماری ئیسلامی لەكۆبوونەوەی دەوحە بەرگریی لەتاڵیبان كردووە و چاوەڕێی ئەوەیان نەكردووە دەسەڵاتی ئێستای ئەفغانستان دژی بوەستنەوەو هێرش بكەنەسەر سنورەكانی ئێران. قومی وتووشیەتی لەدوایین كۆبوونەوەدا لەگەڵ بەرپرسانی تاڵیبان، ئێران ماوەی یەك مانگی بۆیان دەستنیشانكردوە كەئاوی هێلمەند بەربدەنەوەو ئەگەر ئەوە جێبەجێ نەكرا ئەوا تاران بەشێوازێكی دیكە مامەڵە لەگەڵ تاڵیبان دەكات، ئەو وتەیە تەنها هەفتەیەك پێش پێكدادانەكەی سنوری ئێران و ئەفغانستان بوو.   ئاو لەنێوان ئەفغانستان و ئێران لەساڵی 1872 كێشەی نێوان ئەفغانستان و ئێران لەسەر ئاوی روباری هێلمەند بەردەوام بووە كەدەكەوێتە ویلایەتێك بەهەمان ناو لەئەفغانستان و ئاوی ئەو روبارە لەدیوی باشوری رۆژهەڵاتی ئێرانەوە دەڕژێتە دەریاچەی هامون و بەپێی دوایین رێككەوتنی نێوان ئەو دوو وڵاتە دەبێت لەهەر چركەیەكدا 26 مەترسێجا بۆ ئێران بەردرێتەوە كە لەساڵیكدا دەكاتە 850 ملیۆن مەترسێجا ئاو. دەریاچەی هامون بەسێیەم گەورەترین دەریاچەی ئێران دوای دەریاچەی ورمێ لەڕۆژهەڵاتی كوردستان ئەژمار دەكرێت و دەریاچەیەكی ستراتیژییە بۆ ئەو وڵاتە. لەدوای دەسەڵاتی تاڵیبان لەكۆی ئەو 850 ملیۆن سێجا ئاوە تەنها چوار ملیۆن مەترسێجا ئاو لەئەفغانستانەوە بۆ ئێران بەردراوەتەوە. پرسی ئاو لەنێوان ئەفغانستان و ئێران دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەسەڵاتی ناسرەدین پاشای قاجارو دوای ئەویش لەسەردەمی رەزا پەهلەوی بۆ ماوەی حەوت ساڵ دانوستان كراوە تادواجار بەدەستوەردانی بەریتانیاو فەڕەنسا 1935 رێككەوتنێكی نوێ سەبارەت بەمافی ئاوی ئێران لە روباری هێلمەند كراوە. ناكۆكی و گرژیی توند زیاتر لە 20 جار لەساڵانی 1935 تا 2023 لەنێوان دەسەڵاتەكانی ئەفغانستان و ئێران لەسەر ئاوی روباری هێلمەند روویداوە كە تائێستاش بەردەوامەو رەنگە هیچ ئاسۆیەك بۆ چارەسەریی ئەو كێشەیە بوونی نەبێت تەنها ئەوەی پارێزگای سیستان و بەلوچستان زیاتر لە 100 ساڵە باجی ئەو ناكۆكی و گرژییانە دەدات و بەبەردەوامی كێشەی وشكەساڵی لەو پارێزگایە قوربانیی لێدەكەوێتەوە. كۆماری ئیسلامی ئێران لەدوای گەڕانەوەی تاڵیبان بۆ ئەفغانستان زیاتر لە 25 كۆبوونەوەی تەنها تایبەت بەئاو لەگەڵ بەرپرسانی تاڵیبان كردووە كە دەركەوتووە هیچ ئەنجامێكی لەبەرژەوەندیی ئەو وڵاتەدا لێنەكەوتووەتەوە.   تاڵیبان بەتیرو توانج وەڵامی تاران دەداتەوە ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران لەكاتی سەردانی هەفتەی رابردووی بۆ پارێزگای سیستان و بەلوچستان رایگەیاند؛ داوا لەبەرپرسانی تاڵیبان دەكەم ئاوی بەنداوەكان بەربدەنەوەو بەپێچەوانەوە كاردانەوەی تریان دژیان دەبێت، بەڵام ئەو وتانەی رەئیسی كاردانەوەی گاڵتەئامێزی لەلایەن بەرپرسانی تاڵیبانەوە لێكەوتەوەو هاوكات لەبەیاننامەیەكدا ئیمارەتی ئیسلامی ئەفغانستان بەفەرمی داوای لە رەئیسی كرد كە بەو شێوازە داواكارییەكانەی دەرنەبڕێت. جەنەڕاڵ موبین یەكێك لەفەرماندە سەربازییەكانی تاڵیبان لەڤیدیۆیەكدا دەردەكەوێت دەبەیەكی 20 لیتری ئاوی بەدەستەوەیەو لێدەپرسن بۆچیتەو ئەویش لەوەڵامدا بەتوانجەوە دەڵێت رەئیسی هەڕەشەی كردووەو ترساوم، بۆیە بەو دەبەیە ئاوی بۆ دەبەم. حسێن ئەمیرعەبدوڵڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران لەلێدوانێكدا لەسەر بەرنەدانەوەی ئاو لەئەفغانستانەوە وتی: وڵاتەكەی لێدوانی بەرپرسانی تاڵیبان لەسەر ئەو بابەتە بەناڕاست دەزانێت و لە رێككەوتنی كابول و تاران لەساڵی 1972 بەئاشكرا مافی ئێران لەئاوی هێلمەند روون كراوەتەوەو دەبێت لە رووی یاسایی و نێودەوڵەتییەوە ئەو رێككەوتنە لەبەرچاو بگیرێت. ئەو وتووشیەتی: تاڵیبان بەشێكە لەئەفغانستان بەڵام هەمو وڵاتەكە لەدەستی ئەودا نییەو كۆماری ئیسلامی بەپێی قورسایی خۆی مامەڵەی لەگەڵدا دەكات.   تاڵیبان شكۆی تاران دەشكێنێت لەبەیاننامە فەرمییەكانی تاڵیبان سەبارەت بەبەردانەوەی ئاو بۆ ئێران باس لەوشكبوونی بەنداوەكان و رووبارەكان كراوە بەڵام بەپێی وێنەی مانگە دەستكردەكان كەوەزارەتی وزەی كۆماری ئیسلامی بڵاویكردووەتەوە ئەو شوێنانە ئاوی پێویستیان تێدایە بۆیە داوایان كردووە دەستەیەكی شارەزا لەئێرانەوە سەردانی ئەو بەنداوانەی ئەفغانستان بكات لە بەرامبەردا تاڵیبان رایگەیاندووە هیچ دەستەو كەسێك بۆی نییە لەئێرانەوە سەردانی ئەو شوێنانە بكات و لەهیچ رێككەوتنێكی ئەفغانستان و ئێران ئەو خاڵە باس نەكراوە. حیشەمەتوڵڵا فەڵاحەت پیشە، سەرۆكی پێشوی دەستەی ئاسایش لەپەرلەمانی ئێران رایگەیاندووە؛ هۆكاری ئەوەی تاڵیبان بەئاشكرا درۆ لەگەڵ ئێران دەكات بڵاوكردنەوەی سیاسەتی ترسە لەلایەن بەرپرسانی سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی سەبارەت بەئەفغانستان و تاڵیبان. بەوتەی ئەو وەزیری دەرەوەو باڵیۆزی كۆماری ئیسلامی لەكابول هۆكاری سەرەكین بۆ ئەوەی تاڵیبان بێباكانە مامەڵە لەگەڵ تاران دەكات بەجۆرێك لەئاست و شكۆی كۆماری ئیسلامی ئێراندا نییە. ژمارەیەك لەفەرماندە سەربازییەكانی تاڵیبان شەڕیان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی بەفتوحاتی ئیسلامی وەسف كردوەو رایانگەیاندووە ئەگەر فەرمانی جیهاد بدرێت ئەوا تاكۆنتڕۆڵكردنی تاران ناوەستن.

شەنای فاتح «چوار كوڕم هەیە هەر چواریان نەخۆشی ئۆتیزم و ئەكزیمای پێستیان لەگەڵدایە، جل لەبەرخۆیان دەدڕێنن و فرە جوڵەن، هاوسەرەكەم پێشمەرگەیە بەهۆی دەوامی ئەوەوە كە 10 رۆژ لەدەوامەو 10 رۆژ لەماڵەوەیە فریای خزمەتی تەواوی مناڵەكان ناكەوم و مووچەشیان نییە»، نیان فەرەج دایكی ئەو چوار مناڵە بۆ هاوڵاتی وادەڵێت. لەشاری سلێمانی خێزانێك رووبەڕووی بارودۆخێكی سەختی ژیان كردن بوونەتەوە كەخاوەنی چوار منداڵن و هەر چواریان نەخۆشی ئۆتیزمیان لەگەڵدایە، سەرەڕای ئەوەی هێشتا (مینحە) بۆ ئەو منداڵانەیان نەبڕاوەتەوە لەخانووەیەكی كرێدا دەژین كەكرێی ساڵێكیان لەلایەن قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمەوە بۆ دابین كراوە. بەپێی ئامارێكی وەزارەی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی لەهەرێمی كوردستاندا نزیكەی سێ هەزار توشبووی نەخۆشی ئۆتیزم تۆماركراوەو زۆرینەیان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە مینحەیەكی مانگانەیان پێدەدرێت كەبڕەكەی 150 هەزار دینارە تابەشێك لەپێداویستییەكانیان بەو مینحەیە بەڕێبكەن. نیان فەرەج تەمەن 35 ساڵ، باس لەژیانی خۆیان بۆ هاوڵاتی دەكات و وتی:» نزیكەی ١٤ساڵە هاوسەرگیریم كردووەو زیاتر لەهەشت مانگە لەم خانووەدا لەگەڕەكی ڕاپەڕین لەكرێچیداین، كوڕە گەورەكەم تەمەنی هەشت ساڵەو كوڕەكەی دیكەشم حەوت ساڵە، دوو كوڕی دووانەشم هەیە تەمەنیان سێ ساڵ و نیوەو هەرچوار كوڕەكەم نەخۆشی ئۆتیزمیان هەیە. هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كەمناڵەكان هیچ كامیان مووچەیان نییەو خەرجییان گرانەو جلوبەرگ و شیرو دایبیان پێویستەو لەگەڵ ئۆتیزمەكەشیاندا نەخۆشی ئەكزیمای پێستیان لەگەڵدایە، وتیشی:»پزیشك پێی راگەیاندووم كە چاك نابنەوە جگە لەچاكبوونێكی كاتی». «مناڵەكان فرە جوڵەن و جلوبەرگ لەبەر خۆیاندا دەدڕێنن ئاگاداری و چاودێریان پێویستە، رۆژانە فریای كاروباری ناوماڵ ناكەوم، دەمەوێت هاوسەرەكەم دەوام نەكات و هاوكاریم بكات، چونكە بەتەنیا فریای چاودێریكردنیان ناكەوم»، نیان دایكی چوار مناڵی ئۆتیزم وادەڵێت. هاوسەرەكەی نیان فەرەج (هەرێم مینە) پێشمەرگەیەو دەوامی لەمیحوەری مەخمورو-گوێر نزیك موسڵەو ١٠ رۆژ بە ١٠ رۆژ دەوام دەكات و ئاگاداری سەرووی خۆی كردووەتەوە لەبارودۆخ و گوزەرانیان، بەڵام هیچیان بۆ نەكردووە، نیان وتی:» هاوسەرەكەم بەهۆی فێڵێكەوە كە لەدەوامدا لێیان كردووە موچەكەی لێدەگێڕنەوە، مانگانە تەنها ٢٠٠ هەزار دیناری پێدەدەن و كرێی خانووەكەشمان مانگانە ٢٢٠ هەزار دینارە». ئەو خێزانە لەهەوڵدابوون بۆ ئەوەی مووچەیان بۆ ببڕێتەوە، تا بارودۆخیان باشتر بێت، كە چووە سەردانی كوێستان محەمەد، وەزیری كارو كاروباری كۆمەڵایەتی كردووەو و پێم راگەیاندووە كە مووچەیان بۆ ببڕێتەوە، كە منداڵەكانی ئۆتیزمیان هەیەو فرە جوڵەن و نەخۆشی پێستیشیان هەیە، پێی راگەیاندووە كەناویان تۆماربكەو فۆڕمەكە پڕبكەرەوە، دایكی چوار مناڵەكەش رێكارەنی ئەنجامداوەو چاوەڕێی هاتنەوەی ناوەكانیانە. مناڵەکان هیچ کامیان مووچەیان نییە و خەرجییان گرانە و جلوبەرگ و شیر ودایبییان پێویستە ولەگەڵ ئۆتیزمەکەشیاندا نەخۆشی ئەکزیمای پێستیان لەگەڵدایە دایكی ئەو چوار مناڵە كە نەخۆشی ئۆتیزمیان هەیە زیاتر روونكردنەوەی لەسەر بارودۆخی ژیانیان بۆ هاوڵاتی باسكردو ئەوەی خستەڕوو كە كرێی ساڵێكی خانووەكەیان قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆیان دەدات و لەسەر ئەركی ناوبراو دووان لەمنداڵەكانی بۆ سەنتەرو بۆ قوتابخانە دەبات. بەپێی ئامارێكی وەزارەی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی لەهەرێمی كوردستاندا نزیكەی سێ هەزار توشبووی نەخۆشی ئۆتیزم تۆماركراوەو سەبارەت بەوەی كە لەماڵێكدا زیاتر لەنەخۆشێكی ئۆتیزم هەبێت زیاتر لەموچەیەك دەبڕنەوە. ئاریان ئەحمەد، وتەبێژی وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو كەهەر ماڵێك چەند توشبووی ئۆتیزمی هەبێت بەمەرجێك ڕێژەكەی ئەو رێژەیە بێت كە بەپێی یاساكان دەستنیشانكرابێت بەخاوەن پێداویستی تایبەت ئەژمار دەكرێت و مووچەی بۆ دەبڕدرێتەوە، وتیشی:» خێزانمان هەیە سێ منداڵ و دایكەكەشیان خاوەن پێداویستی تایبەتن مووچە بۆ هەر چواریان بڕدراوەتەوە». نەخۆشی ئۆتیزم یەكێكە لەو نەخۆشیانەی كە بەردەوام چاودێری دایك یان باوك و كەسوكاری پێویستەو بەردەوام دەبێت ببرێنە سەنتەرەكانی راهێنان. یوسف عەبدوڵا، پزیشكی دەروونی لەسەنتەری تەندروستی دكتۆر زامدار لەسلێمانی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» نەخۆشی ئۆتیزم یەكێكە لەو نەخۆشیانەی كە چاكبوونی نییەو تەنها پێویستیان بەڕاهێنانە بۆ ئەوەی ئەركی دایك و باوكیان كەمبكرێتەوە». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد، ئەو جۆرە نەخۆشیە پێویستی بەچاودێری وردی دایك و باوك هەیە لەماڵ و لەسەنتەرەكانیش راهێنانیان پێدەكرێت.

هاوڵاتی هەڵبژاردنەوەی ئەردۆغان خەباتی كورد لەباكور سەختتر دەكات بۆ بەدەستهێنانی مافەكان و چاوەڕواندەكرێت ئەردۆغان مامەڵەكانی توندتر بكاتەوە بەو هۆیەی دەنگیان بۆ كەمال كڵیچدار ئۆغلۆ كاندیدی ئۆپۆزسیۆن بووە. ئەردۆغان: دەمیرتاش ئازاد ناكرێت ئەردۆغان لەیەكەم گوتاریدا لەبەرامبەر لایەنگرانی لەكۆشكی بێشتەپە لەئەنقەرە، هێرشی كردەوە سەر ئۆپۆزسیۆن و جارێكی دیكە كلیچدار ئۆغڵۆ و سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپەی كردە ئامانج. ئەردۆغان وتی، ئەوانەی دژایەتی توركیایان كرد لەم هەڵبژاردنەدا سەركەوتن و باسی دەمیرتاشی كردو رایگەیاند، كلیچدار ئۆغڵۆ باسی لەهەوڵەكانی ئازادكردنی دەمیرتاش دەكردو دەیوت ئەگەر دەتانەوێت سەلۆ (سەڵاحەدین دەمیرتاش) لەزیندان ئازاد بكرێت، دەنگ بە من بدەن، بەڵام گەل چی وت؟ چونكە گەلەكەی من باش ئەمە دەزانێت كەئەو كەسەی لەئامەد بووە هۆكاری گیانلەدەستدانی 51 برای كوردم، ئەو سەلۆ (تیرۆریستە) بوو و بۆیەش ئازاد ناكرێت.»   كڵیچدار ئۆغڵۆ: بەردەوامی بەخەباتی دیموكراسی دەدەین لەبەرامبەردا، كەمال كڵیچدار ئۆغلۆ كاتژمێر نۆو نیوی شەوی هەڵبژاردن كۆنفڕانسێكی رۆژنامەنووسی ئەنجامداو وتی، « كارەكانمان تەواو نەبووەو بەردەوامی بەخەباتی دیموكراسی لەتوركیا دەدەین. ناحەقی زۆر بەرامبەر خەڵكەكەمان دەكرێت و منیش نەمتوانی بێدەنگ بم، هەوڵمدا گەل لەم دۆخە دەربهێنم.»   ‹لەدوو كەس كەسێك گۆڕانكاری دەوێت› دوای راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان و سەرنەكەوتنی كلیچدار ئۆغڵۆ، چاوەكان زیاتر لەسەر هەدەپەو پارتی چەپی سەوز بوون كەهەڵوێستیان چی دەبێت كەپشتگیری تەواوی خۆیان بۆ كلیچدار ئۆغڵۆ دەربڕیبوو. دوابەدوای راگەیاندنی ئەنجامەكە، هاووتەبێژانی پارتی چەپی سەوزو میدحاد سانجار هاوسەرۆكی هەدەپە، كۆنفڕانسێكی رۆژنامەنووسیان ئەنجامدا. سانجار لەكۆنفڕانسە رۆژنامەنووسیەكەدا رایگەیاند، ئەنجامی هەڵبژاردن بە روونی دەریدەخات كە لەدوو كەس لەتوركیا كەسێك گۆڕانكاری دەوێت. بۆیە ئەركی ئۆپۆزسیۆن ئەوەیە كەهەوڵ بۆ گۆڕینی سیستم بدات و وتی، «لەئێستادا جەمسەرگەرایی لەنێو كۆمەڵگادا دروست بووەو ئەمەش هۆكارە بۆ لەناوبردنی بنەماكانی دیموكراسی.»   دەنگەكانی كلیچدار ئۆغڵۆ لەباكوری كوردستان كەمی كرد بەپێی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن، دەركەوت كەدەنگی كلیچدار ئۆغڵۆ لەزۆربەی پارێزگاكانی باكوری كوردستان كەمی كردووەو ئەمەش بووە جێگەی پرسیار لەلایەن چاودێرو هاووڵاتیانەوە. بەپێی بۆچوونی چاودێرانی سیاسی توركیاو جیهان، كەمی دەنگی كلیچدار ئۆغڵۆ بەپێی خولی یەكەمی هەڵبژاردن بۆ ئەوە دەگەڕایەوە كە كلیچدار ئۆغڵۆ پرۆتۆكۆلێكی لەگەڵ ئومید ئوزداغ سەرۆكی پارتی سەركەوتن واژۆ كرد كە بەیەكێك لەدوژمنە سەرسەختەكانی هەدەپە دەناسرێت و باسی ئەوە دەكرێت كە باپیری یەكێك لەو كەسانە بووە كە شێخ سەعیدی پیرانی لەسێدارە داوە. هۆكارێكی دیكەش ئەوە بووە كە كلیچدار ئۆغڵۆ لەبانگەشەی خولی دووەمدا، زیاتر لە لایەنە نەتەوەپەرستەكان نزیك بووەتەوەو لێدوانی توندی لەدژی پەكەكە داوەو رایگەیاندووە كە بەردەوامی بەیاسای قەیوم لەژێر ناوێكی دیكەوە دەدات. ئەمەش وایكردووە كەدەنگدەرە كوردەكان لە كلیچدار ئۆغڵۆ سارد ببنەوەو بەشێكی كەمیان بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا نەكەن. لەخولی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا لەشارەكانی باكوری كوردستان، رەجەب تەیب ئەردۆغان چوار ملیۆن و 479 هەزارو 423 دەنگی بەدەستهێنابوو، بەڵام بەپێی ئەنجامی بەرایی خولی دووەم، چوار ملیۆن و 576 هەزارو 854 دەنگی بەدەستهێناوە. واتر بەبەراورد بەخولی یەكەمی هەڵبژاردن، 97 هەزارو 431 دەنگی زیادكردووە. لەبەرامبەردا كەمال كڵیچدار ئۆغڵۆ، لەخولی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا سێ ملیۆن و 992 هەزارو 119 دەنگی لەپارێزگاكانی باكووری كوردستان بەدەستهێنابوو، بەڵام لەخولی دووەمدا سێ ملیۆن و 877 هەزارو 203 دەنگی بەدەستهێناوە. بەو پێیە، كڵیچدار ئۆغڵۆ لەخولی دووەمدا، بە بەراورد بەخولی یەكەمی هەڵبژاردن، 114 هەزار و 916 دەنگی لەباكوری كوردستان لەدەستداوە. رۆژهەڵاتییەكان خۆشحاڵ و رۆژئاواییەكان نیگەرانن دوای ئەوەی جارێكی دیكە ئەردۆغان وەك سەرۆككۆماری توركیا هەڵبژێردرایەوە، سەرۆكانی وڵاتانی جیهان، دەستیان بە پەیامی پیرۆزبایی بۆ ئەردۆغان نارد. ڤیلادیمیر پوتی سەرۆكی روسیا وتی ‹دۆستی ئازیزمان سەركەوت›. ئێران، ئازەربایجان، پاكستان، قەتەرو چەندین وڵاتی دیكە پیرۆزبایی گەرمیان لەئەردۆغان كرد. لەئاستی هەرێمی كوردستانیشدا، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، سەڵاحەدین بەهادین ئەمینداری یەكگرتوو و عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادگەریش خۆشحاڵی خۆیان بەسەركەوتنی ئەردۆغان دەربڕی. لەلایەکی دیكەوە، رۆژئاواییەكان، تێبینیەكانی خۆیان بەئاشكرایی دەربڕی، سەرۆكەكانی ئەمریكا، بەریتانیا، فەرەنسا، ئەڵمانیاو بەگشتی وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاو ناتۆ داوایان لە ئەردۆغان كرد لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتی ناتۆدا كاربكات و لەئەوروپاو ئەمریكا نزیك بێتەوە.   ‹ئەردۆغان ماوەیەكی كەمی لەبەردەمدایە كە چێژ لەسەركەوتنەكەی ببینێت› هەڵبژاردن كۆتایی هات و ئەردۆغان هەڵبژێردرایەوە، بەڵام ئەو كێشە كەڵەكەبووانەی كەتوركیا بەرەو كەشێكی ناسەقامگیر پاڵ پێوە دەنێت، چاوەڕێی ئەردۆغان دەكەن و بەتایبەتی پرسی قەیرانی ئابوری، بێكاری، گرانی. بەپێی ئامارە فەرمیەكان، لەئێستادا، رێژەی بێكاری 10٪، رێژەی هەڵاوسان 43٪یـــە. بەڵام ئۆپۆزسیۆن دەڵێت، رێژەی هەوسان 100٪ی تێپەڕاندووە. سنوری برسیبوون گەیشتووەتە 12 هەزار لیرە كەنزیكەی هەشت هەزار لیرە وەك موچە بەكارمەندان دەدرێت. توركیا 230 ملیار دۆلار قەرزداری وڵاتانی جیهان و بانكی ناوەندیە. نرخی لیرە بەشێوەیەك دابەزیوە كە لەمێژووی توركیادا هاوشێوەی نەبووەو نرخی 100 دۆلاری ئەمریكی دوو هەزار لیرەی تێپەڕاندووە. بۆیە چاودێرانی ناوخۆیی و دەرەوە ئاماژە بەوە دەكەن كەدۆخێكی سەخت چاوەڕێی توركیاو ئەردۆغان دەكات. لەم بارەیەوە رۆژنامەی فایناشناڵ تایمزی ئەمریكی راپۆرتێكی لەبارەی سەركەوتنی ئەردۆغان و لێكەوتەكانی بڵاوكردەوە. بەپێی راپۆرتەكە، ئەگەر ئەردۆغان قەیرانی ئابوری چارەسەر نەكات، متمانەی نامێنێت و بۆیە ماوەیەكی كەمی لەبەردەمدایە كەچێژ لەسەركەوتنەكەی ببینێت.   قەیرانی ئابوری سەركەوتن لەئەردۆغان تاڵ دەكات؟ دوای كێبڕكێیەكی سەخت، دوای هەموو تێبینیەكان سەرەنجام رەجەب تەیب ئەردۆغان بۆ پێنج ساڵی دیكە، وەك سەرۆككۆماری توركیا هەڵبژێردرایەوەو كەمال كلیچدار ئۆغلۆ ركابەرە سەرسەختەكەی بۆ هەمیشە چانسی بوون بەسەرۆككۆماری لەدەستدا. لەگەڕی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیادا كە 28ی ئایار بەڕێوەچوو، بەپێی ئەنجامە بەراییەكان، رەجەب تەیب ئەردۆغان بەڕێژەی 52.18%ی دەنگەكان، كەمال كڵیچدار ئۆغڵوی شكستپێهێنا كە رێژەی 47.82%ـی دەنگەكانی بەدەستهێنا. رێژەی بەشداریكردن لەهەڵبژاردنەكاندا 86.09٪ بوو و بەگشتی ئەردۆغان 27 ملیۆن و 833 هەزارو 991 دەنگ و كلیچدار ئۆغڵۆش 25 ملیۆن و 503 هەزارو 703 دەنگیان بەدەستهێنا. بەو پێیەش كلیچدار ئۆغڵۆ بەپێی خولی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی نزیكەی ملیۆنێك دەنگ و ئەردۆغانیش نزیكی 700 هەزار دەنگیان زیاد كردو بەم شێوەیە كۆتایی بەكەشی هەڵبژاردن لەتوركیا هات و داشەكان شوێنی خۆیان گرتەوە.

هاوڵاتی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی عێراق سێ بڕگەی لە ماددەی 14 پڕۆژە بودجە جێگیركردووە كەئەولەویەت بدرێت بەدابەشكردنی مووچەو 10% ی مووچەی پاشەكەوتكراوەكان مانگانە بگەڕێتەوە بۆ فەرمانبەران و پارێزگای ناڕازی ئەو مافەی هەبێت بەغدا راستەوخۆ بودجەی بۆ رەوانە بكات. رۆژی هەینی رابردوو لیژنەی دارایی كارەكانی تایبەت بە پڕۆژە بودجەی عێراقی پەسەند كرد، بەڵام دوای بڵاوبونەوەی بەشێك لەبڕگەكان پارتی لەڕێگەی شاخەوان عەبدوڵا، جێگری سەرۆكی پەرلەمان دانیشتن و كۆبوونەوەی لیژنەی دارایی راگرت. پشكی كورد لە پڕۆژە بودجەی عێراق جێگیر كراوەو لەماددەكانی (12،13،14) ئاماژە بەشایستەو پابەندبوونەكانی حكومەتی هەرێم كراوە، بەڵام پارتی ناڕازیەو رێككەوتنی لەگەڵ شیعەكان كردووە بۆ دەستكاریكردنی بەشێك لەبڕگەكانی ماددەی 14ی پڕۆژە یاساكە. لەماددەی 12ی پڕۆژەكە ئاماژە بەوە كراوە كە لەپرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)دا، پشكی هەرێم بەڕێژەی (12.67%) لەبودجەی گشتی دیاریكراوە، بڕەكەشی دوای لێدەركردنی خەرجی سیادی حاكیمە، زیاتر دەبێت لە 15 ترلیۆن دینارو مانگانە دەگاتە ترلیۆنێك و 250 ملیار دینار. هەروەها لەماددەی 14و بڕگەی 12ی پڕۆژەكەدا ئاماژە بەگەڕاندنەوەی مووچە پاشەكەوتكراوەكان كراوە كەمانگانە 10% بگەڕێندرێتەوە بۆ مووچەخۆران كەحكومەتی هەرێم مانگانە 910  ملیار دینار دەداتە مووچەو بەو شێوەیە مانگانە 91 ملیار دینار خەرجی دارایی دیكەی بۆ دروست دەبێت. حكومەتی هەرێمی كوردستان بێجگە لەو بودجەیەی كە لەعێراقەوە بۆی رەوانە دەكرێت كەمانگانە ترلیۆنێك و 250 ملیار دینارە، هاوكات داهاتی نانەوتی بێجگە گومرگ كە 50% بۆ عێراقە، تەنها لەباج و زەریبە مانگانە  200 ملیار دیناری دەستدەكەوێت و لانی كەم مانگانە 50 ملیار دینار زیاتری لەداهاتی گومرگ بۆ دەمێنێتەوە كە نیوەەی دەدرێتە بەغداد، بەو پێیە حكومەتی هەرێم پارەی كاشی بەردەستی مانگانە ترلیۆنێك و 500 ملیار دینار دەكات. حكومەتی هەرێم مانگانە 910 ملیار دینار بۆ مووچەو 91 ملیار دینار 10% پاشەكەوتی مووچە بداتەوە ئەوا مانگانە 509 ملیار دیناری بۆ دەمێنێتەوە كە زۆر بەئاسانی دەتوانێت بەو بڕە پارەیە هاوشێوەی ساڵەكانی (٢٠١٠،٢٠١١، ٢٠١٢) پڕۆژەكان دەستپێبكاتەوەو  بەشێك لەو پارەیەش بۆ دانانەوەی قەرزەكانی بێت. فەرمانبەران و مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان زیاتر لە 11 ملیار دۆلار مووچەی پاشەكەوتكراو نەدراویان لای حكومەتی هەرێمە كە بەدینار دەكاتە زیاتر لە 18 ترلیۆن دینار. بەشێوەیەك كە لەسەردەمی كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەسەرۆكایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) مووچەخۆران حەوت موچەی تەواویان پێنەدراوەو (23) مانگی تەنها چارەكە مووچەیان پێدراوەو (11) مانگیش بەشێكی كەم بەڕێژەی لەسەدا (21،18،15،12،10) مووچەی فەرمانبەران  پاشەكەوت كرا. یەكەم؛ پشكی هەرێم لەبودجەی گشتی عێراق پاڵپشت بەپرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) هاوكات خەرجی گشتی بە (199 ترلیۆن و 22 ملیارو 111 ملیۆن و 663 هەزار) دینار دەخەمڵێندرێت. لەو خەرجیانەش پشكی هەرێم بەڕێژەی (12.67%) جێگیر كراوە ، بەجۆرێك؛ گێرانەوەی پاشەكەوتی مووچە پەیوەندی راستەوخۆی بەژیان و گوزەرانی هاووڵاتیانەوە هەیە، دابینكردنی پژێوی و موچەی موچەخۆرانە، ئەم پرسە لای یەكێتی بەئەولەویەتی كارەكانی فراكسیۆنی یەكێتی دادەنرێت و پارتیش دەڵێت پێویستە بەغداد بودجەی بۆ تەرخان بكات. لەهەرێمی كوردستاندا ژمارەی موچەخۆران یەك ملیۆن و 251 هەزار كەسەو ئەگەر تەنها 10% پاشەكەوتی مووچە بگەڕێندرێتەوە ئەوا مانگانە 91 ملیار دیناری دیكە دەكەوێتە بازاڕەكانی هەرێمەوەو جوڵەی ئابووری زیاتر دەكات و بوژانەوەی ئابووری لێدەكەوێتەوە. هەرێمی كوردستان دانیشتوانەكەی زیاترە لە شەش ملیۆن كەس كە لەهەزارو 200 خێزان پێكهاتووە، واتا هەر خێزانێك بەتێكڕا مووچەخۆرێكیان بەردەكەوێت، كەواتە گێڕانەوەی 10%  پاشەكەوتی مووچە پەیوەندی راستەوخۆی بەدۆخی ئابووری هاووڵاتیانەوە دەبێت و متمانەی حكومەت لای خەڵك زیاتر دەكات. شیعەکان نایانەوێت کێشە بۆ حکومەتەکەی سودانی دروست ببێت و چاوەڕوان دەکرێت پارتی ڕازی بکەن و بڕگەی گەڕاندنەوەی ٪١٠ پاشەکەوتی مووچە لاببرێت دوێنێ سێشەممە هونەر جەمال، وتەبێژی وەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند كە «بەپێی یاسای بودجە هیچ بڕە پارەیەك خەرج ناكرێت، ئەگەر تەرخانكراوی نەبێت و هیچ گواستنەوەی گوژمەیەكیش لەشوێنێك بۆ شوێنێكی دیكە ناگوازرێتەوە ئەگەر بەدەق لەیاساكەدا نەهاتبێت، كە ئەمە لەپڕۆژەیاسای بودجەی عێراقدا جێگیركراوەو لەهەموو ساڵانی رابردووشدا هەر وابووە». هونەر جەمال راشیگەیاند كەئەو لەسەدا 10ـی پاشەكەوتی مانگانەی مووچە كە لەلایەن خەڵكەوە باسی لێودەكرێت، مانگانە پێویستی بەزیاتر لە 90 ملیار دینارو ساڵانەش پێویستی بەزیاتر لەیەك ترلیۆن دینارە، وتیشی:» ئەگەر پێشنیاری پێدانەوەی پاشەكەوتی مووچە جێگیركراوە، سوپاستان دەكەین، بەڵام فەرموون پارەی بۆ تەرخان بكەن با سەدا 10 نەبێت، با سەدا 20 و 30 بێت، بۆ ئەوەی بتوانین لەزووترین كاتدا پاشەوكەوتی مووچە بەمووچەخۆران بدەینەوە». كۆی پارەی پاشەكەوتی موچەخۆران  كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەكۆبوونەوەی رۆژی 5ی تشرینی یەكەمی 2022 لەپەرلەمان رایگەیاند، قەرزەكانی سەر حكومەتی هەرێم زیادیان كردووەو بوونەتە 28 ملیارو  500 ملیۆن دۆلار لەماوەی چەند مانگی رابردوو ملیارو نیوێك زیادبووە. هاوكات رۆژی 28ی حوزەیرانی 2021 ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران لەپەرلەمانی كوردستان رایگەیاند «كۆی قەرزەكانی هەرێمی كوردستان لەمانگی سێی 2020 (28 ملیارو 476 ملیۆن و 675 هەزار) دۆلار بووە، بەڵام لە مانگی سێی 2021 واتا لەماوەی ساڵێكدا  گەیشتووەتە 31 ملیارو  بە: 637 ملیۆن دۆلار». هەروەها زیاكردنی ئەو سێ ملیارەی دۆلارەی بۆ شایستە داراییەكانی مووچەخۆران بۆ مانگەكانی (5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان گەڕاندەوە. لە  13ی ئازاری ئەمساڵدا  ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، رەشنوسی بودجەی ساڵی 2023ی پەسەند كرد كە بۆ ساڵانی (2024 و 2025)یش بەكاردێت. لەكۆبوونەوەی رۆژی پێنجی نیسانی 2023 خوێندنەوەی یەكەم و لە 18ی نیسانی 2023  پەرلەمانی عێراق خوێندنەوەی دووەمی بۆ پرۆژەیاساكە ئەنجامدا، چاوەڕواندەكرێت لەسەرەتای مانگی حوزەیران پرۆژەیاساكە پەسەند بكرێت. لەپرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵدا داهاتی گشتی بە (134 ترلیۆن و 552 ملیارو 919 ملیۆن و 63 هەزار) دینار دەخەمڵێنرێت و داهاتی نانەوتیش بە 17 ترلیۆن دینار خەمڵێندراوەو كورتهێنانی بودجەكەش 64 ترلیۆن دینارە.

هاوڵاتی- دهۆك لەتشرینی یەكەمی 2020 شێروان شێروانی و چوار رۆژنامەنوس و چالاكوانی بادینان دەستگیركران و لە16ی شوباتی 2021دا بەدەنگی زۆرینەی دادوەرانی دادگای تاوانەكانی هەولێر بە «سیخوڕكردن بۆ وڵاتان و هەوڵدان بۆ كودەتا» تۆمەتباركران و بەشەش ساڵ زیندانی حوكمدران. لە16ی ئاداری 2023 سیان لەو حوكمدراوانەی بادینان ئازادكران، ئەوەش دوای تەواوكردنی سزاكەیان بەپێی مەرسومێكی سەرۆكی هەرێم، بەڵام هەریەكە لەشێروان شێروانی و گۆهدار زێباری هێشتا لەزیندانن و كەیسی تریان بۆ كراوەتەوە. دوو دۆسیەی «تەزویرو هەڕەشە»  لەدژی رۆژنامەنوس شێروان شێروانی كراونەتەوە لەناوەڕاستی مانگی نیسان رەوانەی دادگای لێكوڵینەوەی دەشتی هەولێر لەكەسنەزان كران بۆ وەرگرتنی وتە، بەڵام ئامادەنەبوو بەبێ ئامادەبوونی پارێزەران قسە بكات. دۆسیەی دووەم، تۆمەتی هەڕەشەكردنە لەئەفسەرێكی دادگا، تۆمەتی هەڕەشەكردنەكە لەئەفسەرێكی زێرەڤانی لەناو چاكسازی گەورانی هەولێر پەڕاوێكی لێكۆڵینەوەیان لەبنكەی پولیسی كەسنەزان بەپێی ماددەی 229 لەیاسای سزادانی عێراق بۆ كردووەتەوە. بەشدار حەسەن، پارێزەری كەیسی حوكمدراوانی بادینان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» تائەمڕۆ هیچ پێشهاتێكی تازە لەسەر كەیسی شێروان شێروانی و گۆهدار زێباری نیە، تەنها ئەوەیە لەناوەڕاستی مانگی ئەیلولی ئەمساڵ هەردووكیان حوكمەكەیان تەواو دەبێت و ئازاد دەبن «. بەشدار حەسەن وتیشی» ئەوەی گۆهدار زێباری دۆسیەكی نویێ بۆ كراوتەوە، ئەویش لەسەر لۆگۆی ئۆتۆمبێلەكەی كەحوكمەكەی سێ مانگە، مانگی نۆ تەواو دەبێت و ئازاددەكرێت، شێروان شێروانیش بەهەمان شێوە ئازاد دەبێت». دۆسیەی رۆژنامەنووسانی بادینان، یەكێك بوو لەو دۆسییانەی كە لەناوەندە جیهانییەكان دەنگدانەوەی هەبووەو زۆرینەی نوێنەری وڵاتان داوای ئازادكردنیان گەیاندە مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم، بەڵام پاش بڕیارەكەی سەرۆكی هەرێم بۆ كەمكردنەوەی سزاكانیان بەشێك لەئومێد بۆ ئەو زیندانیانە گەڕایەوەو بەشێكیان ئازاد كران. بێجگە لەوڵاتانی نێودەوڵەتی سەنتەری میترۆ بۆ داكۆكیكردن لەڕۆژنامەنوسان و سەرجەم رۆژنامەنوسان و میدیاكاران لەهەرێمی كوردستاندا داوای ئازادكردنیان بۆ رۆژنامەنوسانی بادینان دەكرد. زێدان برای گوهدار زێباری لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» تائێستا هیچ شتێك نیە كەببێتە رێگر لەبەرامبەر ئازادكردنی، چونكە دەبوایە لە 16ی ئازاری ئەمساڵ ئازادبكرایە، بەڵام بەداخەوە لەسەر لۆگۆی ئۆتۆمبێلەكەی حەوت مانگی تر ماوەكەی زیادكرا». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد كە لەدوای ئەو سزایەی بەناهەق كە بەسەر گوهدار سەپێندرا، بڕیارەكە چووە تەممیز، دوای گەڕانەوەی ماوەكە بۆ پێنج مانگ كەمكرایەوە، دەبوایە هەر ئەو بڕیارە هەڵبوەشایەتەوە، چونكە تائێستا لەعێراق و كوردستان بەو تۆمەتەی كەئاراستەی گوهدار كرابوو كەئەویش لۆگۆی ئوتومبێل بوو كەس بەیەك رۆژیش سزانەدراوە، چونكە سزاكەی تەنیا بەغرامە دەكرێت. «دۆخیان لەزینداندا  باش نیەو شەڕی دەروونییان لەگەڵدا دەكرێت لەناو چاكسازی گەورانی هەولێر، هەر لەناو ئەو چاكسازییەش رێگری دەكەن كە گوهدارو شێروان یەكدی ببینن، هەتا لەكاتی چوونە دەرەوە بۆ ناو گوڕەپانی چاكسازی لەوێش یەكتر نابینن»زێدان برای گۆهدار زێباری وای وت. بەپێی وتەی پارێزەرەكەیان، شێروان شێروانی لەمانگی ئەیلول و گوهداریش لە 16ی ئاب ئازاددەكرێن.

سەركۆ جەمال دوو ماددەی پرۆژەیاسای بودجەی عێراق كەتایبەتن بەهەرێمی كوردستان هێشتا لەنێوان هەرێم و بەغدا گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت، هەندێك لەپێشنیازەكان یەكێتی و چەند لایەنێك كردوونی، بەڵام هەندێكیان لەڕێككەوتنی نێوان هەرێم و بەغدا لە 4-4-2023 هاتوون، ئەمەش بەوتەی دوو پەرلەمانتاری عێراق. نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەو پێشنیازە گۆڕانكاریانەی كە لەلایەن لایەنەكانی تری ناو لیژنەكە شەوی 25-5-2023 دەنگی لەسەردرا، زیاتر لە 10 رۆژ لەمەوبەر بڵاویانكردبوەوەو باسیان كردبوو بۆ ئەوەی لەگەڵ هەرێمی كوردستان پێكەوە قسەی لەسەربكەن». وتیشی:»بەڵام لەناو كۆبوونەوەی لیژنەی داراییدا كە سێ نوێنەری لایەنە كوردیەكانی تێدایە، نوێنەرێكی یەكێتی و دوو نوێنەری پارتی و نوێنەرێكی یەكگرتوو، وەكو یەكێتی سێ پێشنیازمان هەبووە لەكۆی ئەو پێشنیازانەی كە ئەو شەوە جێگیركراوە». «پێشنیازەكانی ئێمە تەنها تایبەت بووە بەگێڕانەوەی پاشەكەوتی مووچەو پێدانی ئەولەویەت لەدابەشكردنی هەر بڕە پارەیەك كەدەگاتە هەرێمی كوردستان بۆ دابەشكردنی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان بێت، پێشنیازی سێیەمیشیان ئەوەیە كە لەدابەشكردنی پشكی هەرێم بەسەر پارێزگاكاندا حكومەتی هەرێم دادپەروەر بێت و بەپێی بەركەوتەی پارێزگاكان پارەیان بۆ خەرج بكات، ئەگەر ئەمە نەكات هەر پارێزگایەك ناڕازی بێت و پێی وایە ستەمی لێدەكرێت بەغدا بتوانێت بەجیا پشكی خۆی بۆ بنێرێت». نەرمین مەعروف وای وت. ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق دەشڵێت:» ئەوانەی دیكە پێشنیازی یەكێتی نییەو لایەنەكانی دیكە كردوویانە، ئەندامەكانی پارتی لەلیژنەی دارایی بەدڵیان نەبوو بایكۆتی دانیشتنەكەیان كرد، پێشتریش گۆڕانكاری لەماددەی 13و 14 باسكرا، بەڵام ئەوان ئامادەنەبوون بەهیچ شێوەیەك وشەیەكیش بگۆڕن لەكاتێكدا ئەو دەقانەی لەلایەن حكومەتەوە هاتبوو هەڵەی تێدابوو». نەرمین مەعروف ئاماژە بەوەشدەكات یەكێك لەو بڕگانەی هەڵەی تێدابووە، بڕگەی دووەمی ماددەی 12 بووە، دەشڵێت «ئەو دەقە مەترسی گەورەیە لەسەر پشكی هەرێم، چونكە سنورێكی دانابوو بۆ بودجەی هەرێم، توانیمان لەئەنجومەنی وەزیرانەوە جارێكی دیكە دەقی پرۆژە یاساكە بگۆڕین». سەبارەت بەبڕگەی 13 و 14 كە ناكۆكی لەسەر دروستبوو، نەرمین مەعروف وتی: »پارتی رازی نەبوون لەدەقەكاندا ناوی كۆمپانیای سۆمۆ بنووسرێت، ئەو هەژمارە بانكیەش كەپارەی نەوتەكەی تێدا هەژماردەكرێت پارتی نەیدەویست لەبانكی ناوەندی عێراق بێت، بەڵام دواتر كە رێكنەكەوتن لایەنەكانی دیكە ئەوەی خۆیان ویستیان بەزۆرینە دەنگیان لەسەردا». ئەندامەكەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق باس لەوەشدەكات یەكێتی لەگەڵ ئەو بڕگەیەدا نەبووە كە رێگەنادات نەوت لەكێڵگەكانی نەینەواو كەركوك، هەروەها ئەو بڕگەیەش كەئەگەر هەرێم پابەند نەبێت بەڕادەستكردنی نەوت، پشكەكەی ببڕدرێت. بەوتەی ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق یاداشتیان پێشكەشكردووە سەبارەت بەو بڕگانەی مەترسییان لەسەر هەرێم هەیە، لەدانیشتنی داهاتووش جارێكی دیكە ئەو بڕگانە دەخەنەوە دەنگدان. نەرمین مەعروف هەروەها دەڵێت: بەشێك لەو بڕگانەی لەماددەی 13 و 14 دا هاتوون و پارتی دەڵێت دەستكاری كراوە لەدەقی رێككەوتنی نێوان هەرێم و بەغدا هەبووەو هیچ لایەنێك پێشنیازی نەكردووە واتە چەند بڕگەیەكی گۆڕانكاری تێدا كراوە نەك هەردوو مادەكە.   پارتی گۆڕانكاریەكان وەكو بۆمب دەبینێت و دەڵێت بەهیچ شێوەیەك قبوڵی ناكەن شوان محەمەد ئەندامی پەرلەمانی عێراق لەفراكسیۆنی پارتی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»كۆبوونەوەكان تائێستا بەردەوامییان هەیە، لەسەر ئاستی باڵای هەرێم و بەغداش كۆبوونەوە دەبێت و هەموو كۆبوونەوەكانیش بەو ئاڕاستەیەن كێشەكان چارەسەر بكرێن». وتیشی:»ئەوان كە لەگەڵ ئێمە رێككەوتوون هەم بۆ پێكهێنانی حكومەت، هەم لەهاوپەیمانی ئیدارەدانی دەوڵەت و ناردنی پرۆژەی بودجە، واتای چییە 10 پەرلەمانتاری شیعە هەموو رێككەوتنەكان بەلاوە دەنێن، بۆیە دەبێت ئەو گۆڕانكاریانە رابگیرێن». ئەو ئەندامەی پەرلەمانی عێراق لەفراكسیۆنی پارتی دەشڵێت:»هەر ئەو گۆڕانكاریانە نین، بەڵكو كۆمەڵێك كۆت و بەندیش دانراوە، ئەسڵەن هەرێمی كوردستان بەنەوتی ناوچەكانی موسڵ و كەركوكەوە 400 هەزار بەرمیل دەتوانێت دەربهێنێت، ئەگەر ئەوانەی لێدەربكرێت ناتوانین 250 هەزار بەرمیلیش بنێرین ئەگەر لەو بڕەش كەمتر بێت بەپێی بڕگەكە ئیستحقاقی هەرێم رادەگیرێت و بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكیش ئەو بڕیارەیان دابوو». شوان محەمەد ئەوەشی خستەڕوو:»نە سەركردایەتی سیاسی كورد دەچێتە ژێر باری ئەو گۆڕانكاریانە، نە موئامەرەش هۆكارێكە بۆ ئەوەی ئێمە شكست بهێنین،  نوخبەی ژیری شیعە دژی ئەوەن كەڕوویداوەو بەئاشكراش دەیڵێن، چونكە هەموو كێشەی عێراق لەڕابردوودا بێمتمانەیی بووە، واژۆ دەكەن و جێبەجێی ناكەن». ئەو پەرلەمانتارەی پارتی لەپەرلەمانی عێراق باس لەوەشدەكات «ئەمجارەش رێككەوتنەكە كەبەڵێنی جێبەجێكردنیان دابوو وا دەرنەچوو، پەرلەمانتارەكانی شیعەو یەكێتی وا رێككەوتوون دەنگ بەخاڵەكانی یەكتر بدەن، بەتایبەت لەسەر خاڵە نوێیەكان». «لەسەر پاشەكەوتی مووچە لەگەڵیداین، بەڵام نابێت تەنها لەسەر كاغەز بێت، دەبێت بودجەشی لەگەڵدابێت، ئەمە هەمووی بۆمبە بۆ ئەوەی بودجە نەنێردرێت». شوان محەمەد وای وت. پەرلەمانتارەكەی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی عێراق دەڵێت:»وا رێككەوتووین كەئێمە نەوت بنێرین و ئەوانیش بودجە، حكومەتی عێراق چاودێری دینار بەدیناری بكات، ئەو خاڵەی تیابووە كەسەرۆكی حكومەت بتوانێت مانگانە بەشی مووچەی لێ رابكێشێت، نەك وەك ئەوەی ئێستا كەدەڵێت پێویستە وەزیری دارایی رەزامەندی بدات و دواتر سەرۆكی حكومەت بتوانێت پارە خەرج بكات». بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی شەوی 29ـی ئایاری 2023 هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت لەماڵی  فوئاد حوسێن، بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی پارتی دیموكراتی كوردستان لەبەغدا كۆبوونەتەوە، رۆژی 30 ئایاریش پارتی لەڕێگەی فوئاد حوسێن، وەزیری دەرەوە ئەوەیان راگەیاندووە كە لەگەڵ شیعەكاندا رێككەوتنیان كردووە كە رێككەوتنەكەی نێوان سەرۆكی حكومەتی عێراق و هەرێم جێگەی ئەو بڕگانە بگرێتەوە. یەكێك لەو پرسانەی تاوتوێكران، ئەو گۆڕانكارییانە بوون كە لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەهەردوو مادەی 13 و 14ـی پشكی هەرێمی كوردستان كردیان و جێگەی ناڕەزایی پارتی بوو. هەر بەپێی زانیاریەكان لەبارەی هەناردەكردنی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەرێمی كوردستان، هەردوولا رێككەوتن بەهەماهەنگی بێت لەنێوان هەولێرو بەغدا لە رێگەی كۆمپانیای بەبازاڕكردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)، هەروەها رێككەوتن لەسەر ئەوەشكراوە، دەسەڵاتی مامەڵەكردن بەپارەی داهاتی نەوتی هەرێمی كورستان لەهەژمارێكی بانكی تایبەتدا بەهەماهەنگی بێت لەنێوان هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵی.

هاوڵاتی ئابووری توركیا گەورەترین مەترسی لەسەرە بەهۆی سیاسەتەكانی حكومەتەكەی دادو گەشەپێدان و ئەردۆغان كە بەدەست كێشەی گەورەوە دەناڵێنێت، لەپێش هەموویان دابەزینی بەردەوامی بەهای لیرەی توركی و بەرزبوونەوەی نرخی پێداویستی و خواردەمەنی رۆژانەیە كەپێویستی بەچارەسەری خێرا هەیە ئەگەر نا دۆخی دارایی وڵاتەكە دەخات. ئەردۆغان لەخولی دووەمی سەرۆكایەتی كۆمار لە 28ی ئایار بەڕێژەی 52% بەرامبەر 47.9% ی كەمال كلیچدار ئۆغلۆ سەركەوتنی بەدەستهێنا، بەڵام سەركەوتنەكەی بەشكستنی ئابووری وڵات هەژمار دەكرێت لەپێنج ساڵی داهاتوودا كە رووبەڕووی قەیرانی ئابووری گەورەتر لەوەی ئێستا تیایەتی دەبێتەوە. نرخی لیرەی توركی بەرامبەر بەدۆلار نزیكە لەئاستە نزمە مێژووییەكان هەر 100 دۆلارێك، بەرامبەر 2040 لیرەی توركیە كەتەنها لەماوەی ئەم مانگەدا بەهای لیرە 6% دابەزیوەو لەماوەی ئەمساڵیشدا بەڕێژەی 38% بەرامبەر دۆلاری ئەمریكی دابەزیوە. هەروەها لەماوەی مانگی نیسانی رابردوو رێژەی بەرزبونەوەی نرخەكان گەیشتە 55%، دوای ئەوەی لەمانگی تشرینی یەكەمی 2022 ئاستێكی پێوانەیی تۆماركرد كە 85.5% بوو، بەپێی پەیمانگای توركیا. راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان پێشبینی ئەوەیان كردووە كەئەو بوومەلەرزەیەی مانگی شوباتی رابردوو توركیای گرتەوە، 34 ملیار دۆلار زیانی لێكەوتووەتەوە، بەڵام حكومەتەكەی ئەردۆغان زیانەكانی بە 102 ملیار دۆلار خەمڵاندووە كەزیانی 80 ملیار دۆلاری لەكەرتی خانوبەرەو پیشەسازی و كشتوكاڵی و گەشتیاری داوە. تائێستا حكومەت نەیتوانیوە ئەو سەقامگیرییە ئابوورییە بەدەستبهێنێت كەبەڵێنی پێدابوو و هێشتا رووبەڕووی چەندین تەحەدا بووەتەوە بۆ باشتركردنی دۆخی ئابووری وڵاتەكە، لەنێویاندا گرتنەبەری رێوشوێنی جددی بۆ... بەرەنگاربوونەوەی بەرزبوونەوەی نرخی شمەك و كاڵاكان. ئابوریناسان ئاسۆی ئایندەی ئابووری توركیا بە «نادیار» وەسف دەكەن، ، بەڵام پێیانوایە ئەگەر حكومەتی توركیا بتوانێت چارەسەری ئەو تەحەددایانە بكات كەڕووبەڕووی دەبێتەوە، ئەوا ئابووری توركیا توانای گەشەكردنی هەیە بەخێراییەكی تەندروست، بەڵام ئەگەر ئەردۆغان لەسەر سیاسەتە نازانستیە ئابووریەكانی بەردەوام بێت توركیا رووبەڕووی قۆناغێكی درێژخایەنی قەیران دەكاتەوەو بەهای لیرە زیاتر دادەبەزێت و 100 دۆلار دەگاتە دوو هەزارو 500 لیرە لەماوەی دووساڵی داهاتوودا. سەرەڕای نیگەرانی و نیگەرانییەكانی پەیوەست بەتێچووی گوزەرانی توركیا، رەجەب تەیب ئەردۆغان توانی خولی نوێی سەرۆكایەتیی توركیا سەربكەوێت و لەهەڵبژاردنەكاندا پشتیوانی لێی دوورنەخرایەوە، سەرەڕای ئەو سیاسەتە ئابوورییە ناتەقلیدیانەی كەدەیگرێتەبەر، نوێنەرایەتی دەكات لەدووركەوتنەوە لەو سیاسەتە لەبەرزكردنەوەی رێژەی سوود كەبەشداری كردووە لەبەرزبوونەوەی رێژەی هەڵاوسان و بەرزبوونەوەی نرخی خۆراك و كاڵا سەرەكییەكانی دیكە زیادی كردووە، كە»پێداگری ئەردۆغان لەسەر دابەزاندنی رێژەی سوود بۆ بەرزكردنەوەی گەشەی ئابووری بووەتەهۆی لاوازبوونی بەهای لیرە ، كە لەماوەی پێنج ساڵی رابردوودا بەرامبەر بەدۆلار نزیكەی لەسەدا ٨٠ دابەزیوە». هەندێك لەوەبەرهێنەران ترسیان هەیە سەركەوتنی ئەردۆغان ببێتە هۆی ناسەقامگیری زیاتری ئابووری لەگەڵ بەرزبوونەوەی رێژەی هەڵاوسان و بەردەوامی دابەزینی بەهای لیرە بۆ نزمترین ئاست، هەروەها ئەو گرژییەی لەقەرزی سەروەری توركیادا هەیە كە»ناوەندەكان و قەرزەكانی بانكەكان، ئەم ترسە دەگەڕێتەوە بۆ پێداگری یاریدەدەرەكانی لەسەر ئابووریناسانی تەكنۆكرات كەڕێژەی سوود بەرز نەكەنەوە بۆ پشتگیریكردنی گەشەی ئابووری». توركیا دوو سیناریۆی لەبەردەستدایە كە بەردەوامبوونی ئەردۆغان لەسیاسەتە ئابورییە ناتەقلیدییەكانی دابەزاندنی رێژەی سوودو هەڵاوسان لەپێناو بەرزكردنەوەی ئابووری توركیا، وەك لەكاتی هەڵبژاردنەكاندا رایگەیاندبوو كەئەو سیاسەتە ناگۆڕێت، چونكە پەیوەندییەكی راستەوخۆ دەبینێت لەنێوان كەمی رێژەی سوودو كەمی هەڵاوسان. هەروەها ئابوری توركیا لەدواخستنی پارەی هاوردەكردنی وزەی روسیا لەلایەن توركیاوە سودمەند بوو، ئەمەش وای لێدەكات بەپێی بەڵێنەكانی بەخشندەیی بۆ گەلی توركیا خەرج بكات. ئەوەی پاڵپشتی ئەم سیناریۆیە دەكات، ئەو چاوەڕوانیەیە كەتوركیا پلەكانی ئاساییبوونەوە لەگەڵ رۆژئاوا زیاد بكات، بەو پێیەی توركیا توندبوو لەپەیوەندی كردنی فینلاندو سوید لەناتۆ، هەرچەندە رەزامەندی خۆی لەفینلاند دەربڕی، بەو پێیەی مەبەستی هەناردەكردنی توركیا ئەوروپایە. لەژێر ئەم سیناریۆیەدا، ئەو وەبەرهێنەرانەی هیوادارن بگەڕێنەوە بۆ سیاسەتە ئابورییە تەقلیدییەكان و پابەندتربن بەچارەسەركردنی كێشەی هەڵاوسان لەتوركیا، نائومێد دەبن و متمانەیان بەبۆندەكانی حكومەت و توانای حكومەتی توركیا بۆ دانەوەی قەرزەكانی لاواز دەبێت. هەروەها سیناریۆی دووەم بریتییە لەئەگەری ئەوەی ئەردۆغان بەسیاسەتە ئابورییەكانیدا بچێتەوە بەجۆرێك كە بانكی ناوەندی توركیا رێژەی سوود بەرزبكاتەوە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كەتاكە بانكی ناوەندییە بەپێچەوانەی نزیكەی باقی بانكە ناوەندییەكان كەهەر پێداگری لەسەر بەرزنەكردنەوەیان ماوەتەوە، بەڵكو رێژەی سوودی لەسەدا ١٩ كەمكردەوە بۆ 8.5%، ئەمەش بووە هۆی بەرزبوونەوەی رێژەكە هەڵاوسان لەماوەی 24 ساڵدا بۆ 84% بەرزبووەتەوە، لەمانگی ئابی ساڵی رابردوودا. رەجەب تەیب ئەردۆغان دوای سەركەوتنی لەهەڵبژاردنەكاندا ئەوەی دووپاتكردەوە كەبەردەوام دەبێت لەو سیاسەتەی لەپێنج ساڵی داهاتوودا، ئەمەش راستەوخۆ بەهای لیرەی دابەزاندو لەسەدا چوار رێژەی هەڵاوسانی بەرزكردەوەو بەو هۆیەوە بەشێكی زۆر لەسەرمایەدارانی توركیا سەرمایەكانیان دەبەنە دەرەوەی توركیا وەك روسیاو ئیمارات و سعودیەو مالیزیا كەوەبەرهێنانی پێوە دەكەن. ئەردۆغان تا ئایاری 2028 لەدەسەڵاتدا دەمێنێتەوە بڕیارە بێجگە لەوەزیری دەرەوەو بەرگری و ناوخۆ سەرجەم وەزیرەكانی دیكەی كابینەی حكومەتەكەی بگۆڕێت كە بۆ وەزیری دارایی محەمەد شیشمەك یەكێكە لەكاریزما ئابووریەكانی توركیاو لەچەندین بانكی نێودەوڵەتی كاری كردووە كاندید بكات بۆ ئەو پۆستە. هەروەها بەهێزبوونی پەیوەندیە ئابووریەكانی نێوان مۆسكۆو ئەنقەرە دەبێتە لێدانێكی دیكەی ئابووری بۆ توركیا كە ئەمریكاو وڵاتانی رۆژئاوای نیگەران كردووەو چاوەڕواندەكرێت سزای ئابووری توركیا بدرێت. ئۆپۆزسیۆنی توركیا كە لەلایەن پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) و (پارتی چەپی سەوز)ی كوردەكانی باكوری كوردستان رابەرایەتی دەكرێت چەندین دۆسیەی گەندەڵی دارایی حكومەتەكەی دادو گەشەپێدانیان لەماوەی بانگەشەی هەڵبژاردنەكان خستەڕوو، بەتایبەت دوای بومەلەرزەكەی 6ی شوباتی توركیا كە 11 پارێزگاو ناوچەی توركیای گرتەوە، بەڵام ئەردۆغان ئامادە نییە دانبنێت بەگەندەڵییەكانداو سوورە لەسەر ئەوەی كەتوركیا دەباتە قۆناغێكی نوێی پێشكەوتنی ئابووری.

شەنای فاتیح پێشبینی دەكرێت گەنمی جووتیارانی هەرێم لەمساڵدا زیاتر لەملیۆنێك تۆن بێت و وەزارەتی كشتوكاڵیش رێككەوتنی لەگەڵ عێراق كردووە كەسەرجەم بەرهەمی گەنمی هەرێم وەربگرن. پاش ئەوەی بۆ ئەمساڵ بڕی ٣٧٥ هەزار تۆن گەنم دیاریكرا كە لەجووتیارانی هەرێم وەربگیرێت، ناڕەزایی بەشێك لەجووتیارانی لێكەوتەوە، لەئەنجامدا وەزارەتی كشتوكاڵی حكومەتی هەرێم لەگەڵ عێراق گەیشتنە رێككەوتن پشكی هەرێمی كوردستان لەوەرگرتنی گەنم زیادبكرێت. پاش رێككەوتنی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵ كێشەی جووتیارانی هەرێم چارەسەركراو بودجەی پێویست بۆ وەرگرتنی گەنم لەبەردەستدایەو بڕیاری ئەوە دراوە سەرجەم گەنمی جووتیارانی هەرێمی كوردستان وەربگیرێت. جووتیاران لەهەر جێیەكدا بن دەتوانن پشتگیری هۆبە كشتوكاڵیەكانی خۆیان وەربگرن و گەنم رادەستی سایلۆكان بكەن. هیوا عەلی، وتەبێژی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «كێشەی وەرگرتنی گەنمی جووتیاران چارەسەر كراوە، رۆژی 31-5-2023  چوارشەممە كۆبوونەوەیەك ئەنجامدەدرێت و پێشنیاركراوە گەنم هاوشێوەی شارەكانی عێراق بەبێ پسوڵە فری بكرێت». وتیشی: «لەهەرێمی كوردستاندا ئەمساڵ گەنم ئاستێكی زۆرباشی بەرهەمهێنانی تۆماركردووە بەهۆی لەباری كەشوهەواوە، نزیكەی چل هەزار جووتیار لەسەر رووبەری زیاتر لەدوو ملیۆن و نیو دۆنم زەوی كەپێشبینی دەكەین بەپێی ئەو ئامارانەی كە لەوەزارەتەوە وەرگیراوە ملیۆنێك و ٨٠٠ هەزار تۆن گەنم بەرهەمیان هەبێت». وەزارەتی کشتوکاڵی هەرێم پاڵپشتی جوتیاران دەکات بۆ زیادکردنی بەرهەمی دانەوێڵە «ئەو داتایانە داتای پێشبینیكراوی فەرمانگەكانی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوی حكومەتی هەرێمی كوردستانە،  مەرج نییە هەموو ئەو پێشبینییە راست بێت، چونكە كۆمەڵیك كورتهێنانی دیكە دروستدەبێت بەهۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و هەندێك لەجووتیارانیش نایانەوێت گەنمەكانیان رادەستی سایلۆكان بكەن و بۆ بابەتی دیكە بەكاریدەهێنن» هیوا عەلی وای وت. جەمیل حسێن تەمەن ٥٠ ساڵ، جووتیارێكی شاری هەڵەبجەیەو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەشێوەیەكی گشتی وەك ساڵی رابردوو گەنممان چاندووە، چونكە لەهەمان زەوییەكانی پاردا گەنم دەچێنین و بەشێك لەگەنمەكان هێشتا دروێنە نەكراوە.»  وتیشی :» حەوت تۆن بنە تۆوم لەنزیكەی ٢٠٠ دۆنم زەویدا چاندووە، ئەگەر بێت و ئەو بڕیارە جێبەجێبكرێت كەسەرجەم گەنمی جووتیاران وەربگیرێت كارێكی باشە هاوكاریەكی باشی جووتیارانە». ماوەی سێ رۆژە زیاتر لە 10 هەزار تۆن گەنمی جووتیاران لەپارێزگاكانی هەرێمی كوردستان وەرگیراوە، كە سێ هەزارو ٥٠٠ تۆن لەهەولێرو سێ هەزارو ٦٠٠ تۆن لەسلێمانی و چوار هەزارو ٩٨١ تۆنیش لەدهۆكە. ساڵی رابردوو لەهەرێمی كوردستاندا ٣٠٦ هەزارو ٤٦٨ تۆن گەنم لەجووتیاران وەرگیراوە، بەجۆرێك لەپارێزگای هەولێر 117 هەزار و 773 تۆن و لەسلێمانی 136 هەزار و 500 تۆن و لەدهۆكیش 52 هەزارو 195 تۆن. بێگەرد تاڵەبانی، وەزیری كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوی حكومەتی هەرێم رێككەوتنی بۆ زیادكردنی پشكی وەرگرتنی گەنمی جووتیاران بە رێككەوتنێكی گرنگ وەسفكرد كەپاڵپشتی جووتیاران دەكات بۆ ئەوەی ئەو بەرهەمەی هەیانە ساغ بكرێتەوە لەڕێگەی حكومەتی عێراقەوە. هەر تۆنێك گەنم لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بە 850 هەزار دینار وەردەگیرێت، ئەگەر هەرێمی كوردستان 500 هەزار تۆن بەرهەم رەوانەی بەغداد بكات، ئەوا پارەكەی دەکاتە 425 ملیار دینار ، بەڵام ئەگەر بڕی بەرهەمی گەنمی جووتیاران بگاتە یەك ملیۆن تۆن ئەوا پارەی گەنمی جووتیاران دەگاتە 850 ملیار دینار كەوەزارەتی كشتوكاڵ چاوەڕێی ئەوەیە سەرجەم بەرهەمی گەنمی جووتیاران وەربگیرێت لەلایەن عێراقەوە. حكومەتی عێراق لەساڵی رابردوودا بڕی 900 هەزار تۆن گەنمی لەدەرەوەی وڵات كڕیوەو لەڕێگەی بەندەری بەسرەوە داخڵی عێراق كراوە. لەسەرتاسەری عێراقدا دوورینەوەی گەنم لەلایەن جووتیارانەوە دەستیپێكردووەو وەزارەتی كشتوكاڵی عێراق ئەوەی ئاشكرا كردووە چاوەڕواندەكرێت بەرهەمی گەنمی ئەمساڵ بگاتە چوار ملیۆن تۆن. لەهەرێمی كوردستاندا هەشت سایلۆ بوونیان هەیە كەچوار سایلۆیان لەپارێزگای سلێمانی و سێ سایلۆیان لەپارێزگای دهۆك و یەك سایلۆیان لەپارێزگای هەولێردایە، بێجگە لەوەی لەچەندین شوێن دیوارو شوێنی كۆكردنەوەی گەنم دروستكراوەو گەنم لەجووتیاران وەردەگیرێت. جووتیاران پێویستە ناویان هەبێت لەهۆبەو بەڕێوەبەرایەتییەكانی كشتوكاڵ تا لەو رێگەیەوە رێكارە كارگێڕییەكان ئەنجامبدەن. نەوزاد شێخ كامیل بەڕێوەبەری بازرگانی هەرێم ئەوەی راگەیاندووە كە 40 ملیار دیناری پارەی گەنمی جووتیاران خراوەتەسەر هەژماری وەزارەتی بازرگانی حكومەتی هەرێم و دوای رادەستكردنی گەنم لەلایەن جووتیارانەوە بەسایلۆكان ئەوا راستەوخۆ پارەی بەرهەمی گەنمەكە كە بۆ هەر تۆنێك 850 هەزار دینارە دەدرێتە جووتیاران.

هاوڵاتی بڕیاری دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، هەموو ئەو یاسا‌و بڕیارانە دەگرێتەوە كە لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە دەرچوون. رۆژی 9ـی تشرینی یەكەمی 2022، پەرلەمانی كوردستان بەزۆرینەی دەنگی پەرلەمانتاران تەمەنی ئەم خولەی پەرلەمانی تاوەكو كۆتایی ساڵی 2023 درێژكردەوە، لەكاتێكدا خولی پێنجەم رۆژی 06-11-2022 كۆتایی هات. 1-   بڕیاری ژمارە (10)ی تایبەت بەكاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی لەهەرێمی كوردستان 2-   یاسای ژمارە (13)ی ساڵی 2022 یاسای پەروەردەو فێركردن لەهەرێمی كوردستان-عێراق 3-   یاسای ژمارە (17)ی ساڵی 2022 یاسای هەمواری یەكەمی یاسای ئەنجومەنی شورای هەرێمی كوردستان-عێراق ژمارە (14)ی ساڵی 2008 4-   یاسای ژمارە (14)ی ساڵی 2022 یاسای رێكخستنی مامەڵەكردن لەگەڵ ئاژەڵە ماڵی‌و بێلانەكان 5-   یاسای ژمارە (15)ی ساڵی 2022 یاسای بەركاركردن‌و هەمواری پیادەكردنی یاسای واژۆی ئەلیكترۆنی‌و مامەڵە ئەلیكترۆنییەكان ژمارە (78)ی ساڵی 2012 لەهەرێمی كوردستان-عێراق 6-      یاسای ژمارە (16)ی ساڵی 2022 یاسای هەمواری پیادەكردنی یاسای بەڕێوەبردنی ئەوقافی عێراقی ژمارە (64)ی ساڵی 1966ی هەمواركراو لەهەرێمی كوردستان-عێراق

هاوڵاتی  گەشەی کۆمەڵگەی ئێران بۆ کەمترین ئاستی زیاتر لە 30 دادەبەزێت و وەزیری تەندروستیی وڵاتەکەش دەڵێت: زەنگی مەترسیی لەسەر کۆمەڵگە لێدراوەو بەرپرسێکیش دەڵێت چارەسەری ئەو قەیرانە پێویستی بە 150 ساڵ زیاترە. ئەمیرحسێن بانکی پور، سەرۆکی دەستەی یاسا لەپەرلەمانی ئێران هۆشدارییداوە کەژمارەی گەنج و لاوی وڵاتەکە زۆر کەمیکردووەو دەبێت بۆ چارەسەری ئەو کێشەیە رێژەی وەچەخستنەوە لەپێنج ساڵدا بۆ هەر خێزانێک بگاتە زیاتر لەدوو منداڵ. سەرەڕای قەیرانە ئابورییەکان، کەمبوونەوەی رێژەی هاوسەرگریی بۆ نزیکەی نیوەو  نەزۆکی و لەباربردنی کۆرپەلەو کێشەی شوێنی نیشتەجێبوون بەهۆکارە سەرەکییەکانی کەمبوونەوەی گەشەی کۆمەڵگەی ئێران لەقەڵەمدەدرێت کەدەوترێت بەرەو هەڵدێر دەڕوات و پیریی بەرۆکی گرتووە. بەوتەی بەهرام عەینوڵڵاهی، وەزیری تەندروستیی ئێران گەورەترین ئاستەنگی سەدە لەئێستادا کەقەیرانی مەترسیداری پیربوونی کۆمەڵگەی وڵاتەکەمانە. ئاستی مەترسییەکانی ئەو قەیرانە وایکرد تەنانەت عەلی خامنەیی رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران سەرجەم دامەزراوەکانی وڵاتەکەی بۆ چارەسەری ئەو قەیرانە راسپاردو داوای هاوسەرگیریی  و وەچەخستنەوەی لەگەنجان و لاوان کرد. لەساڵی 1970 گەشەی کۆمەڵگەی ئێران زیاتر بووە لە 3% و لەساڵی 2016 زیاتر بووە لە 1% ، بەڵام دەرکەوتووە ئەو رێژەیە لەئێستادا بۆ کەمتر لە 07% کەمیکردووە کەئەوەش وایکردووە کۆمەڵگە گیرۆدەی ناهاوسەنگیی نێوان نەوەی گەنج و پیر بووەتەوە.   گەشەی ئێران بەرەو نوقمبوون ژمارەی دانیشتوانی ئێران لەمانگی پێنجی ئەمساڵدا بۆ زیاتر لە 85 ملیۆن کەس زیادیکرد بەڵام ئەوە لەجیاتی ببێتە مایە دڵخۆشیی بووەتە جێگەی مەترسیی، چونکە گەشەی ئەو کۆمەڵگەیە بەردەوامە لە کەمکردن و بەوتەی شارەزایانیش کۆمەڵگە بەرەو نوقمبوون لەپیریدا هەنگاو دەنێت. محەمەد تەباتەبایی، جێگری سەرۆکی زانکۆی زانستە پزیشکییەکانی ئێران رایگەیاند؛ گەشەی ژمارەی دانیشتوانی وڵاتەکە لە 3.9% لەساڵی 1986 بۆ 0.6% لەساڵی 2021 دابەزیوەو خواستی وەچەخستنەوە لەناو خێزانەکاندا کەمبووەتەوە. بەوتەی تەباتەبایی، ژمارەی ئێستای دانیشتوانی وڵاتەکەی  زیاترە لە 85 ملیۆن کەسە و ئەگەر وەچەخستنەوەو گەشەی ژمارەی دانیشتوان لەڕێژەی ئێستادا بمێنێتەوە ئەوا کۆمەڵگەی وڵاتەکە رووبەڕووی پیربوونی خێرا دەبێتەوە. لەئامارەکاندا دەرکەوتووە رێژەی گەشەی ژمارەی دانیشتوانی ئێران لەسەرجەم وڵاتانی رۆژئاوای کیشوەری ئاسیا کەمترەو لە 20 ساڵی داهاتوودا گەشەی وڵاتەکە بۆ ژێر سفر دادەبەزێت کەمەترسیدارە. بەپێی پیشبینییەکانی جێگری سەرۆکی زانکۆی زانستە پزیشکییەکان؛ لەساڵی 2050 رێژەی 30% کۆمەلگەی ئێران دەچێتە قۆناغی پیری و بەساڵاچوونەوەو لەهەرسێ دانیشتوی وڵاتەکە، کەسێک بەساڵاچوو دەبێت. لەتووێژینەوەدا دەرکەوتووە زۆربەی خێزانەکانی دانیشتوی ئێران بەهۆی دڵنیانەبوون لەداهاتووی منداڵەکانیان لەدۆخی ناسەقامگیری ئابورییدا خواستی وەچەخستنەوەیان نییەو هاوکات ژمارەی کەمتری منداڵ بەگونجاوتر دەزانن.   نەزۆکیی هاوژینەکان رێژەی ئەو هاوسەرو هاوژینانەی لەئێران منداڵیان نابێت و نەزۆکن بەرزبووەتەوە کە ئەو بەرزبوونەوەیە زۆرترە لەستانداردو پێوەرە جیهانییەکان. لەبنکۆڵکارییەکان و تووێژینەوەکاندا دەرکەوتووە رێژەی 20.3%ی هاوسەرەکان لەوڵاتەکە توانای منداڵبوون و وەچەخستنەوەیان نییەو لەئێستادا سێ ملیۆن و 260 هەزار کەس لەئێران توانای وەچەخستنەوەیان نییەو نەزۆکن. بەوتەی تەباتەبایی رێژەو ژمارەی کەسانی نەزۆک لەئێران بەراورد بەوڵاتانی دیکەو ستانداردی جیهانی زۆر زیاترە، روونیکردووەتەوە کەساڵانە نزیکەی 88 هەزار کەس بەژمارەی کەسانی نەزۆک لەئێران زیاد دەبێت، ئەو هۆشدارییداوە کەئەگەر وەچەخستنەوە بەشێوەی ئێستا کەم بێت ئەوا کۆمەڵگەی ئەو وڵاتە رووبەڕووی قەیرانی گەشە دەبێتەوە.   لەباربردنی کۆرپەلە کۆڵەکەی کۆمەڵگە سست دەکات فاتیمە محەمەد بەیگی ئەندامی دەستەی تەندروستی و دەرمان لەپەرلەمانی ئێران رایگەیاندووە ساڵانە 250 بۆ 650 هەزار کۆرپەلە لەوڵاتەکە لەباردەبرێت و 85%ی ئەو لەباربردنانە لەڕێگەی خێزان و بەهاندانی دایک و باوک و لەژێر کاریگەریی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەدەرمانی قاچاخ و نایاسایی دەکرێت. لەلایەکی دیکەوە سلێمان حەیدەری بەڕێوەبەڕی گشتی چاودێریی دەرمان سەر بەوەزارەتی تەندروستیی ئێران رایگەیاند؛ بەهۆکاری پزیشکی و تەندروستی، ساڵانە 10 هەزار کۆرپەلە لەوڵاتەکە لەباردەبرێن و ژمارەیەکی زۆریش بەنایاسایی و ناتەندروست لەباردەبرێن. بەوتەی حەیدەری لەباربردنی کۆرپەلە بەشێوەیەکی نایاسایی و ناتەندروست لەماڵەکان و لەشوێنی نهێنی و لەڕێگەی دەرمانی خوێنبەربوونەوە لەئێران ئەنجامدەدرێت  کەنزیکەی 70 بۆ 80% لەباربردنەکانی کۆرپەلەکان بەشێوەی نایاسایی و بەبێ بوونی پزیشکی پسپۆڕو لەدەرەوەی کلینیکە پزیشکییەکان و نەخۆشخانەکان ئەنجامدەدرێت. ئامارە فەرمییەکانی ئێران دەریدەخەن جگە لە لەباربردنی یاسایی و رێگەپێدراو لانیکەم ساڵانە نزیکەی 370 هەزار بۆ 530 هەزار کۆرپە بەشێوازی جیاوازو بەنایاسایی لەباردەبرێن.   گەنجان و پزیشکان کۆچ دەکەن ناوەندی چاودێریی کۆچ لەئێران ئاشکرای کردووە؛ ساڵانە 86 هەزار کەس کەوڵاتەکەیان جێهێشتوە داوای مافی مانەوەو پەنابەرییان لەئەمریکاو وڵاتانی ئەوروپا کردووەو رێژەی کۆچی خوێندکارانی زانکۆ بۆ دەرەوەی وڵات 75% بەرزبووەتەوە. محەمەد موقیمی، سەرۆکی زانکۆی تاران بە رۆژنامەی (خوراسان) لەوڵاتەکەی راگەیاندووە؛ شێوازی پەروەردەکردنی خوێندکارانی زانکۆ لەئێران لەئاستی وڵاتە پێشکەوتووەکانی جیهاندایە، بەڵام بەهۆی نەبوونی هەلی کاری گونجاو رێژەی کۆچی خوێندکاران و بەتایبەت دەستەبژێرەکان بەشێوەیەکی بەرچاو زۆر بووە. بەوتەی موقیمی: رێژەی کۆچی خوێندکارانی زانکۆکانی ئێران لە 20 ساڵی رابردوودا 75% بەرزبووەتەوەو لەساڵی 2000 نزیکەی 17 هەزار خوێندکاری زانکۆ وڵاتەکەیان جێهێشتووەو لەساڵی 2020 ئەو ژمارەیە بەرزبووەتەوەو زیاتر لە 66 هەزار خوێندکاری وڵاتەکە کۆچیان کردووەو ئەوەش وادەکات سەرمایەو هێزی مرۆیی لەئێران زۆر کەم ببێتەوە. بەپێی زانیارییەکانی ناوەندی ئاماری تورکیا تەنها ساڵی 2021 زیاتر لە 80 هەزار هاوڵاتیی ئێران بۆ ئەو وڵاتە کۆچیان کردووە. چاودێریی کۆچ لەئێران ئەوەی خستووەتەڕوو کەسەرەڕای خوێندکاران  73%ی پزیشکانی و پەرستارانی ئەو وڵاتە خواستی کۆچیان هەیەو هاوشانی ئەوانیش زیاتر لە 60%ی مامۆستایانی زانکۆ دەیانەوێت کۆچ بکەن بەرەو وڵاتانی رۆژئاواو دەرکەوتووە 59% خوێندکارانی زانکۆ، 69%ی مامۆستایانی زانکۆ تەنها بەهۆی دۆخی ئابورییەوە دەیانەوێت ئێران جێبهێڵن و بەرەو وڵاتانی دیکە کۆچ بکەن. بەهۆی کوچ و جێهێشتنی وڵاتەوە ئێران رووبەڕووی کێشەی کەمیی پەرەستار بووەتەوەو رۆژنامەی (دنیای ئیقتیساد) لەئێران بڵاویکردووەتەوە ؛ وڵاتەکە پێویستی بە 70 هەزار پەرستار هەیەو حکومەت رازیی بووە بەدامەزراندنی 25 هەزار پەرستار، بەڵام کەمترین خواست و  داواکاریی بۆ دامەزراندن پێشەکەشدەکرێت. کۆچی پزیشکان و پسپۆڕانی تەندروستیی لەساڵی رابردودا دوو هێندە بەرزبووەتەوە و نزیکەی 10 هەزار پزیشک ئێرانیان بەمەبەستی کۆچ و کارکردن لەوڵاتانی دەرەوە جێهێشتووەو تەنها لەیەک ساڵدا نزیکەی 30 هەزار پەرەستارو خوێندکاری بواری تەندروستیی وڵاتەکە روویان لەوڵاتانی کەنداوو ئەمریکاو ئەوروپا و کازاخستان و هەولێر لەهەرێمی کوردستان کردووە. هەژاریی مەیلی وەچەخستنی نەهێشتووە هێڵی هەژاریی ئێران لە 18 ملیۆن تمەن کەدەکاتە 320 دۆلار بۆ 21 ملیۆن کەدەکاتە نزیکەی 380 دۆلار بەرزبووەتەوە، لەکاتێکدا نێوەنجی موچەی کرێکارێک هەشت ملیۆن تمەنە کەدەگاتە نزیکەی 140 دۆلار. هەر خێزانێکی دانیشتوی ئێران ئەگەر داهاتی لە 380 دۆلار کەمتر بێت لەهێڵی هەژاریدا دەژیت و بەوپێیە زیاتر لە 75%ی دانیشوانی وڵاتەکە بەهەژار ئەژمار دەکرێن. فەرامەرز تۆفیقی، چالاکوانی کرێکاریی و نوێنەری پێشووی کرێکاران لەئەنجومەنی باڵای کار لەئێران رایگەیاند؛ حکومەت بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجە تەنها بەڕێژەی 27% موچەی کرێکارانی بەرزکردووەتەوە لەکاتێکدا هەڵاوسانی ئابوریی زیاتر لە 50% بەرزبووەتەوە، بۆیە بەهۆی کەمیی داهاتەوە گۆشتی سور لەسەر سفرەی خێزانی کرێکاران و زۆربەی موچەخۆراندا نەماوەو توانای کڕین بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزیوە. بەهۆی دابەزینی رۆژانەی بەهای تمەن هێڵی هەژاریی لە 15 ملیۆن تمەنەوە بۆ 21 ملیۆن تمەن بەرزبووەتەوە و بەپێی ئامارێکی نێودەوڵەتی لەکۆی نزیکەی 85 ملیۆن دانیشتوی ئێران زیاتر لە 60 ملیۆن کەس لەژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین و تەنانەت بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک و پێدوایستییەکانی ژیان وایکردووە کەبانکی جیهانی هۆشداریی بدەدات لەدۆخی هەڵاوسان. بانکی جیهانی لەنوێترین راپۆرتی خۆیدا بڵاویکردەوە؛ ئێران لەڕیزبەندی ئەو 10 وڵاتی جیهانەیە کەزۆرترین بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک تۆماردەکات و هەڵاوسان بەردەوامە لەبەرزبوونەوە و هەڵاوسانی ئابوریی تایبەت بەبەرزبوونەوەی نرخی خۆراک لەوڵاتەکە گەیشتووەتە 73% و بەوەش چوارەم وڵاتی جیهانە دوای لوبنان و ئەرجەنتین و زیمبابوێ کەزۆرترین هەڵاوسانی تۆمارکردووە. لەلایەکی دیکەوە پێگەی (تجارەت نیوز) بڵاویکردووەتەوە؛ هەڵاوسانی بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک لەئێران گەیشتووەتە 78% کەئەوە ژمارەیەکی پێوانەییە لەمێژووی ئابوریی وڵاتەکەدا.   شکستی گەنجبوونەوەی ئێران لەساڵی 2021 پەرلەمانی ئێران پلانێکی بۆ گەشەی کۆمەڵگەو خستنەوەی وەچە لەوڵاتەکە خستەڕوو و خرایە بواری جێبەجێکردنەوەو لەچوارچێوەی ئەو پلانەدا سەرجەم دامەزراوەکانی وڵاتە بەرپرسیارکراون لەهاندان بۆ زیادکردنی ژمارەی دانیشتوان. بودجەی تەرخانکراوی ئەو بەرنامەو پلانەش بەهۆی قەیرانە داراییەکانەوە 40% کەمکراوەتەوەو لەکاتێکدا ساڵی رابردوو بڕی 220 ملیۆن دۆلار بودجە بۆ گەنجبوونەوەی کۆمەڵگە تەرخانکرابوو، بۆیە هەموو پلان و هەنگاوەکان پەیوەستن بەدۆخی ئابوریی وڵاتەکەوە، بەڵام لەئامارە فەرمییەکانیشدا دەرکەوتووە ئێران لەقووڵترین قۆناغی قەیرانە داراییەکاندایەو مەترسیی سۆنامی هەڵاوسانی ئابوریی لەو وڵاتە هەیە. لەئێستادا 44%ی دانیشتوانی ئێران بەتەمەنی ناوەند ئەژماردەکرێن بەڵام ئەگەر ئەو وڵاتە نەتوانێت چارەسەری کێشەی گەشەی کۆمەڵگەکەی بکات ئەوا لە 30 ساڵی داهاتوو کەژمارەی دانیشتوانی دەگاتە 92 ملیۆن کەس زیاتر لە 30 ملیۆن کەسی تەمەنیان لەسەروو 60 ساڵەوە دەبێت. محەمەد بەیگی، پەرلەمانتاری ئێران رایگەیاندووە؛ بەرنامەی گەنجبوونەوە تەنها 30%ی جێبەجێکراوە چونکە 21 ئاستەنگی لەبەردەمدایە کەسەرەکیترینیان دروستکردنی هەلی کارو باشکرنی ئابوریی و دابینکردنی شوێنی نیشتەجێبوونە. ژمارەی هاوسەرگیریی لە 12 ساڵی رابردوودا ساڵانە بە 900 هەزار کەس لەئێران مەزەندە کراوە، بەڵام ئەو ژمارەیە 40% دابەزینی بەخۆیەوە بینیوەو لەساڵیکدا 500 هەزار هاوسەرگریی تۆماردەکرێت. زۆربەی کێشەکانی ئێستای ئێران و بەتایبەت قەیرانی گەشەی کۆمەڵگەکەی دەگەڕێتەوە بۆ دۆخی ئابوریی و هەموو پلانەکانی رزگاربوون لەقەیرانە کۆمەڵایەتیی و مرۆییەکان پەیوەستە بەدۆخی ئابورییەکەیەوە کەهیچ ئاسۆیەکی روونی تێدا بەدیناکرێت.

هاوڵاتی بەپێی یاسایەك كە لەپەرلەمانی كوردستان دەرچووە خانووە زیادەڕۆیی و ئەوانەی فۆرمی شارەوانیان هەیە لەسەرانسەری هەرێم تاپۆ دەكرێن و هەر یەكەیەك 10 هەزار دینار بۆ 1م دووجاو شوێنی بازرگانی 25 هەزار دینار بۆ 1م دووجا دەدرێتە حكومەت. بەپێی ئەو ئامارە نافەرمییەی دەست هاوڵاتی كەوتووە نزیكەی 400 هەزار یەكەی نیشتەجێبوون و شوێنی بازرگانی بەزیادەڕۆیی دروستكراون یان فۆرمی شارەوانیان هەیەو هەموو ئەوانە تاپۆ دەكرێن. ئەگەر هەر یەكەیەك بەگشتی بە 150 مەتر دووجا بخەمڵێندرێت و بۆ هەر مەترێك 10 هەزار دینار وەربگیرێت،  ئەوا 400 هەزار یەكەی نیشتەجێبوون 600 ملیار دینار داهات دەست حكومەتی هەرێم دەكەوێت. هەرچەندە بڕیاردراوە كە 30% داهاتی تاپۆكردنی یەكەكان بۆ خزمەتگوزارییەكانیان بەكاربهێندرێتەوە كەكۆی گشتی 180 ملیار دینار لەو پارەیە بۆ خزمەتگوزاری ناوچەكان پێویستە دابین بكرێت. لوقمان وەردی، سەرۆكی لیژنەی شارەوانی و گواستنەوەو گەیاندنی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت» لەسەرانسەری هەرێمی كوردستان زیاتر لە 300 هەزار خانووی زیادەڕەو هەیەو  تائێستا زیاتر لە 100 هەزار كەس مامەڵەی خۆیان پێشكەش بەلایەنی پەیوەندیدار كردووە. مامەڵەی هاووڵاتیان بۆ تاپۆكردنی خانووەكان لەڕێگەی پشتگیریكردنی موختاری گەڕەك و رەوانەكردنی بووە بۆ بەشی یاسایی پارێزگاكان. سەرۆكی لیژنەی شارەوانی و گواستنەوەو گەیاندنی پەرلەمانی كوردستان ئاماژەی بەوەكرد بەپێی ئەو یاسایەی لەپەرلەمانی كوردستان دەرچووە خانووە زیادەڕەویەكان تاپۆ دەكرێن، راستە موڵەتەكەی تا 2024-ە، بەڵام دەرفەتی هەیە ماوەكەی درێژبكرێتەوە بۆ ئەوەی زوورترین كەس سوود لەبڕیارەكە وەربگرێت.  قایمقامیەتی قەزای دهۆك و شارەوانی رۆژهەڵات و رۆژئاوا چەند لیژنەیەكیان پێكهێناوە بۆ بەتاپۆكردنی خانووە زیادەڕەوەكان، لیژنەكان لەسەرەتای ساڵی 2022 دەستبەكاربوون و تائێستا لەكۆی چوار هەزار خانووی بێ تاپۆ 409 خانوو تاپۆكراون. عیسام محەمەد، سەرۆكی لیژنەی تاپۆكردن لەسەر ئاستی قایمقامیەتی قەزای دهۆك بەهاوڵاتی ی وت: «لەسەنتەری دهۆك نزیكەی چوار هەزار خانووی زیادەڕەو هەیەو تائێستا 409 خانوو مامەڵەكانیان تەواوبوونەو تاپۆكراون، هەر خانوونەیەك كەبڕیاردەدرێت تاپۆ بكرێت بەپێی شوێنەكە بڕی پارەكەی بۆ دەستنیشان دەكرێت ئەوەش لەڕێگای لیژنەی خەمڵاندن». عیسام محەمەد، باسی لەوەشكرد بەپێی بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران هەر خانوویەك ئەگەر پارەی تاپۆكەی بگاتە دوو ملیۆن دینار دەكرێتە چوار قیست، بەڵام ئەگەر لەخوار دوو ملیۆن بێت، ئەوا دەبێت خاوەنەكەی پارەكە لەسەریەك بدات. عیسام محەمەد پێشیوابوو كاتەكە بۆ دوای ساڵی 2024 درێژ دەكرێتەوە، چونكە تائەوكاتە هەموو كەسێك ناتوانێت مامەڵەكانی خۆی تەواوبكات، وتیشی:» راستە رۆتینێكی زۆر لەبەڕێكردنی مامەڵەكان هەیە، ئەوەش وایكردووە پرۆسەكە زۆر دوابكەوێت». خانووە زیادەڕەوەكان دەكەونە سنوری شارەوانی رۆژهەڵات و رۆژئاوای سەنتەری دهۆك، هاووڵاتیانیش دەڵێن روتینێكی یەكجار زۆر لەمامەڵەكانیاندا هەیە. رەمەزان خورشید، ماڵی لەگەڕەكی گژە بەرایە لەسەنتەری دهۆك، خانووەكەی زیادەڕەویە، ئەو نیگەرانە لەڕۆتینەكانی بەڕێكردنی مامەڵەكانی بەتاپۆكردنی خانووی زیادەڕەوی بەهاوڵاتی وت:»زیاتر لەساڵێكە چاوەڕێی ئەوە دەكەین لیژنە سەردانمان بكات تائێمەش دەست بەمامەڵەكانی خۆمان بكەین و خانووەكەم تاپۆ بكەم، هەر دەڵێن ئەم مانگە یاخود مانگێكی تر دێن تائێستاش هیچ دیارنیە، وابڕاوت نەك ساڵێكی تر چەند ساڵێكی تری پێدەچێت تاهەموو خانووە زیادەڕەویەكان تاپۆ دەكرێن».

شەنای فاتیح مەسرور بارزانی دەڵێت پارەی موەلیدەی ئەهلی بدەنە حكومەتی هەرێم و كارەبا دەكەنە 24 كاتژمێر، لەكاتێكدا لەپارێزگای دهۆك و هەولێر حەوت هەزار موەلیدە و لەناوەندی سلێمانی و هەڵەبجەش زیاتر لە 700 موەلیدە بوونی هەیە كە ژەهر بڵاودەكەنەوە لەهەوادا. مەلا بەختیار، ئەندامی دەستەی كارگێری مەكتەبی سیاسی یەكێتی پێشتر رایگەیاندبوو ئەگەر حكومەتی هەرێم 2008 كارەبای نەكردە 24 كاتژمێر دەستلەكاربكێشنەوە، ئەوە 15 ساڵ بەسەر ئەو وتانەدا تێپەڕ بوون و چەندین كەسی دیكەش ئەو قسانەیان كردووە و كارەبا نەكراوە 24 كاتژمێر، لەوەرزی زستان 10 بۆ 12 كاتژمێر دەدرێتە هاوڵاتیان. هەفتەی ڕابردوو مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕایگەیاند:» ئەگەر ئەو پارەیەی هاوڵاتیان دەیدەنە موەلیدەی ئەهلی بیدەنە حكومەت كارەبای نیشتیمانی زۆر باش دەبێت». ئەوەش لەكاتێكدایە حكومەتی هەرێم لەساڵی 1991 ەوە نەیتوانیوە 24 كاتژمێر كارەبا بۆ هاوڵاتیان دابین بكات، لەكاتێكدا ملیۆنان دۆلار لەپێوەری زیرەك وكەرتی كارەبادا خەرج كراوە. وتەبێژ و بەڕێوەبەری كۆنترۆڵی وەزارەتی كارەبای هەرێم ئەوە بۆ هاوڵاتی ئاشكرادەكات ئێستا كارەبا لەدۆخێكی باشدایە و ڕۆژانە بەتێكڕا 22 كاتژمێر كارەبا دەدرێتە هاوڵاتیان، لەكاتێكدا لیژنەی موەلیدە ئەهلیەكانی پارێزگاكانی هەولێر و دهۆك و سلێمانی و هەڵەبجە دەڵێن زیاتر لەسێ كاتژمێر كارەبایان داوە. لەهەرێمی كوردستان هەزاران موەلیدەی ئەهلی لەگەڕەك و كۆڵانەكاندا دانراون و ئەوانیش كارەبا دەدەنە هاوڵاتیان و  كورتهێنانی كارەبای نیشتمانی پێ پڕدەكرێتەوە. ئومێد محەمەد، وتەبێژی وەزارەتی كارەبا لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» دەتوانین دڵنیایی بدەین كە هاوینی ئەمساڵ كارەبای نیشتیمانی  لەهاوینی ساڵی ڕابردوو باشتر دەبێت، هەروەك چۆن بەهاری ئەمساڵ لەبەهاری رابردوو  بەجیاوازی دوو كاتژمێر كارەبا زیاتربوو، لەئێستادا نزیكەی ٢٢ كاتژمێر كارەبا دەدرێتە هاوڵاتیان و لەهەندیك ناوچەش زیاترە». وتەبێژی وەزارەتی كارەبا ئاماژەی بەوەشكرد كە زیاتر لە ترلیۆنێك و ٣٠٠ ملیار دینار قەرزیان لای هاوبەشەكانیانەو  پێیوابوو ئەگەر بێت و بگەڕێنەوە بەدڵنیایەوە كاری گەورەی پێدەكرێت و دەتوانرێت ئەو پلان و پڕۆژانەی وەستاون لەڕووی بەرهەم و گواستنەوە و دابەشكردنەوە جێبەجێبكرێن و  دۆخەكە بەرەو ئەوە دەبەن كەرتی كارەبا باشتر بكەن  تا دەگاتە ٢٤ كاتژمێر. لەچوار پارێزگای هەرێم زیاتر لە حەوت هەزار موەلیدەی ئەهلی بوونیان هەیە  و سێجۆر پێدانی كارەبای موەلیدەی ئەهلی بوونی هەیە. وتەبێژی وەزارەتی کارەبای هەرێم: هاوڵاتیان زیاتر لە تریلیۆنێک و ٣٠٠ ملیار دینار قەرزاری کارەبان و ئەگەر بۆمان بگەڕێتەوە ئەو پارەیە دەتوانین کارەبا بکەینە ٢٤ کاتژمێر قارەمان مەولود، سەرۆكی لیژنەی بەدواداچوونی موەلیدە ئەهلییەكانی هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «لە سنوری پارێزگای هەولێر دوو هەزار موەلیدە هەیە كە مۆڵەتیان هەیە، مانگی ڕابردوو ڕۆژانە چوار بۆ پێنج كاتژمێر كارەبا بە هاوڵاتیان دراوە». لەسلێمانیش بەوتەی سەرۆكی كۆمەڵەی موەلیدە ئەهلیەكان مانگی ڕابردوو سێ كاتژمێر كارەبا دراوە تاریق سەمین، سەرۆكی كۆمەڵەی موەلیدە ئەهلییەكانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «لە سلێمانیدا ٥٤٦ موەلیدەی ئەهلی هەیە كە لەتاسڵوجەوە تا قەرەتۆغان دەگرێتەوە، نرخی پارەی مانگانەش  لەسەر بنەمای نرخی گازو كاتژمێرەكانی كاركردن دیاریدەكرێت». وتیشی: «لەئێستادا موەلیدەكان كەمتر كار دەكەن، چونكە كارەبای نیشتیمانی باشە، مانگی ڕابردوو بەشێوەیەكی گشتی سێ كاتژمێرێك كارەبا دراوە، ئەمەش لە گەڕەكێكەوە بۆ گەڕەكێكی تر دەگۆڕێت». لەپارێزگای هەڵەبجە زیاتر لەنیوەی موەلیدە ئەهلیەكان مۆڵەتیان نییە، پێشەوا حەیدەر، سەرپەرشتیاری گشتی موەلیدە ئەهلییەكانی هەڵەبجە ئەوەی خستەروو ٤٣ موەلیدەی ئەهلی هەیە و لەو ژمارەیەش ٢٠یان مۆڵەتی فەرمیان هەیە، بەڵام ٢٣یان مۆڵەتی فەرمیان هێشتا نوێنەكردووەتەوە و شارەوانی  بۆیان نوێناكەنەوە، چونكە كێشەیان لەگەڵ شارەوانیدا هەیەو زێدەڕۆییان كردووەتە سەر موڵكی شارەوانی. وتیشی: « لەوەرزی زستاندا زۆرترین ماوە كارەبای موەلیدە هەبووە لەپارێزگای هەڵەبجەدا كەنزیكەی ٣٦٠ كاتژمێر بووە لەماوەی مانگێكدا چونكە كارەبای نیشتیمانی نزیكەی چوار كاتژمێر هەبووە». هاوكات هەكار هروری، وتەبێژی كۆمەڵەی موەلیدە ئەهلییەكانی دهۆك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لەسنوری پارێزگای دهۆك نزیكەی پێنج هەزار موەلیدەی ئەهلی هەیەو لەسەنتەری شاریشدا نزیكەی هەزارو ٥٠٠ موەلیدە هەیە، لەئێستادا ڕۆژانە سێ كاتژمێر كارەبا دەدەنە هاوڵاتیان». وتیشی: « مانگی كانوونی دووەمی ساڵی ٢٠٢٣ زۆرترین بڕە پارە بۆ ئەمپێرێك كارەبای موەلیدە لەهاوڵاتیان سەندرا ئەویش بڕی ٢٤ هەزار دینار بوو، كە لەنەوەدەكانەوە تائێستا گرانترین بڕە پارەی موەلیدە بووە لەدهۆكدا  كە لەهاوڵاتیان سەندرابێت». سەرۆكی پارتی سەوزی كوردستان ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە موەلیدە ئەهلیەكان هۆكارێكن بۆ پیسبوونی ژینگە و ژەهر بڵاودەكەنەوە ملكۆ بازیانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «یەكێك لەهۆكاری سەرەكی پیسبوونی هەوا ئەم موەلیدە ئەهلیانەن كە ئێستا لەسەر ئاستی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بەقەزاو ناحییەكانەوە چەند كاتژمێرێك كاردەكەن و دوكەڵ و ژەهر دەكەنە هەواوە». سەرۆكی پارتی سەوزی كوردستان وتیشی:» ژینگە لەسێ ڕەگەزی سەرەكی پێكدێت، یەكێك لەڕەگەزە سەرەكییەكانیش هەوایە، هەوای ئەم وڵاتەی ئێمەش بەبۆنەی ئەم موەلیدە ئەهلیانەوە بەرەو پیسبوون دەڕوات». سەرۆکی پارتی سەوزی کوردستان ئەوە دووپات دەکاتەوە کە مووەلیدە ئەهلییەکان هۆکارێکن بۆ پیسبونی ژینگەو ژەهر بڵاودەکەنەوە «بەشێك لەموەلیدەكانیش لەناو باخچەو پاركەكاندا دانراون كە هۆكارێكی دیكەی پیسبوونی ژینگەو كەمكردنەوەی ڕێژەی سەوزاییە، هەروەها دەنگی موەلیدەكانیش هۆكارێكی دیكەی پیسبوونی ژینگەیەو بەژاوەژاو هەژماردەكرێت، كەكاریگەری لەسەر پیسبوونی ژینگە دەبێت» ملكۆ بازیانی وا دەڵێت.