قەرەیلان: ئۆجەلان ئازاد نەبێت و زیندانەکان پڕبن گەریلا چۆن چەک دابنێت؟

هاوڵاتى هاوسەرۆکی پارتی دیموکراتی گەلان-هەدەپە  رایگەیاند:"  ئامانجمانە لە هەڵبژاردنە گشتییەکانی داهاتووی تورکیادا زیاتر لە 15%ی دەنگەکانی هەڵبژاردنەکە بەدەستبهێنن و بە جۆرێک هیچ بڕیار و یاسایەک لە پەرلەمان بەبێ دەنگی ئێمە نەدرێت".  میتحەت سانجار، هاوسەرۆکی هەدەپە لە کاتی بەشداریکردنی لە بەرنامەیەکی تەلەڤیزیۆنیدا رایگەیاند: "بەنیاز نین لە هەڵبژاردنە گشتییەکانی داهاتوودا بچینە نێو هیچ هاوپەیمانییەک، هەڵوێستمان لەو بارەیەوە نەگۆڕە، چونکە ئێمە هاوپەیمانی خۆمانمان هەیە، ئەویش هاوپەیمانی دیموکراسییە، دەمانەوێت هاوپەیمانییەکەمان گەورەتر بکەین".  هاوسەرۆکی هەدەپە وتی: "لە بابەتی هەڵبژاردنی سەرۆککۆمار دا، خوازیارین سەرجەم پارتەکانی ئۆپۆزیسیۆن لەسەر بنەمای هاوبەش رێکبکەون. تاوەکو هەڵبژاردنی داهاتوو ئەوەی پێویستە بکرێ، هەردوو قۆناخی راگوزەرە کە چۆن دەبێت و لەو نێوەندەشدا بەربژێری سەرۆککۆمار چۆن هەڵدەبژێردرێ".  سانجار ئاماژەی بەوەدا: "بۆ ئەو مەبەستە 11 ماددەمان داڕشتووە، ئەمانە پێشنیازەکانی دانوستاندنن، شتێک نین بەسەر کەسدا سەپێندرابن. بەم ناونیشانانە دانوستاندنێکی هاوبەش بەڕێوەبچێت و بگەینە رێککەوتن، ئیمە بۆ دەستنیشانکردنی بەربژێری سەرۆککۆمار ئامادەین".  پرسیار لە سانجار کرا، هاوپەیمانی دیموکراسی لە هەڵبژاردنی داهاتوو چەند کورسی بەدەستدەهێنێت؟ لە وەڵامدا وتی: "ئامانجمان ئەوەیە لەو پەرلەمانەدا هێزێکی دیموکراسی هێندە گەورە دروست، کە هیچ دەسەڵاتێک نەتوانێت بەبێ ئەوەی حیسابی بۆ بکات، هەنگاو بنێ. مەبەستم ئەوەیە ژمارەی پەرلەمانتارەکانمان بەجۆرێک بێت بەبێ ئێمە لە پەرلەمان زۆرینە پێکنەهێندرێت. ئەگەر 600 پەرلەمانتار هەیە، تەنیا بە ئەنجامدانی رێککەوتن لەگەڵ هاوپەیمانی دیموکراسی لە پەرلەمان زۆرینە پێکبهیندرێ. وەک رێژەی دەنگ، ئامانجمان ئەوەیە زیاتر لە 15%ی دەنگەکان بەدەستبهێنین".  تورکیا بەسەر دوو هاوپەیمانیدا دابەش بووە، ئەوانیش هاوپەیمانی کۆمار (ئاکپارتی و مەهەپە) و هاوپەیمانی میللەت (جەهەپە  ئیی پارتی)، هەرچەندە هاوپەیمانی دووەم کە ئۆپۆزیسیۆنە، باوەشی بۆ چوار پارتی دیکەی ئۆپۆزیسیۆن کردەوە، بەڵام هەدەپە لە دەرەوەی هاوپەیمانییەکەیە. لە پەرلەمانی تورکیا بەربەرستی هەڵبژاردن 10٪ بوو، لە سێ هەڵبژاردنی رابردوودا هەدەپە توانی ئەو بەربەستە تێپەڕێنێت، بەڵام هەفتەی رابردوو پەرلەمانی تورکیا یاسای هەڵبژاردنی هەموارکردەوە و بەربەستەکەی بۆ 7٪ کەمکردەوە، ئەمەش دوای ئەوەی بەپێی راپرسییەکان دەردەکەوت، کە مەهەپەی هاوپەیمانیی ئاکپارتی لە هەڵبژاردنی داهاتوودا رێژەی دەنگەکانی ناگاتە 10٪.

  هاوڵاتى سەرۆکی ئەنجوومەنی سەرکردایەتی پارتی دەڵێت: " لە 14-ی مانگی نیسانی هەموو ساڵێکدا یادی دڕندەترین تاوانی دژی ھاووڵاتییانی سڤیلی گەلی کوردستان دەكەینەوە، كە رژێمی عێراق بە سوودوەرگرتن لە هێرشی ئاسمانی و سەر زەویی و موشەك و چەکی قەدەغە و سوپا و ئەمن و ئیستخبارات و بەکرێگیراوەکانیان کردی". کەمال کەرکووکی لەراگەیاندراوێكدا دەڵێت: "بە داخەوە، ئەو تاوانانە بە جینۆساید دژی گەلی کوردستان نەناسراون. بۆیە گرینگە و دەبێت حکومەتی ھەرێمی کوردستان لەسەر گشت ئاستەکان زیاتر بە بەرنامەی باشتر و بەردەوامبوونی زیاتر لە ھەوڵدا بێت و کار بکات". کەمال کەرکووکی داوا لە حکومەتی عێراق دەکات دان بە تاوانەکانی رژێمی بەعسدا بنێت، کە بەرنامە لە دژی گەلی کورد و کوردستان کردی، داواشی لێدەکات ئاسانکاری تەواو بۆ حکومەتی ھەرێمی کوردستان بکات، بۆ دۆزینەوەی شوێنی ئەنفالکراوان لە گۆڕە بەکۆمەڵەکانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق. سەرۆکی ئەنجوومەنی سەرکردایەتیی پارتی کە تاوانی ئەنفال بە "پەڵەیەکی رەش" لە مێژووی عێراق دەزانێت، داوا دەکات دان بە تاوانەکەدا بنرێت و کەسوکاری قوربانیانیش قەرەبوو بکرێنەوە.      

ئامادەکردنی هاوڵاتى مانگرتنی حەوت نەخۆشی سلێمانی، ناوی ئەو نمایشە هونەریەیە کە شێوەکار حەمە هاشم بەماتڕیاڵی سادەو شێوەی دەربڕین ئامێز نیشانی دایین. بەرهەمە هونەرییەکەی لەسەر تابلێتێکی حەپی ئەمۆکسلینە کەزۆربەمان لەماڵەکانمان و لەبەکارهێنانەکانی رۆژانەماندا بەرچاومان دەکەوێت، بەڵام لەنمایشەکەی ئەم هونەرمەندەدا بەفۆڕمێکی ئیستاتیکی و بەناوەرۆکێکی ئایدیایی جیاواز دەیبینینەوە، ئەم بەرهەمە هونەریەی هونەرمەند بۆ زۆرێک لەبینەرەکانی وەک داهێنانێکی هونەری دەدرێت لەقەڵەم بەتایبەتی لایەنی فکریی کارەکە.  سەبارەت بەم بەرهەمە هونەرییەی هونەرمەند (حەمە هاشم) و روانگە ئایدیاییەکانی زیاتر بۆ (هاوڵاتى) دەدوێت و دەڵێت: ئەم کارە هونەرییە سادەتریین سادەییە لەماتڕیاڵدا، بەڵام دەربڕی رەهەندی گەورەی فکرییە، ئەو رەهەندانەی کەیەکانگیر دەبنەوە لەگەڵ باری کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و ئیداری خەڵک، لەنێو تەنگەژەی نادادپەروەرییەکی رووتدا، بیرۆکەکە زۆرتر لەکۆتایی هاتنی ئەو حەپانەوە هات کاتێک بۆ ئارامکردنەوەی سەرئێشەی خۆم پێویستم پێی بوو، دواتر سەیرمکرد من لەسەرئێشەیەکی گەورەتردام، خەڵکانی دەورووبەرم لە دەردەسەری و نەهامەتی گەورەدان، کۆمەڵگایەک دەناڵێنێ بەدەست نادادپەروەری و سیستەمی بەڕێوەبردنەوە، کاتێک کە مرۆڤ بیردەکاتەوە خەستەخانەکانی شارێکی وەک سلێمانی دەرمانی تێدا نامێنێت، دەبێت بیربکاتەوە لەو کارەساتە، دەبێ بیهەژێنێت، تۆ ئەگەر مرۆڤیت و رۆحت تەریبی مرۆڤایەتییە دەبێ سڵ نەکەیتەوە لەدەربڕینە راستگۆیەکانت بەردەوام بیت، من وەک هونەرمەندێک تاکە چەکی دەستی من هونەرەکەمە، دەبێ هونەرەکەم بەهێزو گوزارشتی بەتوانای بخەمە بەر بۆئەوەی پەیامەکەی بگات، ئایدیاکەی بچێتە جێگای خۆی، ئەمە گرنگە لەهونەری پۆست مۆدێرندا، بەهای هونەری پۆست مۆدێرن زۆرتر لەبیرۆکە و ئایدیادایە نەک ماتریاڵ و فۆڕمی ئیستاتیکی، بەڵام من نەمهێشتووە بەها ئیستاتیکییەکەش وون بێت، چونکە بینەری کورد تائێستاش چاوێکی عاتیفی هەیە بۆ بینینی بەرهەمی هونەری و زۆر تاقەتی سەوداسەری و گەڕانی نییە بۆ تەفسیرکردنی کاری هونەری، بۆیە من ویستوومە لەڕێگای حەوت دەموچاوی قوپاوی تێکشکاوی خەمناکەوە باس لەکۆی نادادییەکە بکەم، باس لە روانین و فکری کۆی ئەو نەخۆشانە بکەم کەهیوابڕاو دەکرێن لە نەبوونی دەرمانی پێویست،.  بەو ماتریاڵە سادەیەی کە بەکارمهێناوە دەتوانم گوزارشتێکی زۆری فکری دەرببڕم، ئەمەش کاری هونەرمەندی راستەقینەیە . هەروەها سەبارەت بەشێوازی کارکردن لەسەر فۆڕمی گشتی ماسکەکان زیاتر دواو گووتی : ئەو شێوە بینراوانەی کە لەکارەکەدا بەکارم هێناون، هەمان ئەو ماسک و دەموچاوانە بوون کە نزیکەی ٢٥ ساڵ لەمەوبەر وەک ستایڵی کارکردنی خۆم بەکارم دەهێنا، بەتایبەتی لەپێشانگای تایبەتیم بەم جۆرە ستایڵە هونەرییە بەناوی (ئەنفال.. سێبەری وڵاتێکی ونبوو) کەساڵی ٢٠٠١ کردوومەتەوە ئەم کارە هونەرییانە مێژووەکەیان بۆ ساڵی ١٩٩٨ دەگەڕێتەوە ماتڕیاڵی کارەکان جۆراوجۆربوون، هەندێکیان پێستەی خۆشکراوو و هەندێکیان قوماش و ئیسفەنج و هەندێکیان پلێت بوون، لەم دواییانەدا چەند کارێکی دیکەم لەم چەشنە بە (فایبرگڵاس) ئەنجامدا، وە رەنگی بەکارهاتوو لەزۆربەی کارەکاندا بریتی بوو لە (خم) ، ئەم جۆرە رەنگە پاودەرێکی تایبەتە لە رەنگکردنی قاڵی و فەرشدا بەکارهاتووە لەکۆندا، هەڵبەتە من سوودم لەئەزموونەکانی (نەنکە شیرین)م وەرگرتبوو کە دەکاتە دایکی باوکم (رۆحیان شادبێت) چوونکە ئەو بەگەنجی خۆی تەونچی بووەو تا لەژیاندا مابوو جارجار ئەو تەجرەبانەی دووبارە کردبۆوە،  بۆ من گرنگ بوو ئەو رەنگە بەکاربهێنمەوە، چوونکە پێم وابوو ئەگەر بمەوێ لەکارەکانمدا رۆحێکی گەرمیانیانەو کوردانە بدەم، دەبێ هیچ نەبێ لەماتریاڵ و تەکنیکیشدا ئەوکارە بکەم، بەو پێیەش ئەنفال شاڵاوی زۆری گەیشتە گەرمیان و دەشتی کۆیە، ئەم بەکارهێنانی (خم)ە جۆرێک لەنزیکایەتی و هاوبەشی پێدەبەخشیم، لەلایەک وەک ئەوەی کەهونەرێک دەکەم جیاوازە لەهونەری (باو ) کە بۆ ئەوکاتەی باشووری کوردستان زۆر مۆدێرن بوو، لەلایەکیش وەک پەیوەندییەکی لۆکاڵی بەکەرەستەوە بایەخی خۆی هەبوو.  لەکارەکانمدا وا تەفسیرم دەکردن کەفۆڕمێک بدەم بەدەستەوە شێوەی لەدەمووچاو بچێت، دەمووچاوی ماندوو، پڕ ئازارو ژان، نیگەران، تەنیا ، هەموو ئەمانەم کۆدەکردەوە لەو رواڵەتانەی کە شێوەی قوماشێک وەریدەگرێت کە دەربڕ بوو بۆ ئەو قوماش و جلوبەرگانەی کە مرۆڤی ئەنفالکراوی کورد دوای زیندەبەچاڵکردنی و دوای چەندین ساڵ لەنێوو رووکەشی خاکەکەدا قووماشەکانی دەمێنێت و شێوە تراژییدیە گەورەکە بەیان دەکاتەوە .  ئەم کارانە لەفۆڕمدا دەکەونە خانەی هونەری (مۆدێرن ئاڕت) تێماکانی وەک پەیکەری ئەبستراکتی دەربڕینخوازی پیشان دەدات، کەرەستەی سادەو فۆڕمی سادە دەخووڵقان، هەرچەندە بۆ زەمەنی خۆی زۆر قبووڵکراوو نەبوون لەپانتایی گشتی هونەری شێوەکاری لۆکاڵی کوردی، بەڵام من ئیمانم موکڕبوو لەسەر بەرهەمێکی ناوازەو دانسقەی دوونیای مۆدێرنیتە،.  ئەمە بۆمن لە ئاکامی گەشەی فیکری و تێگەیشتنی زۆرم بوو لەو ئاگاییانەی لەدوونیای هونەری مۆدێرن و پۆست مۆدێرن لەجیهاندا گوزەری دەکرد، بۆیە ئێستاش بەهەوڵێکی جددی و و قووڵی دەزانم لەمێژووی هونەری خۆم، جۆرێکیش بوو لەئاماژەی هەڵوێستی مرۆڤدۆستانە بۆ کارەساتی ئەنفال.  ئەم بەرهەمانەم لەچوار پێشانگای تایبەتی نمایشکرد لەکاتی خۆییدا، هەروەها لەنمایشێکی تایبەتی دیۆەشدا لەشاری (گووا) لەهیندستان ئەزموونەکەم دووبارەکردەوە . بۆیە دەتوانم بڵێم ئەو بەرهەمە تازەیەم گەڕانەوەشە بۆ بینگەی یەکەمی کارە هونەرییەکان مـوەک تەکنیک و بەکارهێنانی بۆ ئایدییایەکی بەهێز بۆ ئێستای خۆمان.

هاوڵاتى ئێران بە 19یەمین وڵاتی پزیشكیی جیهان ئەژمار دەكرێت رووبەڕووی كێشەی بەرزیی نرخی دەرمان بووەتەوەو بەجۆرێك نرخی هەندێك دەرمان بۆ شەش هێندە بەرز بووەتەوە.  بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران دەڵێن بەقاچاخبردنی دەرمان بۆ ئەفغانستان و عێراق كێشەی گەورەی بۆ وڵاتەكەیان دروست كردووە. قاچاخی دەرمان لەئێرانەوە بەرەو عێراق و ئەفغانستان لەكاتێكدایە ساڵانە زیاتر لە سێ ملیۆن عێراقی و ژمارەیەكیش لەدانیشتوانی هەرێمی كوردستان بەمەبەستی گەشت و چارەسەری تەندروستیی روو لەئێران دەكەن . بەوتەی بەرپرسانی ئێران هەر گەشتیارێكی عێراقی 500 بۆ سێ هەزار دۆلار خەرج دەكات كە بەشێكی بۆ چارەسەری تەندروستییە. بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی تەندروستیی ئێران نزیكەی 500 هەزار نەخۆشی وڵاتەكە پێویستیان بەچارەسەرو دەرمانە لەدەرەوەی وڵاتەكە، بەڵام سزاكانی ئەمریكا بووەتە بارگرانیی لەسەرشانی ئەو نەخۆشانە و حكومەتیش بودجەی تەرخانكراوی هاوردەكردنی دەرمان و كەرەستەی پزیشكیی بۆ دوو ملیار دۆلار كەمكردووەتەوە. بەڕێوەبەری رێكخراوی خۆراك و دەرمان لەئێران ئاشكرای كردووە؛ نرخی دەرمانی هاوردەكراو لە وڵاتەكە شەش هێندە بەرزبووەتەوە و نرخی دەرمانی بەرهەمهێنراوی ناوخۆیی 30% بۆ 100% بەرزبووەتەوە. بەپێی ئامارەكانی ئێران لەهەر سێ هاوڵاتیی وڵاتەكە یەك كەس بەهەژار ئەژمار دەكرێت واتە لە كۆی 84 ملیۆن كەس 28 ملیۆن لەو وڵاتە لەژێر هێڵی هەژارییەوەیە، ئەگەرچی ئامارە جیهانییەكان دەڵێن 60 ملیۆن دانیشتوای ئێران بەهۆی دۆخی خراپی ئابورییەوە لەژێر هێڵی هەژارییەوەن، بۆیە لە رووی خۆراك و تەندروستییەوە مەترسیی لەسەر ژیانیان هەیە. بودجەی تەندروستیی ئێران بۆ نیوە كەمدەكرێتەوە ئێران لە رابردودا ساڵانە بە بڕی زیاتر لەچوار ملیار دۆلار ئامێری پزیشكی و دەرمانی بۆ وڵاتەكەی هاوردە كردووە و ئەو بڕە پارەیەش وەك بودجە بۆ وەزارەتی تەندروستیی تەرخان دەكرا، بەڵام لەساڵی 2022 بودجەكە بۆ نیوە واتە دوو ملیار دۆلار كەمی كردووە. بەهرام دارایی بەڕێوەبەری ناوەندی خۆراك و دەرمان لەئێران بەئاژانسەكانی هەواڵی وڵاتەكەی راگەیاندوە؛ بودجەی دەرمان و ئامێری پزیشكی بەهۆی سزاكانی ئەمریكا لەئێران كەمی كردووە و ئەوەش زیانی گەورەی بە 400 هەزار نەخۆشی وڵاتەكە گەیاندووە كەكێشەی تەندروستیی درێژخایەنیان هەیەو پێویستە هەندێك لەدەرمانەكانیان لەدەرەوەی وڵاتەكە هاوردە بكرێت. بەقاچاخبردنی دەرمانی ئێران بۆ عێراق بەپێی راپۆرتێكی ئەنجومەنی پسپۆڕانی پزیشكیی ئێران؛ هەرزانبوونی دەرمان لەئێران بەراورد بەوڵاتانی دراوسێی وەك عێراق و پاكستان و ئەفغانستان وای كردووە ساڵان 300 بۆ 400 ملیۆن دۆلار دەرمان كە 80%ی هاوردەی دەرمانە بۆ ئێران، بەقاچاخ رەوانەی وڵاتانی دراوسێ بكرێتەوە، بۆیە دەبێت نرخی دەرمانەكان لەناوخۆی وڵاتەكە بەرزبكرێتەوە تا بەرەو ئەو وڵاتە نەبرێن. لە راپۆرتەكەدا روون كراوەتەوە بەهۆی ئەوەی ئەو دەرمانانەی كە لەوڵاتانی جیهانەوە هاوردەی ئێران دەكرێن بەدۆلاری چوار هەزارو 200 تمەنی دەكڕدرێن زۆر ئاساییە بەنرخی دۆلاری نزیكەی 30 هەزار تمەن رەوانەی وڵاتانی دراوسێ بكرێنەوەو هاوڵاتییانی ئێرانیش زیانمەندی یەكەمی ئەو بابەتە بن. ساڵی رابردوو هێزە ئەمنییەكانی عێراق دەستیان بەسەر 19 كۆنتێنەر دەرمان و كەرەستەی پزیشكیدا گرت كە لەئێرانەوە رەوانە وڵاتەكە كرابوون و بەوتەی بەرپرسانی ئێرانیش زیاترین دەرمان لەو وڵاتەوە بۆ ئەفغانستان و عێراق بەقاچاخ و لە رێگەی نایاساییەوە هەناردە دەكرێت. هۆكارەكانی بەرزبوونەوەی نرخی دەرمان لەئێران بەهرام دارایی سەرۆكی رێكخراوی خۆراك و دەرمانی ئێران بە رۆژنامەی (هەمشەهری) وڵاتەكەی راگەیاندووە؛ نرخی ئەو درەمانانەی بە ناچاریی لەدەرەوە هاوردەی ئێران دەكرێن شەش هێندە بەرز بوونەتەوە چونكە نرخی دۆلار لە وڵاتەكەدا بەرزەو ئەو دەرمانانەش بەدۆلار دەكڕدرێن و حكومەتیش لەساڵی رابردودا بڕی 700 ملیۆن دۆلاری بۆ هاوردەكردنی دەرمان تەرخان كردووە. هاوكات لەگەڵ بەرزبوونەوەی دەرمانە هاوردەكراوەكانیش، ئەو دەرمانانەی تەنانەت لەناوخۆی ئێران بەرهەم دەهێنرێن هەر بە بیانوی بەرزبونەوەی نرخی دۆلار لە 30% تا 100% گران كراوە لە كاتێكدا لەماوەی یەك ساڵدا نرخی 460 دەرمان لە جیهاندا تەنها 5% بەرزبووەتەوە و ئەوەش ئاماژەیە كە ئاستی هەڵاوسانی ئابوریی و بەرزبوونەوەی نرخەكان لەئێران هەمو پێوەرە جیهانییەكانی تێپەڕاندووە. یەكێتی هاوردەكانی دەرمان لەئێران ئاشكرای كردووە بەهۆی ئەوەی لە بودجەدا بە ناوی چاكسازیی و رێكخستنەوەی نرخی دەرمان بڕیار دراوە لە كەمكردنەوەی هاوكاریی و تەنانەت لابردنی ئەو دۆلار حكومییەی كە بەچوار هەزار و 200 تمەن دەگاتە دەستی بازرگانەكان و كۆمپانیاكانی هاوردەی دەرمان كاریگەریی لەسەر دەرمان لە ناوخۆی وڵاتەكەوە هەبوە چونكە ئەو ناوەندانەشی لە ناوخۆدا دەرمان بەرهەم دەهێنن پێویستان بە هاوردەكردنی ئامێر و كەرەستە و ماددەی كیمیاییە كە ئەوەش بە دۆلاری نزیكەی 30 هەزار تمەن زیانیان پێدەگەیەنێت. بەوتەی ئەندامێكی ئەو یەكێتییە ناوەندەكانی بەرهەمهێنانی دەرمان لەترسی هەنگاوەكانی حكومەت بەرهەمهێنانی هەندێك دەرمانیان راگرتووە بۆ ئەوەی خۆیان لەزیانە ئابورییەكان بپارێزن كە ئەوە زیان بەتەندروستیی گەشتیی و ئەو نەخۆشانە دەگەیەنێت كە پێویستییان بەدەرمانە. لەلایەكی دیكەوە وتەبێژی ناوەندی بەرنگاربوونەوەی قاچاخی كاڵا و شتومەك لەئێران ئاشكرای كردووە؛ ساڵانە بە بەهای یەك ملیار دۆلارو كەرەستەی پزیشكی و دەرمان لەو وڵاتەوە بە قاچاخ رەوانەی وڵاتان دەكرێت و داهاتەكەشی بۆ مافیایەكی گەورەی ناوخۆی وڵاتەكەیە. ئاماژەی بەوە كردووە ئەو كەرەستە پزیشكییە هەستیارو بەنرخانەی كە بەدۆلاری هەرزان و حكومیی لەدەرەوە دەكڕدرێن پێش ئەوەی بگەنە نەخۆشخانەكانی ئێران بەقاچاخ رەوانەی وڵاتانی دیكە دەكرێن و یان لەبازاڕی رەشی ناوخۆی ئێران بەتایبەت لەتارانی پایتەخت ساغ دەكرێنەوە و دەفرۆشرێن، نەخۆشخانە حكومییەكانیش ناچارن ئامێری كۆن و بەكارهاتوو بەكاربهێنن كە ژیان و گیانی نەخۆشەكان دەخاتە ژێر مەترسییەوە. ئەو بەرپرسەی ئێران ئاماژەی بەوەش كردووە ئامێری كۆنی پزیشكی لە وڵاتانی دراوسێ دەكڕدرێت و بەناوی ئامێری نوێ رادەستی نەخۆشخانەكان دەكرێت ، ئەو كارەش بە بێ بوونی بەرپرسانی باڵاو مافیای پزیشكیی لەئێران ناكرێت. ئاستی زانستی و پزیشكیی ئێران ئێران لە رووی پزیشكی ئەزمونی و چارەسەری سروشتییەوە دوای هندستان و چین و ئەمریكا چوارەم وڵاتە لە جیهاندا كە تواناكانی لەو بوارەدا گەشە پێداوە. بەپێی راپۆرتی ساڵانەی رێكخراوی تەندروستیی جیهانی سەر بە نەتەوەیەكگرتوەكان هەڵكەوتەی ئێران لە رووی جوگرافییەوە وای كردووە زیاترین دەرمان و چارەسەری سروشتیی لەو وڵاتە بەدی بكرێت بە جۆرێك وڵاتەكە خاوەنی دو هەزار و 300 جۆر گژ و گیان و گوڵە كە بە مەبەستی چارەسەری پزیشكی و تەندروستیی بەكار دەهێنرێن. ئێران لە ساڵی 2021 توانیویەتی ئاستی زانستیی خۆی لە جیهاندا بەرز بكاتەوە و بە پێوەرە زانستی و نێودەوڵەتییەكانی ئاستی زانستیی ئەو وڵاتە دەكەوێتە ریزبەندی 15 لە نێوان 200 وڵاتی جیهاندا. هەر لەو ساڵەدا پلەی زانستی پزیشكیی ئەو وڵاتە لە 54 بۆ 19 بەرزبوەتەوە وڵاتە لە نێوان وڵاتانی جیهاندا ئێران 19یەمین وڵاتی جیهانە لە رووی پزیشكییەوە و بەم پێیە لە ریزی وڵاتانی پێشكەوتووی پزیشی ئەژمار دەكرێت. ژمارەی دانیشتوانی ئێران كە دەكاتە 1% كۆی دانیشتوانی گۆی زەوی، پشكی بەرهەمهێنانی زانستیان گەیشتوەتە 2% و ئەوەش وای كردووە ئەو وڵاتە بە یەكێك لە سەرچاوەكانی بەرهەمهێنانی زانست لە جیهاندا ئەژمار بكرێت. لەئامارەكانی ئێراندا ئاماژە بەوە كراوە لە ماوەی 42 ساڵدا ژمارەی زانكۆكانی ئەو وڵاتە گەیشتوتە  دوو هەزار و 640 زانكۆ و ژمارەی خوێندكارانی زانكۆش لە 170 هەزارە بۆ سێ ملیۆن خوێندكار بەرز بووەتەوە و ئەوەش هۆكارێكی بەرزبوونەوەی ئاستی زانستیی وڵاتەكەیە. ئێران بە یەكێك لەبەرهەمهێنەرانی دەرمان لە جیهان ئەژمار دەكرێت و پلەی جیهانیی ئەو وڵاتە لە رووی بەرهەمهێنانی دەرمانەوە 16ەیە. وەزارەتی تەندروستیی ئێران بڵاوی كردوەتەوە 450 كۆمپانیا لە وڵاتەكەدا هەیە كە 550 پێداویستیی پزیشكیی بەرهەم دە‌هێنن. سەندیكای دەرمانسازان لە ئێران ئاماژەی بەوە كردووە؛ تاسەرەتای ساڵی 2022 توانیویانە 74%ی دەرمانی پێویست لەناوخۆی وڵاتەكەدا بەرهەم بهێنن و بەوەش بە بەهای  665 ملیۆن دۆلار دەرمان كە پێشتر لە دەرەوە هاوردە كراوە لەناوخۆی وڵاتەكە بەرهەم هاتوە. زیاترین گەشتیارانی عێراق بۆ چارەسەری تەندروستیی روو لە ئێران دەكەن توانا پزیشكییەكانی ئێران لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان بەرچاوە و بە وتەی بەرپرسانیش لە 80 وڵاتی جیهانەوە گەشتیار بە مەبەستی چارەسەری تەندروستیی رو لەو وڵاتە دەكەن كە بە گەشتیاریی تەندروستی (Medical Tourism) ناسراوە و لە ناو گەشتیارانی عێراق بۆ ئێراندا ژمارەیەكی زۆریان بەمەبەستی چارەسەری تەندروستیی روو لە ئێران دەكەن. لەئامارەكانی گەشتیارانی تەندروستیی ئێراندا دەركەوتووە عێراقییەكان لە رووی ژمارەوە لە ریزبەندی یەكەمدان كە بەمەبەستی چارەسەری تەندروستیی روو لە ئێران دەكەن و دوای ئەویش زیاترین گەشتیاری كوەیت و ئیمارات بەو مەبەستە رو لە ئێران دەكەن. ساڵی 2017  زیاتر لە سێ ملیۆن و 165هەزار هاوڵاتیی عێراقی بە مەبەستی گەشت روویان لەناوچەكانی ئێران كردووە كە ژمارەی گەشتیاران بەراورد بەساڵی 2016 نزیكەی 21% زیادی كردوە بە وتەی بەرپرسانی ئێرانیش زیادبوونی ژمارەی گەشتیارانی عێراقی بۆ وڵاتەكە لە ئەنجامی ئاسانكاریی پزیشكی و دەرماندا بووە بۆ گەشتیاران. ئیرج مەسجدی، باڵیۆزی ئێران لەعێراق رایگەیاندووە هەر گەشتیارێكی عێراقی 500 بۆ سێ هەزار دۆلار لەئێران خەرج دەكات و ئەوەش مایەی گرنگی پێدانی گەشتیارانی عێراقە بۆ وڵاتەكە و دەبێت ئاسانكارییان بۆ بكرێت. سەرۆكی بەڕێوبەرایەتیی گەشتیاری لەئێران رایگەیاندووە لەساڵێكدا زیاتر لە 800 هەزار گەشتیاری وڵاتانی جیهان بەمەبەستی چارەسەری پزیشكی روویان لەئێران كردووە و زۆربەی ئەو گەشتیارانەشی كە بەمەبەستی تەندروستیی روویان لەئێران كردووە هاوڵاتییانی عێراق بوون. دابەزینی بەهای تمەن و جوانكاریی هۆكاری زیاترین گەشتە بۆ ئێران ئەگەرچی ئاستی زانستی پزیشكیی ئێران لەجیهاندا بەرچاوە بەڵام بەپێی ئامارە نافەرمییەكان زیاترین هۆكاری گەشت دوای بابەتی ئاینیی، جوانكاریی بووە لەئێران چونكە نرخی نەشتەرگەرییە جوانكارییەكان لەئێران بەراورد بە وڵاتانی جیهان و تەنانەت هندستان كە یەكێك لەو وڵاتانەی كەمترین نرخی نەشتەرگەریی پزیشكیی هەیە زۆر كەمترە بۆ نموونە جوانكاریی لوت لەئەمریكا چوار هەزارو 500 دۆلارەو لەهندستان دوو هەزار دۆلارە بەڵام لە ئێران 500 دۆلارە. نرخی زۆربەی نەشتەرگەرییەكان لەئێران بۆ گەشتیارانی جیهان نرخێكی هەرزان و گونجاوە لەگەڵ ئەوەی ئەگەری سەركەوتنی نەشتەرگەرییەكانیش لەو وڵاتە بەرزە بۆ نموونە نەشتەرگەرییەكی كراوەی دڵ لەئەمریكا 150 هەزار دۆلارەو لە هندستان نۆ هەزار و 500 دۆلار بەڵام لەئێران حەوت هەزار دۆلارە لەكاتێكدا بەپێوەرە پزیشكی و نێودەوڵەتییەكان ئەگەری رێژەی سەركەوتنی ئەو نەشتەرگەرییە لەهەرسێ وڵاتە نزیكە لە یەكترەوە. نرخی زۆربەی نەشتەرگەرییەكانی ئێران بەراورد بەئەمریكا 800% هەرزانترەو ئەوەش وایكردووە هەندێك هاوڵاتیی ئەمریكا بەنهێنی روو لەئێران بكەن بەمەبەستی نەشتەرگریی كە هەندێكجار ئەو بابەتە دەبێتە مایەی سەرنجی میدیاكانی جیهان بەتایبەت كە لە ساڵانی رابردودا لەساڵی 2016 پۆرنستارێكی ئەمریكی بەمەبەستی جوانكاریی رووی لەئێران كردو دوای ئەنجامدانی نەشتەرگەرییەكە و گەڕانەوەی بۆ وڵاتەكەی وێنەی خۆی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوكردەوەو ئاشكرای كرد ژمارەیەك نەشتەرگەریی جوانكاریی لەئێران بۆ كراوە بەنرخێكی هەرزان و ئاستێكی پزیشكیی باش لەتارانی پایتەخت.  

عەمار عەزیز سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەشوباتی 2022 بەمەرسومێك لەسەدا 60ی سزای  پێنج چالاكوان و رۆژنامەنووسە سزادراوەكەی بادینانی كەمكردەوەو دانیشتوانی دهۆكی دڵخۆش کرد. زیندانیانی بادینان لەمانگی ئەیلول و تشرینی یەكەمی 2020 لەلایەن ئاسایشەوە دەستگیركران، نزیكەی 20 مانگە لەزینداندان و تائێستا بەدەل بەرواری و ئومێد بەرۆشكی ئازادكراون.  ئەو پێنج چالاكوان و رۆژنامەنووسەی بادینان رۆژی 16ی شوباتی 2021 لەلایەن دادگای تاوانەكانی دووی هەولێرەوە بە « تاوانی تێكدانی ئاسایشی نیشتیمانی»، هەریەكەیان بەسزای شەش ساڵ زیندانكردنیان بەسەردا سەپێنرا و ئەو بڕیارەش كاردانەوەی ناوخۆیی و بیانی لێكەوتەوە. نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەسەرەتای مانگی شوباتی ئەمساڵدا بەڕێژەی لەسەدا 60% بۆ پێنج چالاكوان و سزادراوەكەی بادینان دەركردو بەو پێیە بێت تاچەند مانگێكی دیكە هەموویان ئازاد دەكرێن. رێڤینگ یاسین، پارێزەری زیندانیانی بادینانە، نیشتەجێی شاری دهۆكە بە هاوڵاتى وت: «دەركردنی بڕیاری لێخوشبوون بۆ زیندانیانی بادینان بە رێژەی 60% لەلایەن سەرۆكی هەرێمی كوردستان بڕیارێكی باش بوو و ئێمە پێشوازی لێدەكەین، هەرچەندە لەناوەرۆكی بڕیارەكە ستەم لەشێروان شێروانی كراوە، ئەویش لەبەرئەوەی رێژەی لێخۆشبوونی 50% بۆ ئێمە ئەوە جێگای پرسیارە تائێستا روون نیە بۆچی تەنها بۆ ئەو رێژەكە 50% «. «بەدڵنیاییەوە پێویست بوو بڕیاری ئازادكردنی یەكجارەكی بۆ ئەوان دەركرابا چونكە دادگاییكردنی ئەوان دروست نەبوو و هیچ دادوەری تیادا نەبوو، حەزمان دەكرد رێژەی لێخوشبوون 100% بۆ هەمووان بێت بەبێ جیاوازی، بەڵام بڕیارەكەش خراپ نیە، هیوادارین بڕیارەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان وەك خۆی جێبەجێ بكرێت و لەكاتی كۆتایی هاتنی ماوەی زیندانی كردنیان ئازاد بكرێن « رێڤینگ یاسین وادەڵێت . هەروەها زێدان، برای گۆهدار زێباری لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد كە كەیسەكەیان هەر لەسەرەتاوە سیاسی بووەو هیچ تاوانێكیان نەكردووە، وتیشی:» بەدڵنیاییەوە بڕیارەكە هی دادگا نەبوو، بەڵكو بڕیارێكی شەخسی بوو، بڕیارەكە رەنگەندانەوەیەكی گەورەی لەناوەندەكانی جیهان دروستكردو هەموو لایەك هاتنە سەرخەت «. «بەفەشاری كۆمەڵێك رێكخراوی ناوخۆو دەرەوە و كونسوڵخانەكانی ئەمریكا، بەریتانیا، ئەڵمانیا ، سەرۆكی هەرێمی كوردستان بڕیاری لێخۆشبوونی بۆ ئەوان دەركرد بە رێژەی 60% ، دەبوایە هەر لە رۆژی یەكەم هەموو ئازادكرابان، چونكە ئەوانە بێتاوانن»، زێدان برای گۆهدار زێباری وادەڵێت. بەشێك لەهاووڵاتیانی دهۆك سەرەڕای ئەوەی دەڵێن بڕیارەكەی سەرۆكی هەرێم باشە، بەڵام پێیانوابوو دەبوو زووتر بیدایە. ساڵح زاهێر زێباری، مامۆستای ئامادەیی و چالاكوان لەپارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بۆهاوڵاتى پێیوابوو كە پرسی زیندانیكراوانی بادینان و سزادانیان و دواتر لێخۆشبوونیان بەڕێژەی نیوە كاریگەری نەرێنی لەسەر ناوبانگی حكومەتی هەرێمی كوردستان و كۆی پرۆسەی سیاسی هەرێمی بەجێهێشتووە لەناوەوە و دەرەوەی هەرێم و عێراق «.  ساڵح زاهیر وتیشی :»بڕیاری سەرۆكی هەرێم لەسەر كەمكردنەوەی ماوەی سزادانی گیراوانی بادینان بە رێژەی 60% پێویست بوو زووتر دەركراباو زۆر دواكەوتووەو لەجیاتی ئەم بڕیارە پێویست بوو بڕیاری لێخۆشبوونی تەواوی بەمەرسومێكی تایبەت درابا، كەئەمەش لە دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێمە ، پێویست بوو بڕیاری ئازادكردنی هەموو سزادراوانی بادینان دەربكرێت «. كاسبكارێكی شاری دهۆك ئەوە دەخاتەڕوو كە دوای راگەیاندنی بڕیاری لێخۆشبوون بۆ سزادراوانی بادینان زۆر دڵخۆش بووە. كاوار خورشید وتی:»هەرچەندە زیندانیانی بادینان خزمم نین، بەڵام لەكاتی بیستنی بڕیاری لێخۆشبوونی زیندانیان دڵخۆش بووم، چونكە زۆر ناخۆشە ماوەیەك لەزیندان بی و هیچ تاوانێكت نەكردبێت «.

شاناز حەسەن و عەمار عەزیز هەفتەیەك زیاترە خۆڵبارین پارێزگاكانی هەرێمی كوردستانی گرتووەتەوەو بڕیارە ئەمڕۆ چوارشەممە دەستپێبكاتەوەو هۆكارەكەشی بۆ گۆڕینی ئاراستەی رەشەبا دەگەڕێننەوە و سەدان كەسیشی داخڵی نەخۆشخانەكان كردووە. خۆڵبارین لەدوای رووخانی رژێمی سەدام لە 2003 بەدواوە رووی لەهەرێمی كوردستان كردووەو تا دێت خۆڵبارینی زیاتر روو لەهەرێمی كوردستان دەكات. خۆڵبارین، بەشێك لە بەتەمەنەكانی گەیاندە نەخۆشخانەكان سامان شێخ لەتیف، وتەبێژی راگەیاندنی تەندروستی گشتی سلێمانی باس لەوەدەكات زیاتر لە 120 نەخۆش سەردانی ناوەندە تەندروستیەكانیان كردووەو دەڵێت:» حاڵەتی زۆر توندمان نەبووە، بەڵام بەشێكیان ئەوانە بوون كە نەخۆشی درێژخایەن و نەخۆشیەكانی سنگ و هەناسەیان هەبووە». وتەبێژی راگەیاندنی تەندروستی گشتی سلێمانی، هێمای بۆ ئەوەكرد كە بەشێك لەو نەخۆشانەی سەردانی نەخۆشخانەكان دەكەن هەستیاریان بەتۆزو خۆڵ هەیە، وتیشی:» ئەو نەخۆشخانەی بەهۆی خۆڵبارینەوە سەردانی نەخۆشخانە دەكەن تەنیا چارەسەری فریاكەوتنی سەرەتاییان پێویست بووەو دواتر رۆشتونەتەوە بۆ ماڵەوە». بێجگە لە سلێمانی و هەڵەبجە، لە ئیدارەی گەرمیان زیاتر لە 60 كەس  سەردانی نەخۆشخانەیان كردووە. سیروان، بەرێوەبەری تەندروستی گەرمیان بەهاوڵاتى وت:» زۆربەی زۆری ئەوانەی خۆیان نەخۆشیەكیان هەیە كاریگەر دەبن بەخۆڵبارین، وایان لێدێت داخڵ ببن و پێویستیان بەچارەسەر بێت». لەهەمان كاتدا لەپارێزگای هەڵەبجە، زیاتر لە 24 كەس تووشی حاڵەتی تەنگەنەفەسی بوون بەهۆی خۆڵبارینەوە. سەعدی رەفعەت، بەڕێوەبەری كارگێری نەخۆشخانەی فریاكەوتن لە پارێزگای هەڵەبجە بۆ هاوڵاتى ئەوەی خستەڕوو كە رۆژی یەكەم  لەماوەی 24 كاتژمێردا  20 كەس سەردانی نەخۆشخانەیان كردووەو  چارەسەریان بۆ كرا، بەڵام ئەوەبوو ماوەیەكی كەم دەمانەوەو زوو كاریگەریەكەی كەم دەبووەوە لەسەریان، هۆكارەكەشی ئەوەبوو بۆ خەڵكەكە ئەو خۆڵبارینە تازە بوو زۆر هەستیان بەمەترسیەكەی نەكردووە. جەختی لەوەشكردەوە:» لەسەر هاووڵاتیان پێویستە گوێ لە رێنماییە تەندروستییەكان بگرن  و بەتایبەت ئەوانەی كە نەخۆشیەكیان هەیە زیاتر دەبێت ئاگادار بن». سەعدی رەفعەت وادەڵێت. حەمزە رەزیكی، وتەبێژی بەرێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی دهۆك لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئەوەی خستەروو كە بەهۆی خوڵبارینی چەند رۆژی رابوردوو 298 كەس توشی تەنگەنەفەسی بوون و پێنج لەو حاڵەتانە لە ژێر چاودێری پزیشك دابوون دواتر رەوانەی ماڵەوە كراونەتەوە، وتیشی:»پێش خوڵبارین ژمارەیەك رێنمایی تەندروستیمان بڵاوكردەوە تا خەڵك خۆیان ببپارێزن بەتایبەت ئەو كەسانەی نەخۆشی (رەبۆ) یان هەیە». هەروەها دیلان رەواندوزی، ووتەبێژی وەزارەتی گواستنەوەو گەیاندن هێمای بۆ ئەوەكرد كە لەم رۆژانە خوڵبارینێكی سووك و كەم روودەدات وەكو ئەوەی چەند رۆژێك نابێت كە خوڵبارینێكی زۆر توند بووە. چالاكوانێكی ژینگەیی: جەنگ و گەڕان بەدوای نەوتدا خۆڵبارین دەهێنێت چالاكوانێكی ژینگەیی هۆكارو بوونی خۆڵبارین بۆ هاوڵاتى رووندەكاتەوەو دەشڵێت بە ناڕاستەوخۆ دەستی مرۆڤەكانی تێدایە. نەبیل موسا، چالاكوانی ژینگەیی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» هۆكارەكانی پیسبوونی ژینگە دەستی مرۆڤی تێدایەو یەكێك لەوانە گەڕانە بەدوای نەوتی خاودا «. هەروەها پێشیوابوو زیاتر جەنگەكان براونەتە ئەو شوێنانەی كە بیابانن، زۆر لەمێژە مرۆڤی پێدا نەڕۆشتووە و  هۆكاری گەڕان بەدوای نەوتیشدا وایكردووە ئەو ناوچانە خۆڵ و تۆزەكەی بگوازنەوە:» گەیشتنی دەستی مرۆڤ بەهەموو شوێنەكان وایكردووە ببێتە هۆی تێکدانی ئەو قەتماغەیەی كە چەندین ساڵە نیشتووەو مرۆڤ هەر ئەوەندەی لەیەرەكانی تێكدا بەهۆی رەشەباوە بڵاودەبێتەوە، بەڵگە بۆ ئەمە ئەوە بووە لەپێش ساڵانی نەوەدەكاندا ئەم خۆڵبارینە نەبووە». نەبیل موسا ئەوەشی روونكردەوە گەرمبوونی گۆی زەوی و گۆڕینی كەشوهەوا گەیشتووەتە ئاستێك كە چارەسەری كرداری زۆر راستەقینەی دەوێت لەلایەن وڵاتانی زلهێزەوە، وتیشی:» كەسە كاربەدەستەكان كە لەماڵەكەی خۆیاندا پڕ تەكنەلۆژیایە هیچ كێشەیان لە پیسبوونی ژینگە و دەوروبەرەكەیان نییە». بەپێی پسپۆرانی ژینگە ئەم خۆڵبارینە بەخۆڵبارینێكی وەرزی وەسف دەكەن. ئامانج عومەر، بەڕێوەبەری رێكخراوی ژینگەیی سەوز، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» هۆكاری سەرەكی گۆڕینی كەشوهەوایە، كە دەبێتە هۆی ئەوەی رێژەیەكی زۆر لەو تەپوتۆزە لە بیابانەكانەوە بگاتە ئەم ناوچانەی ئێمە، چونكە گۆڕانی كەشوهەوا ئاراستەی باو خیرایەكی  گۆڕانكاری بەسەردا هاتووەو وایكردووە ناوچەیەكی فراوانتر بگرێتەوە». ئەم بەڕێوەبەرە وتیشی:» كاریگەری بۆ سەر ژینگە دەبێت كە لەسەر گەڵاكان دەكەوێت و رێگری لە گەشەی كەڵای دارەكان دەكات و دەیوەستێنێت، كە ئەمەش كاریگەری دەبێت لەسەر رووبەری سەوزایی شارەكان و سروشت بە گشتی». ئەوەشی روونكردەوە كە گاریكەری بۆ سەر دانەوێڵەش جێدەهێڵێت و وتی:» ئیستاش كە وەرزی دانەوێڵەیە كاریگەری لەسەر دەبێت بەتایبەت كە بمێنێتەوە و باران نەبارێت، گەشەیان كەمدەبێت». ناوبراو بەپێویستی زانی باسی لایەنە باشەكانی خۆڵبارینیش بكات بۆ ژینگە و وتی:» لایەنە باشیەكانی ئەوەیە هەندێك تایبەتمەندی لەخاكدا هەڵدەگرێت و دەیگوازێتەوە بۆ خاكێكی دیكە كە لەوانەیە بەو شێوەیە نەبێت، دەستنەكەوێت بۆ دەستكەوتنی خاكی بەپیت وەك كانزاكان و توخمەكان لە رێگەی ئەم خۆڵەوە دەگوازرێنەوە».

شەنای فاتیح بانكی رافیدەین و رەشید چەندین پێشینەی جیاواز دەدەنە هاووڵاتیانی عێراق، بەڵام پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان ناگرێتەوەو بەو هۆیەوە بێبەش دەبن، پەرلەمانتارێك دەڵێت:» هەرێم موڵكەكانی بانكی رافیدەین بۆ بانكەكە ناگەڕێنێتەوە بۆیە لقی خۆیان لەپارێزگاكانی هەرێم ناكەنەوە». بانكێكی حكومی لەعێراق ئۆفەرێك بۆ كڕینی یەكەی نیشتەجێبوون دەداتە فەرمانبەرانی، بەڵام ئەم ئۆفەرە فەرمابەرانی هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە.                                                                                                                          رۆژی 8ی نیسانی 2022 بانكی رافیدەین بڕی 150 ملیۆن دینار وەك قەرز دەداتە فەرمانبەران بە مەبەستی كڕینی یەكەی نیشتەجێبوون بۆ ماوەیەكی درێژ، بەڵام فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان لەم قەرزە بێبەش دەبن. ئەندامێكی پێشووی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق: بەرپرسانی هەرێم بەرپرسن لەوەی بانكە حكومییەكانی عێراق ئۆفەرو خزمەتگوزارییەكان ناگەیەننە فەرمانبەرانی هەرێم. ئەحمەد حاجی رەشید، ئەندامی پێشووی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» ئەو بانكانە هەشت موڵكیان لەپارێزگای هەولێرو هەشت موڵكیان لەسلێمانی و پێنج موڵكیشیان لەپارێزگای دهۆك هەیە، بەڵام ئەم موڵكانە داگیركراون و تەحویلی موڵكیان بۆ كراوەتە سەر هەندێك كەسایەتی سیاسی و دامودەزگای حزبی و بانكەكانیش مەرجیان ئەوەیە كە موڵكەكانیان بۆ بگێڕدرێتەوە ئەوكات ئامادەن لقەكانیان لەهەرێمی كوردستاندا بكەنەوە». ئەحمەد حاجی رەشید ئەوەشی خستەڕوو كە وەفدێك لە بەغداوە هاتوونەتە سلێمانی و داوای بەدیلی موڵكەكانیان كرد لەكاتێكدا كە نەتوانرێت موڵكەكانیان بۆ بگێڕدرێتەوە، بەڵام ‌بەرپرسان ئامادەنەبوون تەنانەت موڵكی بەدیلیشیان پێبدەن. هەروەها یەكێكی دیكە لەهۆكارەكانی بێبەشبوونی فەرمانبەرانی هەرێم لەبانكەكانی عێراق ئەوەیە كە ئەم بانكە (بانكی رفیدەین) مامەڵە لەگەڵ ئەو كەسانەدا دەكات كە دەبنە زەبوونی ئەو بانكەو مووچەكانیان لەوێ وەردەگرن، بۆیە ناتوانرێت هەژمار بۆ فەرمانبەرانی هەرێم بكرێتەوە. هاوكات، جەمال كۆچەر، ئەندامی پەرلەمانی عێراق لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: «كێشەی بەغداد ئەوەیە دامودەزگاكانی حكومەتی هەرێم وەك پێویست مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسەدا ناكەن و ئێمە هەوڵماندا كە سەرجەم موچەكان بچنە سەر بەغدا، بەڵام حكومەتی هەرێم یارمەتیدەر نەبوو و ئەگەر موچە بچووبایەتە سەر بەغدا لەلایەك كێشەی موچە چارەسەر دەبوو و خەڵكانێك سودمەند دەبوون لە ئۆفەری هاوشێوەی ئەم ئۆفەرە». جەمال كۆچەر باسی لەوەشكرد بە كردنەوەی لقی ئەم بانكانە لەهەرێمی كوردستان بۆ خەڵكی سودمەند دەبن، بەڵام پێویستە حكومەتی هەرێم یارمەتیدەر بێت چونكە تەنها كردنەوەی لق بەس نییە و پێویستە زەمانەت هەبێت و بانكەكان دەیانەوێت حكومەت زەویان بداتێ و تاپۆ بێت لەسەر ناوی خۆیان حكومەتی هەرێمیش پێیان نادات. هاوكات، بانكی رافیدەین رێكاری پێدانی پێشینەی پێنج بۆ 25 ملیۆن دیناری بەخانەنشینان دەستپێكردووە كە بەرێژەی لەسەدا 5% سوودی دەچێتە سەرو ماوەی گەڕانەوەشی پێنج ساڵە بەو مەرجەی قیستی مانگانەكەی لەسەدا 50% موچەی خانەنشینە تێپەڕنەكات و موچەكانیان لەبانكی رافیدەینەوە وەربگرن. لەبەرانبەردا پەرلەمانتارێكی پارتی لەبەغدا دەڵێت ئەگەر بانكە عێراقیەكان بیانەوێت لق لە هەرێمی كوردستاندا بكەنەوە هیچ رێگریەكی یاساییان نابێت. شوان محەمەد، ئەندامی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی عێراق لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» بێبەشبوونی فەرمانبەرانی هەرێم لە ئۆفەری بانكەكانی عێراق تا رادەیەكی كەم پەیوەندی هەیە بەوەی كە مووچەی فەرمانبەران سەر بە حكومەتی فیدراڵی نییە، بەڵام ئەگەر ئەو بانكانە ویستی ئەوەیان هەبێت پێشینە بدەنە خەڵكی كوردستان ئەوا بەئاسانی دەتوانن رێكەوتن لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كورستاندا بكەن». هەروەها  پێشیوابوو كە رێككەوتن و لێكتێگەیشتنێكی گشتگیریان لەگەڵ رەوتی سەدردا هەیە كەبەشێوەیەكی گشتی خۆی لە جێبەجێكردنی دەستوری عێراقدا دەبینێتەوە كە زامنی هەموو مافە نەتەوەیی و سیاسی و داراییەكانی هەرێمی كوردستانە و ئەسڵی رێككەوتنەكەش بۆ دابینكردنی ژیانێكی شایستەیە بۆ خەڵكی عێراق بەگشتی و كوردستان بەتایبەتی. پەرلەمانتارەكەی پارتی جەختی لەوەكردەوە كە تا هەولێرو بەغدا بەتەواوی نەگەنە رێككەوتن سەرجەم پرسە هەڵپەسێردراوەكان چارەسەر نەكەن، بەتایبەت پرسی (بودجە و نەوت و گاز) ئەوا زەحمەتە بانكە عێراقییەكان بێنە هەرێم و خزمەتگوزاری پێشكەش بە فەرمانبەران و خەڵكی كوردستان بكەن. سەرۆكی سەندیكای ئابووریناسانی هەرێمی كوردستان: سیستەمی بانكی هەرێم بەسیستەمی بانكی عێراقەوە نەبەستراوەتەوە. ئەمیر قەساب، سەرۆكی سەندیكای ئابووریناسانی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» بە هۆی نەبوونی لقی بانكە عێراقیەكان لەهەرێمی كوردستاندا فەرمانبەران و خەڵكی كوردستان ناتوانن سودمەند ببن لە ئۆفەری ئەو بانكانە، چونكە سیاسەتی دارایی حكومەتی هەرێم و وەزارەتی دارایی رێگەنادات بانكە حكومییەكانی عێراق لقیان لە هەرێمی كوردستاندا هەبێت‌. «بەكردنەوەی لقی بانكە حكومیەكانی عێراق لەهەرێمی كوردستاندا و هاتنی ئەو بڕە پارەیە بۆ نێو بازاڕی هەرێم، خەڵكی لێی سودمەند دەبێت و جوڵە دەكەوێتە بازاڕەوە»، ئەمیر قەساب وای وت. مامۆستایەك: پێدانی قەرز بە فەرمانبەران باری سەرشانیان كەمدەكاتەوە فەرمانبەران و مامۆستایانی هەرێمی كوردستان داوا دەكەن حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغدا لەبارەی ئەم پرسەوە گفتوگۆ بكات تا ئەوانیش هاوشێوەی فەرمانبەرانی عێراق سوودمەند بن لە پێشینەكان. چنار عبدوڵا، مامۆستایەكی شاری سلێمانییە و لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» لەئەگەری پێدانی ئەو قەرزانەدا بە فەرمانبەران و خەڵكی كوردستان سودێكی باش دەگەیەنێت بە بارودۆخی ژیانمان هاوشێوەی ساڵانی رابردوو كە پێشینەی خانووبەرە و هاوسەرگیری هەبووە باشتر دەبێت». چنار باسی لەوەشكرد بەوەرگرتنی ئەو پێشینەیە كاریگەری لەسەر بارودۆخی ژیانی دروستدەكات. دانا حەسەن، فەرمانبەرێكی شاری سلێمانییە و لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت: پێشینەدان بە فەرمانبەران و خەڵكی كوردستان و ئۆفەری هاوشێوە  كارێكی باشە و كاریگەری لەسەر بارودۆخی ژیانمان هەیە لەو بڕوایەدا نیم هیچ فەرمانبەرێك بەو ئۆفەرە دڵخۆش نەبێت.

سازدانی: شاناز حەسەن یوسف محەمەد سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان  دەڵێت لەرێگەی هەڵبژاردنەوە گۆرانكاری نەیەتە كایەوە پێوست دەكات دەسەڵاتداران چاوەرێی دۆخێكی یەكجار خراپتر بن و دورنیە ئەنجامنەدانی هەڵبژاردن ناهاتنە كایەی گۆرانكاری لەرێگەی هەڵبژاردنەوە پەل بكێشێت بۆ تەقینەوەی جەماوەری. یوسف محەمەد، ئەندامی خولی پێشووی پەرلەمانی عێراق و سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان لەمچاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتى دەشڵێت:» روانینی ئێمە بۆ پرسی كاری سیاسی لەداهاتوودا بەم شێوەیەیە و هیوادارین ئەوەی لە هاوپەیمانی هیوا دروستمان كرد لە پەرلەمانی عێراق، بەڵام نەتوانرا بكرێتە لیستێكی هەڵبژاردن بتوانرێت لەداهاتوو كارێكی لەو شێوەیە بكرێت و سەرجەم هێز و دەنگە نارازییەكان كۆبكرێتەوە كە زۆرینەشیان بێت بەو شێوەیە هەوڵی هێنانەكایەی گۆرانكاری بنچینەیی بدرێت». هاوڵاتى: دۆخی ئێستا عێراق لەرووی سیاسییەوە تووشی چەقبەستووی بووە، یان دوای تویت و راگەیاندنەكەی موقتەدا سەدر كێشە سیاسییەكان چارەسەر دەبن بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارو پێكهێنانی حكومەت؟ یوسف محەمەد: پرۆسەی سیاسی لە عێراق بەو شێوەیەی كە لە دوای 2003وە رێكخراوەتەوە،  لەسەر بنەمای رێككەوتن، یەكێك لە بنەما سەرەكیەكانی تەواقفە جیا لە بنەمای شەراكەت و تەوازون و هاوسەنگی و بریار لەروی سیاسیەوە  ئەم بنەمایانە جێیگر كراون لەدوای روخانی رژێمی پێشووەوە، بەڵام لەوی دەستوری و یاساییەوە بابەتی تەواقف لە دەستوری عێراقدا سێ رەكیزەی هەیە.  یەكەم بریتیە لە ئەنجومەنی سەرۆكایەتی بۆ یەك خول، لەدوای ئەو خولە مەجلیسی ئیتیحادی بكرێتەوە كە بەداخەوە تائێستا دروست نەكراوە. ئەو ئەنجومەنی سەرۆكایەتیە هەر یەكێك لە ئەندامەكانی مافی ڤیتۆی یاساكانی پەرلەمانیان هەبوو، ئەوە یەكێك لە رەكیزەكانی تەواقف بوو، كە ئێستا نەماوە و ئەبوایە ئەنجومەنی ئیتیحاد جێگەی بگرێتە كە تائێستا دروست نەكراوە،  رەكیزەی دووەم دوو لەسەر سێیە بۆ دانیشتنی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، خولی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، كە ئەمە لە دەستوردا ئاماژەی پێدراوە و تائێستا بەركارە، ئەو زۆرینەیەی كە ئێستا هەیە دیسانەوە بیگۆرن، بەڵام دادگای باڵای فیدراڵی لەرێگەی بریارەكەیەوە، نەیهێشت هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار بە زۆرینە تێپەرێنرێت و ماوە. رەكیزەی سێیەم بریتیە لە دەنگدان لەسەر هەندێك لە یاساكان كە ئەویش هەر پێویستی بە دوو لەسەر سێ هەیە وەك یاسای ئەنجومەنی ئیتیحاد و یاسای دادگای باڵای فیدراڵی . بۆیە لەسەر ئەم بنەمایە عێراق دامەزراوە و لە دەستوریشدا ئاماژەی پیكراوە، بۆیە تا رێككەوتن نەكرێت  لەسەر سەرۆك كۆمار  و سەرۆك وەزیران هەردووكیان، ناتوانرێت ئەو پرۆسەیە ئەنجامبدرێت، تەنانەت كە رێككەوتنیش بكرێت لەسەر  سەركۆك كۆمار هەتا رێكەوتن نەكرێت لەسەر سەرۆك وەزیران  ناتوانرێت پرۆسەكە تێپەرێندرێت، ئەگەر شیعەكان رێككەوتن لەسەر سەرۆك وەزیران و چۆنیەتی دیاریكردنی و كوتلەی گەورەترین، ئەوە ئەو كاتە دور نییە فشار لە هەردوو لایەنی كوردی پارتی و پەكێتی بكرێت  بۆ ئەوەی رێككەوتن بكەن لەسەر كاندیدێكی دیاریكراو بۆ پۆستی  سەرۆك كۆمار. هاوڵاتى: پێتانوایە دابەشبوونی كورد بەتایبەت پارتی و یەكێتی لەسەر پرسی سەرۆك كۆمار چ زەرەرێكی داوە لە پێگەی كورد لەبەغدا؟ یوسف محەمەد: ئاساییە پارتی و یەكێتی ململانێ‌ بكەن لەسەر  پۆستەكان چ لە ئاستی هەرێمی كوردستان یان لە ئاستی عێراقیش، بەڵام گرنگ بوو پارتی و یەكێتی و هەموو لایەنەكانی دیكەش رێككەوتن بكەن لەسەر بەرنامەیەكی دیاریكراو لەسەر چۆنیەتی پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو و ئەو مافانەی كورد هەیەتی و پێویست دەكات بە دەستی بهێنێت و ئەو بابەتانەی كەلەنێوان هەرێم و بەغدا هەیە و چۆن چارەسەر دەكرێت. بەداخەوە  هەمیشە زیاتر تەركیز لەسەر پۆستەكانە، كە تەركیز لەسەر ئەو كێشانە بێت كەلەنێوان هەرێم و بەغدا بە هەڵپەسێردراوی ماونەتەوە،  پۆستی سەرۆك كۆمار پۆستێكی تەشریفاتییە و تەنانەت وەزیرەكانی كورد كەلەعێراق  تائیستا دەستبەكار بوون، نەیانتوانیوە  رۆلێكی ئەوتۆیان هەبێت،  لەچارەسەر كردنی كێشە بچینەییەكان بەتایبەتی كێشەی خاك، كە دەبوو  تا كۆتایی 2007 یەكلا بكرایەتەوە، كە ئەوەتا تائیستاش یەكلا نەكراوەتەوە و  بگرە دۆخی ناوچە جێناكۆكییەكان زۆر خراپترە، لە دوای روخانی رژێمی سەدام تا 2017وە و ئەنجامدانی ریفراندۆمەكە. بۆیە لەبری ئەم شەرەی لەسەر پۆست دەكرێت باشتر بوو لەسەر بەرنامەیەكی سیاسی رێككبكەون  بۆ چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ سەرجەم پێكهاتەكانی دیكەی عێراق وە بەتایبەتی شیعە لەكاتی پێكهێنانی حكومەت و مەرجەكانی خۆیان دیاریبكەن و ئەوكات تەنانەت كە ململانێشیان لەسەر پۆست بكردایە كارێكی ئاساییی بوو ، بەڵام بەداخەوە ئەو جارانەشی كە بەیەكەوە رۆیشتوون و بەیەكەوە رێككەوتوون لەسەر پۆستەكان، هەر هیچ وەرەقەیەكی سیاسیان نەبوە بۆ ئینزامكردنی لایەنەكانی دیكە بۆ ئەو مافانەی كورد هەیەتی لەعێراق. هاوڵاتى: ئەگەر لەو ماوەیەی موقتەدا سەدر بۆ لایەنی پەكخەر دایناوە حكومەت پێكبهێنن كە ماوەكەی چل رۆژە نەتوانرێت چی روودەدات؟ هەڵبژاردن دەكرێتەوە یان چ دەگوزەرێت؟ یوسف محەمەد: ئەمانە تەواقفی لەسەر بكرێت، چۆن لایەنەكانی هاوپەیمانی رزگاركردنی نیشتیمانی عیراق نەیانتوانی بەبێ لایەنەكانی تەنسیقی و یەكێتی  و لایەنەكانی تریش  پۆستی سەرۆك كۆمار یەكلا بكەنەوە، لایەنەكانی  چوارچێوەی هەماهەنگی و یەكێتیش ناتوانن ئەم بابەتە  یەكلابكەنەوە،  بەڵكو پێویستە رێكەوتنی لەسەر بكرێت. پێم وایە كە  هەڵبژاردنی پێشوەخت باشترین چارەسەرە و تەنانەت  خەریكە دەبێتە پێویستیەكی دەستوری و یاساییش لەدوای بریارەكەی دادگای باڵای فیدراڵی سەبارەت بە  پرسی دووبارە كردنەوەی دەرگای خۆ كاندید كردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار. لەراستیدا ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق خۆی كردۆتە زاوییەیەكی بەرتەسكەوە، خۆی ئەوەی وتووە، كە پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، لە خۆكاندیدكردنەوە بۆ دەنگدان لەسەری، پێویست دەكات لە یەك مانگ تێنەپەرێت،  بەپێی دەقە دەستورییەكەی، كە لەدەستوردا هاتووە كە پێویست دەكات لەماوەی یەك مانگدا پۆستی سەرۆك كۆمار  هەڵبژێدرێت، دادگای باڵای فیدراڵیش لەبریارەكەیدا ئاماژەی بۆ ئەوەدا كە تەنیا بۆ یەك جارە و ئەویش پەرلەمان بە دەنگدانی ئەندامانی پەرلەمان دەتوانن بۆ یەك جار دەرگای خۆ پاڵاوتن بكەنەوە، ئەو جارەش دەرگای خۆپاڵاوتن كرایەوە و مانگەكەش كۆتایی پێ هات، لە بریارەكەی دادگای فیدرالیدا ئەوە هاتووە پێویست دەكات دامەزراوەكان هەستن بە ئەركی خۆیان بەتایبەتی دەسەڵاتی تەشریعی لەهەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار و حكومەت بۆ ئەوەی بتوانرێت دامەزراوەكانی دەوڵەت بەرێوە بڕوات، ئەگەر نا  ئەو هەڵبژاردنانە نەكرێت ئەوا دامەزراوەكان شەرعیەتی خۆیان لەدەست دەدەن، كەبە مەرامی دەستوری خۆیان هەڵنەستن. لە زۆرێك لە دەستورەكانی دیكەی دنیاشدا ئەوە هەیە، كە ئەگەر پەرلەمان متمانەی بە یە یان دوویان سێ كابینەی وزاری یەك لەدوای یەك نەدا ئەوە خۆی هەڵدەوەشێنێتەوە یان بە هەڵوەشاوە حسابە، ئەمە لە دەستوری عێراقدا نییە، بەڵام چونكە تائێستا پەرلەمان نەیتوانیوە سەرۆك كۆمار هەڵبژێرێت و دواتریش سەرۆك كۆمار كاندیدی زۆرینە رابسپێرێت بۆ پێكهێنانی حكومەت بۆیە یەكێك لە رێگاكان بریتیە لە هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و هەڵبژاردنی پێشوەخت، كە ئەمە دەكرێت  لەلایەن یەك لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمانەوە تەرح بكرێت و پەرلەمان دەنگی لەسەر بدات، بە زۆرینەی  رەهای كۆی ئەندامەكانی خۆی هەڵوەشێنێتەوە یان هەرچەندە ئەمە لە دەسنوردا ئاماژەی پێنەدراوە، لەو رووەوەوەی دادگای باڵای  فیدراڵی لایەنی یەكلاكەرەوەی هەر تانەیەكە لەسەر جێبەجێنەكردنی دەستور و پێشێلكردنی، بۆیە دەكرێت لەرێگەی داوایەكەوە داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكرێت بەتایبەتی دادگای باڵای فیدراڵی بریار لەسەر كۆتا ئەنجامی هەڵبژاردنەكان دەدات بۆ دانیشتنی پەرلەمان. بەدوری نابینم دادگای باڵا ئەگەر داوایەكی لەم شێوەیە برواتە بەردەستی پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە، واتە ئەمە لایەنە یاسایی و دەستورییەكەی، بەڵام لایەنە سیاسی و ئینتیخابییەوە ئەم هەڵبژاردنە لە كەشێكی زۆر  ئاڵۆزدا ئەنجامدرا و هەڵبژاردنی پێشوەختە بوو، بۆیە تا مانگێك پێش ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكەش كەس نەیدەزانی دەكرێت یان نا، بەتایبەتی كە رەوتی سەدر كشابۆوە لە پرۆسەی هەڵبژاردنەكە، لەهەمانكاتیشدا شێوازی هەڵبژاردنەكە گۆرانكاری  بەسەردا هێنرا، نەك تەنیا بچوكردنەوەی بازنەی هەڵبژاردنەكان بەڵكو ئەسڵەن شێوازی هەڵبژاردنەكە گۆرا و سیستمەكەی گۆرا بۆ سیستمەنی  یەك دەنگی نەگوازراوە، واتە خەڵك دەنگی بە تاكەكەس دا نەك حزبە سیاسییەكان لە ئەنجامی كۆی ئەمە، دەرەنجامی هەڵبژاردنەكە دەرئەنجامێكی (موشەهەوە)واتە دەرئەنجامەكەی ناهاوسەنگە. هاوڵاتى: مەبەستت لە چییە دەرئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق نا هاوسەنگ بووە؟ یوسف محەمەد: هەندێك هێزی سیاسی ژمارەی دەنگەكانیان لە ئاستی جەماوەریدا كورسیان بەدەست هێناوە بۆیە ئەمانە داوای ئەوە دەكەن مافی خۆیان بەدەست بهێنن و ئیستیحقاقی خۆیان پێبدرێت،  تەنانەت داوای ئەوە دەكەن ئەو سیستمە حوكمرانیەی عێراقی لەسەر دامەزراوە كەلەدوای 2003وە  كەخۆشیان بەشدار بوون تێیدا و هەموو ئەو حكومەتانەی لە عێراق دروست بووە بیگۆرن. لەهەمانكاتدا هەندێك هێزی سیاسی تر زۆر لەهەقی خۆیان كەمتر كورسیان بەدەست هێناوە، بۆ نمونە تەیاری حیكمە، نزیكەی 400هەزار دەنگی  بەدەستهێناوە، بەڵام  لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتی هێزەكانی دەوڵەت  پێم وابێت كورسییەك یان دوو كورسی بەدەست هێناوە، ئەمە وایكردووە ئەمانە هەست بە ئەوە دەكەن غەدرێكی گەورەیان لێكراوە، بۆیە ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی تر رەنگە رێگە خۆشبكات بۆ ئەوەی كە هاوسەنگییەكی سیاسی هەیە، تازە بێتە كایەوە. بەپێی بریاری دادگای باڵای فیدراڵی پێویستە بەر لەهەر هەڵبژاردنێك یاسای هەڵبژاردن  هەموار بكرێتەوە بەتایبەت بابەتی دەستی ژماردنی دەنگەكان جێگیر بكرێت. هاوڵاتى: ئایا رێكەوتنی پارتی لەگەڵ حەلبوسی و سەدر ئاسانتر بووە لەرێكەوتن لەگەڵ یەكێتی، یان رێكەوتنی یەكێتی لەگەڵ مالكی ئاسانتر بووە لە رێكەوتن لەگەڵ پارتی؟ بۆچی ئەم دۆخەی نێوان پارتی و یەكێتی بەمە گەیشتووە؟ یوسف محەمەد: نەخێر دەبوو رێككەوتنی كورد و كورد ئاسانتر بێت، وەك لە رێككەوتنی هێزێكی سیاسی كوردی لەگەڵ لایەنە سیاسیەكانی تری ناو پێكهاتەی سوننە و شیعە، بەڵام شەر لەسەر پۆستەكان وایكردووە ئەم رێككەوتنانە بەم شێوەییە بن هەر لایەكیان پەلەی ئەوەی بێت لەگەڵ لایەنە سیاسیەكانی دیكەی عێراق بكەوێتە سەودا و مامەڵە و مامەڵەی بەدەستهێنانی پۆستەكان. رازی بوون بە مەرجەكانی ئەوان لەپێناو پۆست بۆ هەر یەكێك لەو هێزانە بێت، دەكرێت ئەوە بڵین پارتی دەستپێشخەر بوو لەم پرسانەدا لەماوەی دورودرێژی رابردوودا كاری لەسەر ئەوە دەكرێت لەگەڵ كوتلەی سەدر و حەلبوسی هاوپەیمانی پێكبهێنن، تەنانەت ئەم هاوپەیمانییە دەگەرێتەوە بۆ گفتوگۆكانی نزیكەی سالێك پێش ئەنجامدانی هەڵبژاردن بۆیە ئەمە هەمووی پەیوەندی بە شەری پۆستەكانەوە هەیە، بۆیە رێكەوتنی ئەمە دوو حزبە لەگەڵ لایەنەكانی دیكە ئاسانتر بووە لە رێككەوتنی نێوان خۆیان. هاوڵاتى: وەك چاودێرێكی سیاسی سەركردایەتی سیاسی كورد دەبێت چ بەرنامەیەكی هەبێت بۆ ئەوەی بەرانبەر بە شیعەو سونەكان پێگەی بەهێز بێت؟ یوسف محەمەد: بروام بە شتێك نیە بە ناوی سەركردایەتی سیاسی كورد هیچ شتێك نیە بەم ناوەوە، هیچ موئەسەسەیەك نیە بەم ناوەوە، ئەوەی كە هەیە ئەو هێزانەی كە براوە دەبن پێویست دەكات كە هەماهەنگ بن لەگەڵ یەكتر لەسەر بەرنامەیەكی سیاسی دیاریكراو  رێكبكەون بۆ چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێم لەگەڵ عێراق و  ئەوانە هەموو بكەنە مەرج بۆ بەشداریكردن لە حكومەت و هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، چونكە ئەم ساتە ساتی پێكهاتن و رێكەوتنە، لەدوای هەر هەڵبژاردنێكی پەرلەمانی عێراق كە سەرۆك كۆمار  هەڵبژێردرا ئیتر كلیلی رێككەوتن كراوەتەوە، كە ئیتر دەبێت هەموو شتەكان یەكلاكرابێتەوە. بۆیە دوای ئەوە هەموو شتەكان بە زۆرینە تیدەپەرێت، بۆیە دەبوو پیشتر رێكبكەون، لەسەر وەرەقەیەكی سیاسی و لەسەر مەسەلەی جێناكۆكەكان و پرسی پێشمەرگە و بودجە و مووچەی خەڵكی هەرێمی كوردستان و قەرەبووكردنەوەی خەڵكی لەو تاوانانەی كە رژێمی بەعس ئەنجامی داوە. لەسەر پرسی نەوت و غاز و ئەمانە خاڵی بنچیبنەیی هێزە سیاسیەكانی هەرێمی كوردستان بن لەگەڵ حكومەتی ئیتیحادی، بەڵام ئەوەندەی ئەزمونم هەیە، پارتی و یەكێتی شەرەكانی خۆیان كورتدەكەنەوە لەسەر پۆستەكان و تەنانەت هەندێك جار لەسەر دانانی كەسێك لە پۆستێكی دیاریكراودا، لە خولی رابردوو هەموو داواكاریەكانی پارتی ئەوەبوو كە فوئاد حسێن وەزیر بێت، ئەم خولە هۆشیار زێباری كاندیدی بێت، یەعنی بابەتەكان نەك لە پۆست هەندێ جار لە شتی شەخسیش كورت دەكرێنەوە، جا چی لەوەی بپەرژێنە سەر مافەكانی خەڵكی كوردستان و بەرنامەیەكی سیاسی دیاریكراو. هاوڵاتى: پێتانوایە ئەوەی روویدا دابەشبوونی بەتەنها لایەنە سیاسییەكانە بەسەر بلۆكی ئێران و بلۆكی توركیاو ئیمارات و سعودییەدا؟ یوسف محەمەد: بەدڵنیاییەوە ئێستا جیهان زۆر پێكەوە  بەستراوە دەستتێوەردان زۆر زیاتر بووە  لەكاروباری ناوخۆی دەوڵەتان، بەتایبەتی ئەو دەوڵەتانەی كە لاوازن، بەتایبەتیش لەدوای رژێمی پێشووەوە دەستێوەردانی  ئیقلیمی  لەعێراق بە بەردەوامی هەبووە، ئیقلیمی و نێودەوڵەتی، زۆر رون و وازعە كەئێستا  هێزەكان هەمویان دابەش بون بەسەر دەوڵەتە ئیقلیمیەكاندا  و رێككەوتنی نێوان سوننەكان ئەردۆغان  ئەنجامیدا، لەكاتێكدا ئیماراتیەكان بەردەوام لەسەر خەت بوون بۆ رێككەوتنی نێوان هەر سێ لایەنی  هاوپەیمانی رزگاركردنی نیشتیمانی عێراق، ئێران بەردەوام كارەكتەرێكی سەرەكی بوە لە عیراق و دەستێوەردانی هەبووە لەكاروباری سیاسی عێراق، بەردەوام لەسەر خەتە لەگەڵ چوارچێوەی هەماهەنگی و یەكێتی، واتە بەدڵنیاییەوە دەستێوەردانی دەرەكی و ئیقلیمی  رۆلێكی كارا و كاریگەری هەیە كە دەتوانم بڵێم زیاتر لە رابردوو كاریگەری لەسەر پرۆسەی سیاسی عێراق هەیە. هاوڵاتى: پێتانوایە «حكومەتی زۆرینەی نیشتمانی» كە سەدر بانگەشەی بۆ دەكات بۆ ئەم دۆخەی ئێستای عێراق گونجاوە یان دەبێت تەنها حكومەتی تەوافوقی هەبێت؟ یوسف محەمەد: من بابەتێكی لەسەر ئەوە نوسی و كە مەسەلەی حكومەتی زۆرینەی نیشتیمانی  كەلەلایەن تەیاری سەدریەوە بۆ ئامانجی تر بەكاردەهێنرێت، یعنی سەدر ئامانجەكەی تەنیا دورخستنەوەی كۆمەلێك لە لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی بوو، بەتایبەتی تریش دەوڵەتی قانون و نوری مالكی  لە پێكهێنانی حكومەت، ئەگینا ئەوەتا ئیستا ئامادەبووە لەگەڵ هەموو سوننە رێكەوتنی كردووەو ئامادە بووە لەگەڵ هەموو سوننە  و هەموو كوردیش رێكەوتن بكات، بەڵام بە مەرجەكانی خۆی، ئەمە لایەكیەتی، بەڵام لاكەی تری واتە لای دووەمی پرسی هاوپەیمانی سێ قۆڵی یان ئەوەی ناو نراوە پرسی رزگاركردنی نیشتیمان، بریتیە لە شەری مەرجەعیەتی هەر سێ پێكهاتەكەی عێراق، یعنی  لەو گفتوگۆیانەی كەلەساڵی رابردوودا  و سالێكپێش هەڵبژاردنیش لەنێوان پارتی و سەدریەكاندا بوو، پارتی چەندین جار ئەوەی لەگەڵ سەدرییەكان باسكردووە ئەوان ئامادەن دان بە مەرجەعیەتی سیاسی سەدر بنێن بۆ پێكهاتەی شیعە بە مەرجی ئەوەی سەید موقتەدا سەدریش دان بە مەرجەعیەتی كاك مەسعود بنێت بۆ  مەرجەعیەتی سیاسی پێكهاتەی كورد، بەڵام پارتی لە ئەمەدا زۆر بە هەڵەدا چوون، چونكە كاك مەسعود ناتوانێت ببێت بە مەرجەعیەت بۆ كورد و بۆ هەرێمی كوردستان، بەتایبەت بەو هەڵوێستانەی دەیگرێت، كە هەڵوێستەكانی بەرتەسكەو ناتوانێت نیشتیمانی بێت تا بتوانێت هەموو لایەنە سیاسیەكانی تر لەدەوری خۆیدا كۆبكاتەوە. ئەسڵەن لەناو كورد دا مەسەلەی مەرجەعیەت بونی نییە، بەڵام كاك مەسعود كە وەك كەسێك كە یەكێكە لە سەركردەكانی یەكەم وەك مام جەلال و كاك نەوشیروان، هاوشێوەی ئەوان لە سەفی یەكەمی قیادەی سیاسی كورد بووە، یەكەم سەرۆكی هەرێمی كوردستان بوە، دەیتوانی رۆلێكی گرنگتر ببینێت كە فراوانتر لە حزبەكەی خۆی كاریبكردایە. لەسەرو حزبەكەی خۆیدا كاریبكردایە، هەوڵی پێكهێنانی حزبەكانی دیكەی بدایە، نەك هەوڵی دەست شكاندنەوە و شكاندنی لایەنەكانی دیكە بدات، چ بە گۆرانی ئەوسا و ئێستاش كە ئەمە ململانێیەی كەلەگەڵ یەكێتی دەستیداوەتێ لەسەر پرسی سەرۆك كۆمار، بۆیە ئەو ناتوانێت ببێتە مەرجەعی كورد، بەڵام سەید موقتەدا لەوانەیە زۆر بە ئاسانی بتوانێت  پرسی مەرجەعیەتی شیعە یەكلابكاتەوە، كە  حكومەتی زۆرینەكەی دروست بكردایە، بەتایبەتی كە ئەو قاعیدەیەكی جەماوەری لە بەغدای پایتەخت هەیە، جیا لەوەش لەوانەیە سەید موقتەدا لەبیری ئەوەبێت، كە مەرجەعیەتی دینیش لە داهاتوودا بەدەستەوە بگرێت، بەتایبەتی كەئیستا ئایەتوڵڵا سیستانی، تەمەنی گەورەیە رەنگە مەرجەعیەتێكی رون و وازعی دینی  بۆ دوای ئایەتوڵڵا سیستانی بونی نەبێت، سەید موقتەدا  بەوەی خۆی لەخێزانێكی ئایینیە و كوری مەرجەعێكی باڵای شیعەكان بووە، دور نیە لەبیری ئەوە بێت تەنانەت مەرجەعیەتی گەورەی شیعەكانی  لەروی دینیەوە بۆ خۆی كۆنترۆڵ بكات. هاوڵاتى: واتا بەشێكی ئەو هاوپەیمانێتییەی نێوان مالكی و سەدر داننان بووە بە مەرجەعیەتی یەكتردا؟ یوسف محەمەد: بەشێكی ئەو هاوپەیمانییە شەری مەرجەعیەتی پێكهاتەكانە، نەك مەسەلەیەكی سیاسی بێت، چونكە ئەو فەسادەی لەعێراقدا هەیە هەموو ئەم هێزانە بەشدار بوون تیدا، بۆیە مەسەلەی فەساد پەیوەندی بە حكومەتی تەوافیقیەوە نیە، چونكە سویسرا بە نمونە حكومەتێكی تەواقیفی بەرێوەی دەبات، بەڵام گەندەڵی نیە، چونكە گەندەڵی بەهۆی چاوپێشیكردنە لە كارە پیسەكانی یەكتری بەهۆی سەروەرنەبونی یاساوەیە. هاوڵاتى: بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بۆ عێراق و هەرێمی كوردستان سوودی دارایی هەبووە، پێتانوایە دەتوانرێت پەرلەمانتارانی عێراق داوا بكەن لەگەڵ دابینكردنی بایەعی بۆ خەڵك بڕە پارەیەك لەداهاتی نەوت بدرێتە ان، ئایا ئەمە دەكرێت؟ یوسف محەمەد: ئەوەتا ئێستا حكومەتی ئیتیحادی خۆی هەڵساوە بەوە و  بریاریداوە وەك بەرزبونەوەی نرخی شتومەك و قەرەبوكردنەوە و ئەو هاوكاریە كۆمەڵایەتیەی هەیەتی زیاتری بكات و برێك پارە بەسەر فەرمانبەرانیشدا دابەش بكات، بەڵكو ئەو فەرمانبەرانەی داهاتیان لە یەك ملیۆن دیناری مانگانە كەمترە. لەعێراقدا پێش كۆتایی هاتنی مانگی سێ دەستكرا بە دابەشكردنی موچەی مانگی چواری خانەنشینی و  لەگەڵیدا بۆ هەر خانەنشینێك 100هەزار تەرخانكراوە، كە ئەوەش دەدرێت بە فەرمانبەران، لەكاتێكدا حكومەتی ئیتیحادی بەم شێوەیە مامەڵە لەگەڵ  بەزربونەوەی نرخی نەوتدا دەكات، لەهەرێمی كوردستان نەك هەر ئەوەی هاوكاری خەڵكی هەژار ناكرێت، لەلایەن ئەم دەسەڵاتەی خەڵكی هەرێمەوە. هاوڵاتى: ئەو كاتەی بەڕێزتان سەرۆكی پەرلەمان بوون هەمواری یاسای هەڵبژاردن بكرایە و هەرێم بكرایە بە چەند بازنەیەك باشتر نەبوو لە پرسی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم؟ یوسف محەمەد:  هەمواری یاسای هەڵبژاردن پرۆژەی بۆ ئامادەكرابوو، ئێمە ناوەندێكی راوێژكاری یاسامان دامەزراندبوو، بەشی یەكەمی هەموارەكەش حازركرابوو، لەو ناوەندەوە، بەڵام هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كاتی مابوو، لەو كاتەدا كە دەست برا بۆ یاسای سەرۆكایەتی هەرێم، كەلەو كاتەدا زەروریەتێك بوو بۆئەو قۆناغە، چونكە كێشەیەكی  یاسایی و سیاسی  لەخولی پێش ئێمەوە بۆ ئێمە بەجێمابوو. لەكاتی خۆیدا هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم ئەنجامنەدرابوو، كە دەبوو لەگەڵ  هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەپێی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم لەساڵی 2013 ئەنجام بدرێت، بەڵام خولی پێش ئێمە هەڵبژاردنی  سەرۆكی هەرێمیان دواخست بۆ ماوەی دوو ساڵ،  بۆكاك مەسعود هەر بەبێ هیچ بیانویەك تازە كردوەوە و درێژیان كردەوە، بۆیە ئەمە وەك كێشەیەكی هەڵپەسێردراو بۆ خولی ئێمە بەجێما كەدەبوو چارەسەر بكرێت. كە دەبوو لەناو خەڵكەوە هەڵبژێردرایە و سەرۆكێكی تازە دابنرێت، لەو یاسایەش كە پەسەندیان كردبوو بۆ درێژكردنەوەكە دەبوو تەنیا بۆ دوو ساڵ بێت، بەراستی ئێمەش ئامادە نەبووین كە ئەو هەڵەیە جارێكی دیكە دووبارە بكەینەوە، یان یاسای هەڵبژاردن یاسای سەرۆكایەتی هەرێم هەمواربكرێت بۆ ئەوەی بتوانریت سەرۆكی هەرێم لەناو پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت. بۆ ئەوە داوامان لە كۆمسیۆن كرد كە هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لەناو خەڵكەوە ئەنجامبدات، بەهۆی شەری داعش و گرفتی داراییەوە  كۆمسیۆن وتیان ناتوانین ئەوە بكەین، لە ئەنجامدا كوتلە پەرلەمانیەكان پرۆژە یاسایان پێشكەش كرد بۆ هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم و بۆ ئەوەی لەناو پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت، بۆیە ئەم دوو بابەتە بەدیلی یەكتر نەبوون ، ئەوە پێویستیەك بوو دەبوو چارەسەر بكرایە، زۆر هەوڵماندا ماوەی ساڵێك خەریك بووین بۆ ئەوەی سازان لەسەر ئەو پرسە بكەین بەڵام نەكرا، چونكە پارتی بەتەما بوو بەبێ ئەوەی خۆی داوا بكات جارێكی دیكە تەمدید بۆ كاك مەسعود بكرێت، بەشێكی زۆر لەهێزەكانی تر كەبەشێوەی ئاشكرا ئامادە نەبون ئەوە قبوڵ بكەن، هەرچەندە هەندێكیان بەشێوەی نائاشكرا  چونە ژێر باری ئەوەوە، بەڵام تەمدید نەكرا، لە پەرلەمانی كوردستان، ئەوە بۆیە پارتی و كاك مەسعود خۆی بەرپرس بوو لە داخستنی پەرلەمان، دایخستت و چونكە تەمدید بۆ نەكرد، بەڵام هەندێك لایەنی تر چونە ژێر باری ئەوەی شەرعیەت بە مانەوەی كاك مەسعود بدەن. هاوڵاتى: دەوترێت ئێوەو چەند هەڵسوراوێكی دیكەی پێشووی گۆڕان لیستان دەبێت بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەتایبەت لەگەڵ كاك عوسمانی حاجی مەحمود؟ یوسف محەمەد: هەر كارێكی سیاسی بۆ ئەم قۆناغەی ئیستای هەرێم پێوست دەكات كارێكی شێوەبەرەیی بێت هەر وەك كارێكی سەرەتایی دروستبونی گۆران، یان ئەو چوارچێوەیەی  كەئێمە لە پەرلەمانی عێراق دروستمان كرد بە ناوی هاوپەیمانی هیوا، یعنی خەڵكی هەرێمی كوردستان زۆر نائومێد بوون لە پرۆسەی سیاسی لەهەرێمدا و چەقبەستوییەكی سیاسی گەورە هەیە. دروست كردنی هێزێكی تر ناتوانێت وەڵامگۆ بێت بۆئەم دۆخەی ئێستای هەرێم و ئەو نارەزاییەتیە گەورەیەی كە ئێستا لە شەقامی هەرێمدا هەیە، كە نەتوانرێت بەرەیەكی فراوان لە كۆی هێزە نارازییەكان و هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان دروست بكرێت،   ئەمە خۆ‌ی وەك بەدیل بۆ دەسەڵات بخاتەروو و فشار بكات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی نزیك لەهەرێمی كوردستان، بەپێی كۆمەڵێك قەواعیدی تازە  كە هەوڵی ئەوە بدات گۆرانكاری ریشەیی بكات و بیهێنێتە كایەوە روانینی ئێمە بۆ پرسی كاری سیاسی لەداهاتوودا بەم شێوەیەیە و هیوادارین ئەوەی لە هاوپەیمانی هیوا دروستمان كرد لە پەرلەمانی عێراق، بەڵام نەتوانرا بكرێتە لیستێكی هەڵبژاردن بتوانرێت لەداهاتوو كارێكی لەو شێوەیە بكرێت و سەرجەم هێز و دەنگە نارازییەكان كۆبكرێتەوە كە زۆرینەشیان بێت بەو شێوەیە هەوڵی هێنانەكایەی گۆرانكاری بنچینەیی بدرێت، چونكە دۆخی هەرێمی كوردستان دۆخێكی یەكجار ئاڵۆزە و  یەكجار خراپە و وەك ئەم دەسەڵاتەی هەرێمی كوردستان  زۆر  بێباكە  لە چارەسەر كردنی كێشە و گرفتەكان و بەراستیش دۆخی هەرێم و ئەم سیستمە لە لێواری روخاندایە. بەراستی لەناوەوە داروخاوە و دور نیە لەهەر ئان و ساتێكدا بروخێت، بۆیە باشترین چارەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەردە بە سیستمێكی تازە  بەتایبەت ئەوەی كە ئێستا بۆتە داخوازییەكی بەربڵاوی هێز و لایەنە سیاسیەكان و خەڵكە شارەزاكانی بواری هەڵبژاردن كە فرە بازنەیی و ناوەندی  مەسەلەن، لەهەشت بازنە یان 4بازنە و هەرێم دابەش بكرێت و تۆماری دەنگدەرانیش سیستمی بایۆمەتری  عێراق بكرێتە پێوەر  بە چاودێرییەكی نێودەوڵەتی گەورە و بەرفراوانەوە بكرێت، خەڵكیش بەرێژەیەكی بەرفراوان بەشداری بكەن، ئەگەرنا لەرێگەی هەڵبژاردنەوە گۆرانكاری نەیەتە كایەوە پێوست دەكات دەسەڵاتداران چاوەرێی دۆخێكی یەكجار خراپتر بن و دورنیە ئەنجامنەدانی هەڵبژاردن ناهاتنە كایەی گۆرانكاری لەرێگەی هەڵبژاردنەوە پەل بكێشێت بۆ تەقینەوەی جەماوەری  كە دەرئەنجامەكانی جگە لە روخانی ئەم دەسەڵاتە داهاتوویەكی ناروون لەبەردەمماندا دەبێت، چونكە هەرێمی كوردستان شوێنێكە دەستێوەردانی ئیقلیمی تێیدا زۆرزۆر ئاسانە و لەئەنجامدا دۆخێكی نەخوازراو دێتە كایەوە، بۆیە باشترین كار ئەنجامدانی هەڵبژاردنەوە بە بنەمایەكی تازەوە.

هاوڵاتى بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكانی وەزارەتی شەهیدان دەڵێت لەیادی 34 ساڵەی شاڵاوی ئەنفالدا لەچەمچەماڵ چالاكی ئەنجامدەدەن و دەشڵێت:» بەهەوڵی وەزیری شەهیدان پرۆژەی ئاوی (گۆپتەپە – چەمچەماڵ) بودجەی بۆ تەرخانكراوە كە زیاتر لە 70 ملیۆن دۆلارە». رۆژی پێنجشەممە 14ی نیسانی 2022، ماوەی 34 ساڵ تێپەڕدەبێت بەسەر شاڵاوی ئەنفالدا كە لەلایەن رژێمی بەعسی سەدام حوسێن و هاوكارەكانییەوە ئەنجامدراو تێیدا زیاتر لە 182 كەس ئەنفالكران. دوێنێ سێشەممە، سەرۆكایەتی دیوانی حكومەتی هەرێم تەرخانكردنی پارەی بۆ پڕۆژەی ئاوی (گۆپتەپە- چەمچەماڵ) راگەیاند كە گوژمەكەی زیاترە لە 75 ملیۆن دۆلاری نەختینە. عادل مەلا ساڵح، بەڕێوبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكانی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد لە 34مین ساڵیادی كارەساتی ئەنفالدا بە‌ئامادەبوونی جەنابی وەزیر تاجە گوڵینەی سەرۆكایەتی حكومەت و وەزارەتی كاروباری شەهیدان دادەنرێت لەمۆنۆمێنتی شەهیدان لەچەمچەماڵ و دەشڵێت كە» حكومەت و كەسوكاری سەربەرزی شەهیدان وتاریان دەبێت»، لەگەڵ ئەنجامدانی چەندین چالاكی هونەری و رۆشنبیری و كردنەوەی پێشانگاو نمایشكردنی چەندین شانۆگەری و ئۆپەرێشنی تراژیدی. بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكانی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان وتیشی:» چەمچەماڵ وەك پایتەختی شەهیدان و ئەنفال چەند ساڵێكە بەدەست كەمئاوییەوە دەناڵێنێت و چەندین جار داواكاریان پێشكەشی لایەنە پەیوەندیدارەكان كردووەو ئەمجارە پەنایان بۆ وەزارەتی شەهیدان هێناو بەهەوڵ و توانای وەزیری كاروباری شەهیدان لەگەڵ سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، خۆشبەختانە رەزامەندی وەرگیرا بەخەرجكردنی زیاتر لە 70ملیۆن دۆلار بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئاوی چەمچەماڵ. هەروەها ئەوەشی باسكرد كە سەرجەم كەسوكارو وارس و میراتگرانی ئەنفال لەكوردستاندا بەپێی یاسای ژمارە 9ی ساڵی 2007 (یاسای ماف و ئیمتیازاتی كەسوكاری سەربەرزی شەهیدان) مینحە وەردەگرن و ئەگەر یەك تا سێ شەهیدیان هەبێت 450 هەزار وەردەگرن و لەسێ شەهید زیاتریش دەبێتە دوو هێندە و بڕی 900 هەزار وەردەگرن. هاوكات، ئەوەشی خستەڕوو كە خزمەتگوزاری زەوی و خانوو و پێشینەی هاوسەرگیری لە رابردوودا و هەروەها خزمەتگوزاری دیكەش وەكو خوێندن بۆ كوڕو كچی شەهیدو هاوسەری شەهید ئەگەر هاوسەرگیری نەكردبێتەوە دابینكراوە لەسەر ئەركی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان» لەئێستادا هەزاران كچ و كوڕی شەهیدان لەزانكۆ حكومی و ئەهلییەكاندا دەخوێنن لەسەر بودجەی وەزارەتی شەهیدان».

  هاوڵاتى  نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان پێشوازی لە وەفدێكی ئەمریکی بە سەرۆکایەتی جۆوی هوود، جێگرى ياريده‌ده‌رى وه‌زيرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مريكا كرد. هەردوولا جه‌ختيان له‌ گرنگي ته‌بايى و يه‌كڕيزيى لايه‌نه‌ كوردستانييه‌كان كرده‌وه‌. بەپێی راگەیێندراوی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان، له‌ دیدارەکەدا دوايين پێشهاته‌كانى دۆخى سياسيى عێراق، په‌يوه‌ندييه‌كانى عێراق و هه‌رێمى كوردستان له‌گه‌ڵ ئه‌مريكا، په‌يوه‌ندييه‌كانى هه‌ولێر ـ به‌غدا و هه‌وڵه‌كان بۆ چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌كانيان، مه‌ترسييه‌كانى داعش، دۆخى ناوچه‌ى شنگال و بارى ئابوورى له‌ عێراق و هه‌رێمى كوردستان، تاوتوێكران. هەر بەپێی راگەیێندراوەکە، جۆوى هوود سوپاسى نێچيرڤان بارزانیی كردووە بۆ په‌يوه‌ندى و ئه‌و هاريكارييه‌ى له‌ ماوه‌ى رابردوودا له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه‌كانى هه‌رێمى كوردستاندا هه‌يبووه‌ و جه‌ختى له‌ په‌يوه‌نديى به‌هێز و به‌رده‌واميى دۆستايه‌تى و هاوبه‌شى و پشتيوانيى ئه‌مريكا بۆ عێراق و هه‌رێمى كوردستان كرده‌وه‌. له‌ ته‌وه‌رێكى دیكه‌ی ديداره‌كه‌دا كه‌ ژماره‌يه‌ك ديپلۆمات و به‌رپرسانی كۆنسوڵخانه‌ى ئه‌مريكا له‌ هه‌رێمى كوردستان ئاماده‌ى بوون، پرسه‌كانى ئازادیی راده‌برين، مافه‌كانى مرۆڤ و سه‌روه‌ريى ياسا، پێشهاته‌كان له‌ ئۆكراینا و دۆخى ئه‌فغانستان و ناوچه‌كه‌ به‌گشتى خرايه‌ به‌ر باس. لە بەشێكی دیکەی ديداره‌كه‌دا نێچيرڤان بارزانى هيواى سه‌ركه‌وتنى بۆ جۆوى هوود خواست كه‌‌ بڕياره‌ له‌ داهاتوويه‌كى نزيك و له‌ پۆستێكى نوێی ديپلۆماسيدا، ده‌ستبه‌كار بێت.

  هاوڵاتى ئەنجوومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان  رایگەیاند:" بەردەوام دەبن لە گفتوگۆ و دانوستاندن لەگەڵ حکومەتی فیدراڵ بە ئاڕاستەی گەیشتن بە رێککەوتن لەسەر دۆسیەی نەوت و گاز کە بەرژەوەندیی گشتیی هەمووان لەخۆبگرێت، هەروەها دەشڵێت، "لە هەمانکاتدا حکومەتی هەرێمی کوردستان چارەسەری بنەڕەتی ئەم بابەتە لە دەرچوواندنی یاسای نەوت و گازی فیدراڵ دەبینێتەوە وەک لە دەستووردا هاتووە."  ئەمڕۆ چوارشەممە 13-04-2022 ئەنجوومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان بە سەرپەرشتیی مەسرور بارزانی، سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان و بە ئامادەبوونی قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆکوەزیران کۆبووەوە. لە کۆبوونەوەکەدا ئەنجوومەنی وەزیران پڕۆژەیاسای وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار و پەیڕەوی ناوە بازرگانییەکانی پەسندکرد. هەروەها لەسەر داوای وەزیری کشتوکاڵیش لە مانگی رەمەزاندا بە فەرمی باج و گومرگی لەسەر ئاژەڵی هاوردەکراو هەڵگرت. لەبارەی کۆبوونەوەکەش، ئەنجوومەنی وەزیران لە راگەیێندراوێکدا دەڵێت، "حکومەتی هەرێمی کوردستان بەردەوام دەبێت لە گفتوگۆ و دانوستاندن لەگەڵ حکومەتی فیدراڵ بە ئاڕاستەی گەیشتن بە رێککەوتن لەسەر دۆسیەی نەوت و گاز کە بەرژەوەندیی گشتیی هەمووان لەخۆبگرێت، کۆبوونەوە و گفتوگۆکان تاوەکو ئێستا بەردەوامن و رێککەوتنی کۆتایی ئەنجامنەدراوە، چارەسەری بنەڕەتی ئەم بابەتە لە دەرچوواندنی یاسای نەوت و گازی فیدراڵ دەبینێتەوە وەک لە دەستووردا هاتووە و حکومەت پابەندبوونی خۆی لە بەرامبەر کۆمپانیا نەوتییەکان دووپاتدەکاتەوە تاوەکو گەیشتن بە رێککەوتنی کۆتایی بەگوێرەی دەستوور کە مافی هەموو لایەنەکانی تێدا پارێزراو بێت." رۆژی دووشەممە 11-04-2022، شاندێکى باڵاى حکومەتى هەرێمى کوردستان لە بەغدا لەگەڵ وەزیری نەوتى عێراق کۆبوونەوە. لە تەوەری یەکەمی کۆبوونەوەی ئەمڕۆدا، خالید شوانی، وەزیری هەرێم بۆ کاروباری دانوستاندن لەگەڵ حکومەتی فیدراڵیی عێراق باسی سەردانەکەیانی کرد و ئەنجوومەنی وەزیران، جەختی لەوە کردووەتەوە کە ماف و دەسەڵاتە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا دەبێت پارێزراو بن. وەکو لە راگەیێندراوەکەدا هاتووە، حکومەتی هەرێمی کوردستان چارەسەری بنەڕەتی ئەم بابەتە لە دەرچوواندنی یاسای نەوت و گازی فیدراڵ دەبینێتەوە وەک لە دەستووردا هاتووە و حکومەتی هەرێمی کوردستان، پابەندبوونی خۆی لە بەرامبەر کۆمپانیا نەوتییەکان دووپات دەکاتەوە تا گەیشتن بە رێککەوتنی کۆتایی بەگوێرەی دەستوور، کە مافی هەموو لایەنەکانی تێدا پارێزراو بێت. لە بەشێكی دیکەی کۆبوونەوەکەدا ئەنجوومەنی وەزیران پێشنیازی بێگەرد تاڵەبانی، وەزیری کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاوی سەبارەت بە هەڵگرتنی رەسمی باج و گومرگ لەسەر ئاژەڵی هاوردەکراو لە مانگی رەمەزان پەسندکرد، بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی گۆشتی سوور لە بازاڕەکانی هەرێمی کوردستان. هەروەها ئەنجوومەنی وەزیران بڕیاریدا بە پەسندکردنی (پڕۆژە یاسای نوێی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار لە هەرێمی کوردستان ) کە لە لایەن ساسان عەونی، وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزار خرایەڕوو، وەک لە هۆکارەکانی گەڵاڵەکردنی پڕۆژە یاساکە هاتووە، مەبەست لەم یاسا نوێیە ئەوەیە، وەزارەت بتوانێت وەڵامدەرەوەی پێشکەوتن و فراوانبوونی شار و شارۆچکەکانی هەرێمی کوردستان بێت و لە ئاستی داخوازیی و پێداویستییەکانی هاووڵاتییان بێت، لە پڕۆژەیاساکەدا، پێکهاتەی نوێی وەزارەت، لە فەرمانگە و بەڕێوەبەرایەتی و دامەزراوەکانی شارەوانی و گەشتوگوزار لە پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆکان و قەزا و ناحیەکان بەجۆرێک رێکخراوەتەوە ، کە لە ئاست ئامانج و چالاکیيەکانی وەزارەت بن، بە سوودوەرگرتن لە ئەزموونی 10 ساڵی جێبەجێکردنی یاسای ئێستا، بڕیاردرا پڕۆژەکە ئاڕاستەی پەرلەمانی کوردستان بکرێت بۆ پرۆسەی بەیاساییکردنی.

هاوڵاتى سه‌رۆكايه‌تی هه‌رێمى كوردستان میوانداری بەشێک لە دیپلۆماتکار و نوێنەری وڵاتانی لە هه‌رێمى كوردستان كرد. سه‌رۆكايه‌تی هه‌رێمى كوردستان دەڵێت، "جەخت لە چارەسەکردنی کێشەکانی هەولێر و بەغدا لەسەر بنەمانی دەستوور دەکەینەوە." ئێواره‌ى رۆژی سێشه‌ممه‌ 12ـی نیسانی 2022، سه‌رۆكايه‌تی هه‌رێمى كوردستان به‌ ئاماده‌بوونى ‏مسته‌فا سه‌يد قادر، جێگرى سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان. فه‌وزى هه‌ريرى، سه‌رۆكى ديوانى سه‌رۆكايه‌تيى هه‌رێمى كوردستان. سه‌فين دزه‌يى، به‌رپرسى ‏فه‌رمانگه‌ى په‌يوه‌ندييه‌كانى ده‌ره‌وه‌ى حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان و ژماره‌يه‌ک له‌ ‏به‌رپرسان و راوێژكاران، به‌بۆنه‌ى مانگى ره‌مه‌زانه‌وه‌، ميوانداريی ‏ديپلۆماتكارانیان له‌ كۆنسوڵ و نوێنه‌رانى وڵاتان له‌ هه‌رێمى كوردستان كرد.  بە گوێرەی راگەیێندراوێکی سه‌رۆكايه‌تي هه‌رێمى كوردستان، فه‌لاح مسته‌فا، راوێژكارى باڵاى سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان ‏به‌ناوى سه‌رۆكايه‌تييه‌وه‌ "به‌خێرهاتنى ميوانانى كرد، سوپاس و پێزانينى هه‌رێمى ‏كوردستانى بۆ پشتگيريى و يارمه‌تيدانى وڵاتانى دۆست و كۆمه‌ڵگه‌ى نێوده‌وڵه‌تى ‏ده‌ربڕیوە. ئاماژه‌ى کردووە به‌ رۆڵ و كاريگه‌ر‌يى نوێنه‌رايه‌تيى ديپلۆماسيى وڵاتان له‌ ‏هه‌رێمى كوردستان بۆ بره‌ودان به‌ په‌يوه‌ندييه‌كان و بواره‌كانى هاريكاريى هاوبه‌ش."  لە راگەیێندراوەکەدا ئەوەش هاتووە، "فه‌لاح مسته‌فا هه‌ڵوێستى هه‌رێمى كوردستانى بۆ چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌كان ‏له‌گه‌ڵ حكومه‌تى عێراق له‌سه‌ر بنه‌ماى ده‌ستوور و به‌ گفتوگۆ دووپاتكرده‌وه‌. هيواى خواست هاتنى جه‌ژنى ره‌مه‌زان ببێته‌ ده‌رفه‌تێک بۆ گه‌يشتنى ‏لايه‌نه‌ عێراقييه‌كان بۆ لێكگه‌يشتنێكى هاوبه‌ش و چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌كان." بەپێی راگەیێندراوەکەی سه‌رۆكايه‌تی هه‌رێمى كوردستان، "ديپلۆماتكاران و نوێنه‌رانى وڵاتان له‌ هه‌رێمى كوردستان، خۆشحاڵيى ‏خۆيان به‌و ديدار و ده‌رفه‌ته‌ ده‌ربڕی، سوپاسى سه‌رۆكايه‌تي هه‌رێمى ‏كوردستانيان کرد، هەروەها هاريكارى و هاوبه‌شيى هه‌رێمى كوردستانيان له‌گه‌ڵ ‏وڵاته‌كانيان به‌رز نرخاند." 

پ.دهۆك ماوەی شانزە مانگە پێنج كەس لەناحیەی شیلادزێ سەر بەقەزای ئامێدی دەستگیركراون و ئێستا لەئاسایشی گشتی هەولێر مانگرتنیان دەستپێكردووەو باری تەندروستی بەشێكیان ناجێگیرەو كەسوكاریان داوای یەكلاكردنەوەی دۆسییەكانیان دەكەن. ئەمرۆ چوار شەممە دۆسیەكانیان گەیشتە دادگا. هەریەك لە (مەحمود ناجی صدیق، كوڤان تارق جبرائیل، یوسف شەریف ئیبراهیم، ئەمجەد یوسف موستەفا، نێچیرڤان بەدیع حاجی) لە 9/ تا 14ی مانگی كانونی یەكەمی 2020 دەستگیركراون و تائێستا دۆسییەكانیان یەكلایی نەكراوەتەوە. یوسف مستەفا، باوكی ئەمجەد، دانیشتووی ناحیەی شیلادزێ  لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت»ساڵێك و چوار مانگە كوڕەكەم دەستگیركراوەو نازانم لەسەر چی گیراوە، لەهەمووشی ناخۆشتر دادگایش ناكرێن، سەردانی هەموو شوێنێكمان كردووە تا ئازادبكرێن یان بەلایەنی كەمی دادگایی كردنیان ئەوان دەستپێبكات، بەداخەوە هیچ وەڵامێكی دڵخۆشكەر لەهیچ كەسێكمان وەرنەگرتووە». یوسف مستەفا باسی لەوەشكرد كوڕەكەی كرێكار بووە لەچێشتخانەیەك، وتیشی:» دۆخی ئەوان خراپە، لێرەوە داوا لەهەموو كەسێك دەكەم بەدواداچوون بۆ كەیسەكە بكەن تا بەزووترین كات ئازاد بكرێن». وتیشی:" بیستوومانە کە دۆسیەی راگیراوانی شیلادزێ گەیشتووە دادگا، چاوەرێی رۆژی دادگایی کردنیان دەکەین، تا ئێستا هیچ کەسێک ئێمەی ئاگادارنەکردوە بەڵام پەڕاوەکانی راگیراوان گەیشتووە دادگای هەولێر". بەدیع حاجی، باوكی نێچیرڤان  دەڵێت:» ئەوە دوو رەمەزانە چاوەڕیێ ئازادكردنی كوڕەكەم دەكەین، كوڕەكەم تەنها بەشداری لەخۆپێشاندانێك كردبوو لەناحیەی شیلادزێ لەدژی بەردەوامی بۆردومانكردنی توركیا، هەندێك كەس شكایەتیان لێكردووەو دەستگیركراوە». بەدیع حاجی باسی لەوەشكرد، هەفتەی رابوردوو دایك و خوشكەكانی سەردانی نێچیریان كردووەو زیاتر لە 10رۆژە خواردنی نەخواردووەو دۆخی زۆر خراپە، وتیشی:» ئێمە بەهیچ شێوەیەك دژی حكومەتی هەرێم  و هیچ هێزێك نین، دەمانەوێت حكومەتی هەرێم هەر پێشبكەوێت، كوڕەكەم هیچ كارێكی خراپی نەكردووە، داواكارم بەرپرسەكان ئەو زیندانیانانە وەكو كوڕی خۆیان ئەژمار بكەن، چۆن باوك لە كوڕەكەی خۆی خوشدەبێت، با ئەوانیش لێیان خۆش بن و بۆ خاتری مانگی رەمەزان ئازادیان بكەن». هاوكات، ئەیهان سەعید، رۆژنامەنووس و نوێنەری زیندانیانی شیلادزێ بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە، كۆپیەكی بۆ هاوڵاتى ناردووە، لەبەشێكی بەیاننامەكەدا هاتووە كە بەهۆی بەردەوامبوونیان لەمانگرتن لەپێناو ئازادی رەوشی زیندانیانی بادینان زۆر خراپە، لەلایەنەكان و دادگا بێ هیوا بوونە و وەسیەتنامەی خۆیان بەخێزانەكانیان داوە، یەكێكیان لە هۆش خۆی چووە. سەرباری ئەوەی پێشتر هەموو لایەنی پەیوەندیداریان ئاگاداركردوە كە «دور لە هەموو بنەما یاسایی و دیموكراسی و ئەخلاقییەكان ماوەی ساڵێك و چوار مانگە پێنج چالاكوانی شێلادزێ لەگەڵ چەندین زیندانی دیكەی بادینان لەئاسایشی گشتی هەولێر زیندانیكراون». بەشدار حەسەن، پارێزەری دەستگیراوەکانی بادینان ڕاگەیاندوە"دۆسیەی ڕاگیراوانی شیلادزی هەریەک له (مەحموود ناجی سدیق، یوسف شەریف ئیبراهیم، کۆڤان تارق جوبرائیل، ئەمجەد یوسف مستەفا و نێچیرڤان بەدیع حاجی)، گەیشتە خامەی دادگای تاوانی دووی هەولێر، بەمەبەستی دياريكردني ڕۆژی دادگاییکردنيان". هاوكات ئەوەش خراوەتەڕوو كە لە رێگای كەسوكاریانەوە هەواڵی تێكچوونی دۆخی تەندروستی ئەو پێنج زیندانیەی بادینانیان پێگەیشت كە خەڵكی شێلادزێن، لەكاتی مواجەهەدا (كوڤان تارق رێكانی) لە هۆش خۆی چووە و هەندێكیان ماوەی ٣٦ رۆژە و چواریشیان ماوەی ١٩ رۆژە دەستیان بە مانگرتن كردووە لە خواردن و دۆخیان زۆر خراپە و داوای ئاشكراكردنی چارەنووسیان دەكەن و وەسیەتنامەی خۆشیان بەكەسوكاریان داوە كە چاوەڕێی گیانلەدەستدان دەكەن.  

سازدانی: ئارا ئیبراهیم نووسەری كتێبی ئەنفالستان دەڵێت كە دۆسییەی ئەنفال زۆر قوڵ و ئاڵۆزەو هەندێ جار نەك جاشەكان ئەفسەرەكانیش هەڵخەڵەتێندراون، دەشڵێت:» جاشم مقابەلە كردووە كە برای خۆی ئەنفال كردووە». عومەر محەمەد نووسەری كتێبی ئەنفالستان، لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەشڵێت پێویستە حكومەتی هەرێم هەماهەنگ بێت بۆ دادگایی كردنی هەموو ئەو تۆمەتبارانەی ناویان هەیە لەدادگای باڵای تاوانەكانی عێراق. هاوڵاتی: كتێبێكتان نووسیوە لەبارەی شاڵاوی ئەنفالەوە چی بۆ كەسوكاری ئەنفال هێناوەتە كایەوە بەتایبەت كاربەدەستان؟ عومەر محەمەد: تاكو ئێستا لەلایەن وەزارەتی شەهیدانەوە بۆ نووسینی كتێبەكەم هیچ پێشوازییەكم نەبینیوە، لەڕاستیدا هەر ئەو رۆژی مەراسیمی بڵاوكردنەوەی كتێبەكەش كەسم نەبینی لەوەزارەتی شەهیدان ئامادە بێت و دەستخۆشیان كردبێت. ساڵانێكی زۆر لەو مەجالەدا كارم كردووەو ئیشی رۆژ و دوو رۆژ نەبووەو ئیشی 10 بۆ 15 ساڵە، لە راستیدا ساڵی 2006 بڕی 400 هەزار دینار هاوكاری گۆڤارەكەیان كردووەو لەدوا لاپەڕەیدا ئاماژەم پێكردووە و داوام لێنەكردبوون، بەڵام لەسەر كتێبەكەم هیچ كاردانەوەیەكیان نەبووە. هاوڵاتی: چ چیرۆكێكت لەلایە لەناو كتێبەكەتدا دەربارەی ئەنفال كە جەوهەری بێت؟ عومەر محەمەد: لەكتێبەكەمدا دیدیاو چاوپێكەوتنم ئەنجامداوە لەخانەقینەوە تا زاخۆ، هەموو ئەوانەی جاش و موستەشار بوونەو مقابەلەم كردوون دانبەوەدا دەنێن كە بەشداربوون لەتاوانی ئەنفالدا، بەڵام دەڵێن نەیاندەزانی كەئاوایە، جۆرێك لە راستی لەقسەكانیاندا هەیە. دۆسییەی ئەنفال زۆر قوڵ و ئاڵۆزە هەتا نەچیتە ناوی نازانی چەند ئاڵۆزە، هەندێ جار نەك جاشەكان ئەفسەرەكانیش هەڵخەڵەتێندراون، مەسەلەن جاشم مقابەلە كردووە كە برای خۆی ئەنفال كردووە، دەڵێت:» كاتێك كە براكەمم تەسلیم كرد خۆ هەر براكەم نەبوو، 10 بۆ 12 ئامۆزاو پورزای خۆمم لەگەڵدا بوو لەبەرئەوەی پێیان وتین كە دەبێت براكەشت بهێنی لەبەرئەوەی مەكرەمەیەكی سەید رەئیس هەیە بۆ ئەوەی براكەت بێبەش نەبێت»، دەبێت ئەوەش لەبەرچاوت بگریت، ئەم دۆسییانە وردو ئاڵۆزن، جاشەكان زۆر رۆڵی خراپ و دڕندانەیان بینیوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەڵخەڵەتاندنی تێدا بووە». هاوڵاتی: چی كراوە بۆ كەسوكاری ئەنفالكراوان كە بەشێك لەزامەكانیان ساڕێژ بووبێت؟ عومەر محەمەد: حكومەتی هەرێم بۆ كەسوكاری ئەنفالكراوان مووچەو مینحەی بۆ بڕیونەتەوە و زەوی پێداون و منداڵەكانیان لەزانكۆو پەیمانگاكان دەخوێنن لەسەر حسابی وەزارەتی شەهیدان و پارەیان بۆ خەرج دەكرێت، بەڵام ئەوە مافێكی سەرەتایی خۆیانە. ئەوەی لەهەرێمی كوردستان دەگوزەرێت ئەوەیە كە كەسوكاری ئەنفالكراوان هەست بەشكۆمەندی ناكەن لەبەرئەوەیە تۆمەتبارانی كەیسی ئەنفال لەبەردەمیاندا هاتوچۆ دەكەن و بێمنەتن لێیان و ناچنە بەردەم دادگا و بەلایەنی كەمەوە ئەوانەی بەشداری تاوانی ئەنفالیان كردووە هەست بەشەرمەزاری ناكەن، واتا ئامادە نین داوای لێبوردنیش بكەن، ئەمەیە كە كەسوكاری ئەنفالكراوانی ئەزێت داوەو هەتا خەڵكی ئازادیخوازی كوردستانی ئەزێت داوە. هاوڵاتی: پێتانوایە ئەوانەی تۆمەتباران بەكەیسی ئەنفال لەلایەن دەسەڵاتەوە داڵدە دراون؟ عومەر محەمەد: بێگومان ئەوانە داڵدە دراون و ئەوە هیچ گومانی تێدا نییە، ئەوەی كە بۆ هەرێم بووەتە مایەی ئابڕوومەندی ئەوەیە كە دادگای حكومەتی عێراق داوای دادگایی كردنی تۆمەتبارانی ئەنفالی كردووەو حكومەتی هەرێمی كوردستان ئامادە نەبووە بیانگرێت و تەسلیمی دادگای عێراقیان بكات، بەپێچەوانەوە زۆربەیان لەناو حزبەكاندا هەن و هەندێكیان بكوژی راستەوخۆشن نەك تەنها گومانیان لەسەر بێت كە جاش یان موستەشار یان بەعسی بووە، خەڵك هەبووە بەعسی بووەو چەكدار نەبووەو بەشداری تاوانەكەی كردووە كە هانی خەڵكی دابێت و هەموو ئەمانە تۆمەتبارانی دۆسییەكەن. ئەو بەڵگەو دیكۆمێنتانەی لەسەر لیستی تۆمەتبارانی ئەنفال هەیە لەدادگای عێراق بوونی هەیەو بڵاوكراوەتەوەو دادگا داوای كردوون. بەگریمان دایبنێن ئەو دادگایەی عێراق دایمەزراندووە كەمتەرخەمی دەنوێنێت لەدۆسییەی محاكەمەكردنی تۆمەتبارانی ئەنفالدا، دەبوایە حكومەتی هەرێم دەستگیریانی بكردایەو رەوانەی دادگایانی بكردایە. هاوڵاتی: ناكرێت لەهەرێمی كوردستان ئەو كەسانە دادگایی بكرێن؟ عومەر محەمەد: ئەوە ناكرێت دادگایی كردنی تۆمەتبارانی ئەنفال یاساو رێسای خۆی هەیە كەشاڵاوی ئەنفال جینۆسایدەو بەندە یاساییەكانی ئەوەیە كە پابەندبن بە جەرائیمی نێودەوڵەتییەوە ئەگەر دادگایەك لەعێراقیش دابمەزرێت دەبێت لەسەر بنەمای دادگای نێودەوڵەتی دابمەزرێت، لەبەرئەوەی تۆمەتباری جینۆساید خەسڵەتی تاوانەكە نێودەوڵەتییەو ئەگەر تۆمەتبارێكی كۆمەڵكوژی هەڵەبجە یان ئەنفال و ئەنفالی بارزانییەكان ئەگەر لەبەریتانیا یان لەوڵاتانی دیكەی ئەوروپا كەسێك سكاڵایان لەسەر تۆمار بكات دەستگیردەكرێن یان دادگایی دەكرێت یان رەوانەی دادگاییەكانی عێراق دەكرێنەوە كە شوێنی تاوانەكە بووە. بۆ نموونە هەلومەرجی سیاسی خراپ هەبێت لەعێراقدا هەیەو عێراق قبوڵی ئەوە ناكات ئەوكات ئەو وڵاتە خۆی دادگایی دەكات، خەسڵەتەكەی جیاوازە. هاوڵاتی: هەموو ساڵێك لەیادی شاڵاوی تاوانی ئەنفالدا داوای دادگایی كردنیان دەكرێت و دوای تەواوبوونی یادەكە باسەكە دادەخرێت، چارەسەری ئەمە چییە؟ عومەر محەمەد: چارەسەر ئەوەیە كە عێراق دەوڵەتێكی تەندروست و سەلیم بێت حكومەتی هەرێمی كوردستان هاوكاری بێت لەگەڵیدا كە نەك هەر موستەشارو جاشە كوردەكان هەموو ئەوانەی دەستیان تێیدا هەبووەو ناویان هەیە دادگایی بكات، لەبەرئەوەی دەوڵەتێكی سەلیم و تەندروستی هەبێت. ئەگەر عێراق و هەرێمی كوردستان حكومڕانییەكی تەندروستیان هەبوایە دەبوایە ئەم دۆسییەیە بەهیچ شێوەیەك فەرامۆش نەكرایەو بەپێچەوانەوە دەبوو لەسەر ئەو تاوانە جارێكی تر خۆیان بنیادبنایەتەوە كە جارێكی دیكە زەمینەساز نەكەن ئەو جۆرە تاوانە لەعێراق دووبارە بكاتەوە، ئەگەر دادگاو سزا هەبێت دەبێت ئەوانە دادگایی بكرێن. هاوڵاتی: ئەو لیستەی بڵاوكراوەتەوە كوردی زیاتر تێدایە یان عەرەب؟ عومەر محەمەد: ئەوانەی داواكراون وەك تۆمەتباری تاوانی ئەنفال ژمارەیان نزیكەی 450 كەسێكە و عەرەب و كوردی تێدایەو زۆرینەی كوردن. زۆرێك لەو ئەفسەرە عەرەبانەی كە نۆت و شوجاعەیان وەرگرتووە لەسەر ئەنفال و قۆناغەكانی ئێستا لەناو سوپای عێراقدا دەستی باڵایان هەیەو هەتا پلەی وەزیر رۆیشتوون، مەسەلەن تاوانباری گەورەی ئەنفال (ئەیاد خەلیل زەكی) ئەوە قاعیدی قواتی ئەنفالی دوو بووە ئەوە دەستگیركرابوو شیعەكان ئازادیان كرد، عەلی غێدان كەئێستا لەناو سوپای عێراق پلەكەی فەریقە یەكێكە لەتاوانبارەكانی ئەنفال، زابتە عێراقییەكان زۆریان تێیدا بەشداربوون، ئینجا بێجگە لە عەلی حەسەن مەجید كێ دادگایی كراوە، ئەی ئەوانەی گوللەبارانی بەكۆمەڵیان دەكرد كوان؟. هاوڵاتی: كاتی خۆی كە بەرەی كوردستانی دروستبوو لێبوردنێكی گشتی دەركردووە، ئایا تۆمەتبارانی تاوانی ئەنفالی گرتووەتەوە؟ ئەمە پەیوەندی بەوە نییە كە تائێستا دادگایی نەكراون؟ عومەر محەمەد: نەخێر تۆمەتبارانی تاوانی ئەنفال ناگرێتەوە، بەندەكانی دادگای باڵای تاوانەكان لەسەر بنەمای نێودەوڵەتی دامەزراوە، كە ئەم دادگایە دامەزراوە لەسەر بەندی 11 و 12 و 13ی پەیماننامەی نێودەوڵەتییەوە هێندراوە كە دادگایی ئەوانە بكرێت كە تاوانی ئەنفالیان ئەنجامداوەو دەستیان تێیدا هەبووە. كە دادگاییەكە دامەزرا یاسای ژمارە 10ی ساڵی 2005 كە بەدەستور هەموو ئەو لێبوردنە گشتیانە رەتدەكاتەوە كە پێش دروستبوونی ئەم دادگایە دراوە كەیەكێك لەوانە لێبوردنەكەی بەرەی كوردستانییە. هاوڵاتی: پێتانوایە ژمارەی تاوانی ئەنفالكراوان زیاترن لە 182 هەزار كەس؟ عومەر محەمەد:تاوانی جینۆساید بەژمارە یەكلاییناكرێتەوەو تاوانەكە هەر وەك خۆیەتی، ئەگەر بێتە سەر قەرەبوو پێویستمان بەژمارەیە، بەپێی بەدواداچوونم بەبەڵگە دەیسەلمێنم كە ژمارەیان لە 200 هەزار كەس زیاترە نەك 182 هەزار كەس.

سازدانی: شاناز حەسەن یوسف محەمەد سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان  دەڵێت:" لەرێگەی هەڵبژاردنەوە گۆرانكاری نەیەتە كایەوە پێوست دەكات دەسەڵاتداران چاوەرێی دۆخێكی یەكجار خراپتر بن و دورنیە ئەنجامنەدانی هەڵبژاردن ناهاتنە كایەی گۆرانكاری لەرێگەی هەڵبژاردنەوە پەل بكێشێت بۆ تەقینەوەی جەماوەری. یوسف محەمەد، ئەندامی خولی پێشووی پەرلەمانی عێراق و سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان لەمچاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەشڵێت:» روانینی ئێمە بۆ پرسی كاری سیاسی لەداهاتوودا بەم شێوەیەیە و هیوادارین ئەوەی لە هاوپەیمانی هیوا دروستمان كرد لە پەرلەمانی عێراق، بەڵام نەتوانرا بكرێتە لیستێكی هەڵبژاردن بتوانرێت لەداهاتوو كارێكی لەو شێوەیە بكرێت و سەرجەم هێز و دەنگە نارازییەكان كۆبكرێتەوە كە زۆرینەشیان بێت بەو شێوەیە هەوڵی هێنانەكایەی گۆرانكاری بنچینەیی بدرێت». ناوبراو وتیشی:" روانینی ئێمە بۆ پرسی كاری سیاسی لەداهاتوودا بەم شێوەیەیە و هیوادارین ئەوەی لە هاوپەیمانی هیوا دروستمان كرد لە پەرلەمانی عێراق، بەڵام نەتوانرا بكرێتە لیستێكی هەڵبژاردن بتوانرێت لەداهاتوو كارێكی لەو شێوەیە بكرێت و سەرجەم هێز و دەنگە نارازییەكان كۆبكرێتەوە كە زۆرینەشیان بێت بەو شێوەیە هەوڵی هێنانەكایەی گۆرانكاری بنچینەیی بدرێت، چونكە دۆخی هەرێمی كوردستان دۆخێكی یەكجار ئاڵۆزە و  یەكجار خراپە و وەك ئەم دەسەڵاتەی هەرێمی كوردستان  زۆر  بێباكە  لە چارەسەر كردنی كێشە و گرفتەكان و بەراستیش دۆخی هەرێم و ئەم سیستمە لە لێواری روخاندایە.