سەنتەری میترۆ: ژینگەی ئازادی رۆژنامەنووسی لە هەرێمی کوردستان، ژینگەی دەربازبوونە لە سزای تاوان بەرامبەر رۆژنامەنووسان

دلێر عەبدوڵڵا پارتی دیموكراتی كوردستان، لەهەولێرەوە بانگەشە بۆ لیستەكەی كەركوكی دەكات و جیاواز لەحزبەكانی تر، لەدەرەوەی كەركوكەوە كاندیدەكانی ناساند، سەركردەیەكی ئەو حزبەش رایگەیاند كەزۆرینەی دەنگدەرانی كەركوكی پارتی لەشاری هەولێرن بۆیە ئاهەنگی ناساندنی كاندیدەكانیان لەو شارەدا كردووە، چاودێرێكی سیاسیش پێیوایە كە ئەوە عەیبەیەكی گەورەیە بۆ پارتی و نەدەبوو ئەو كارە بكات. بانگەشەی لیست و قەوارە سیاسییەكان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق دەستیپێكردو جیاواز لەحزبەكانی تر، پارتی دیموكراتی كوردستان لەشاری هەولێرەوە ئاهەنگی ناساندنی كاندیدەكانی رێكخست و لەبری ئەوەی لەكەركوك كە بەدڵی كوردستان پێناسەی دەكات بانگەشە دەستپێبكات، لەشاری هەولێرەوە خۆی بۆ بەشداریكردن لەو هەڵبژاردنەدا ئامادەكرد. بڕیارە رۆژی 18ی مانگی كانونی دووەمی داهاتوو، هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك بەڕێوەبچێت، كورد وەك پێكهاتەیەكی سەرەكی و گرنگی پارێزگاكە، بەچەند لیست و قەوارەیەك بەشداری ئەو هەڵبژاردنە دەكات، ئەوەش مەترسی لەسەر كەمبوونەوەی دەنگەكانی كورد دروستكردووەو رەنگە هۆكارێك بێت بۆ پەرتەوازەیی دەنگی كورد لەو هەڵبژاردنەدا. پارتی دیموكراتی كوردستان، وەك پارتێكی سەرەكی ركابەری لەسەر بەدەستهێنانی زۆرینەی دەنگەكان دەكات، بەڵام پێچەوانەی ئەوەی چاوەڕێ دەكرا. ئاهەنگی ناساندنی كاندیدەكانی لەدەرەوەی كەركوك ئەنجامداو لەشاری هەولێرەوە دەستی بەبانگەشە كرد، لەوبارەیەوە فازیل بەشارەتی سەركردەو كادیری پێشكەوتوی پارتی دیموكراتی كوردستان بەهاوڵاتی وت «بەو حوكمەی هەندێك دەنگدەری كەركوك لەهەولێرە، لەدوای شانزەی ئۆكتۆبەرەوە هاتوونەتە هەولێر لەكاتێكدا لەئەسڵدا كەركوكین و شەرعیەتی دەنگدانیان لەهەولێر هەیە، بۆ ئەوەی كاندیدەكانمان بەمانیش بناسرێن و روونكردنەوەیان پێبدرێت و هانبدرێن و بانگهێشتبكرێن. ئەگەرنا لەبنەڕەتدا مەركەزی بانگەشەكردن لەكەركوكە، بەڵام بەو حوكمەی لەدوای شانزەی ئۆكتۆبەر دەنگدەرێكی زۆرمان هاتووەتە هەولێر بۆیە لەوێ ئەو ئاهەنگە كراوە». ئەنجامدانی ئاهەنگی ناساندنی كاندیدەكانی پارتی لەهەولێر، ئەو حزبەی رووبەڕووی رەخنەیەكی زۆر كردووەتەوە، چاودێران پێیان وایە كە عەیبەیەكی گەورەیەو نەدەبوو پارتی ئەو كارە بكات، لەوبارەیەوە لەتیف فاتیح فەرەج رۆژنامەنووس و چاودێری سیاسی بەهاوڵاتی وت «من پێمخۆشە لەكاوێزی مەلا پەروێز ببپرسیت كە لەم ماوەیەدا رەئی خۆی لەسەر سیاسەتی پارتی لەكەركوك خستەڕوو، چونكە زۆر بەڕاشكاوی دەڵێت پارتی وازی لەكەركوك هێناوە. ئەم سیاسەتە هەڵەیە، پارتی كە كەركوك بەدڵی كوردستان دەزانێت بۆ بەجێیهێشتووە؟ بۆیە من باوەڕم وایە ئەمە كارێكی خراپە، دەبوو لەقەڵای كەركوك ئەو ئاهەنگەی بكردایە نەك هەولێر، چونكە ئەوێ هیچ ئەرزشێكی نییە بۆ كەركوك». لەماوەی رابردوودا پارتی شەڕی گەڕانەوەی دەكرد بۆ كەركوك، بەهۆی داواكردنی بارەگای سەركردایەتی كەركوك كە پاش رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 هێزێكی فەرماندەیی هێزە هاوبەشەكانی عێراق دەستی بەسەرداگرت، خۆپیشاندان و ناڕەزاییەتی ئەندامان و لایەنگرانی ئەو حزبە لەكەركوك ئەنجامدراو بەهۆیەوە چوار كەس كوژران و چەندانی تر برینداربوون، بەڵام دواتر بەبڕیارێكی ئەو حزبە پاشەكشە لەو داوایە كراو بارەگاكەی پێشكەشی زانكۆی كەركوك كرد. هاوڵاتی ئەوەی زانیوە كە بەهۆی بارودۆخی ئەمنی كەركوكەوە ئەو ئاهەنگە لەهەولێر سازكراوە، بەتایبەت پاش ئەوەی كە رۆژی دووشەممە تەقە لەنوسینگەی شاخەوان عەبدوڵا جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق كرا، كە لەسەر لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان ئەو پۆستەی پێدراوە، لەوبارەیەوە عیسمەت رەجەب بەرپرسی لقی 14ی پارتی دیموكراتی كوردستان بەهاوڵاتی وت «هۆكاری ئەمنی بەشێك بووە لەو بڕیارە، چونكە پارتی هێزێكی كاریگەرەو دوژمنان هەمیشە لەبۆسەدان بۆی، هەنگاوی داهاتوومان لەكەركوك دەبێت و متمانەی تەواومان بەدەنگدەرانی كورد هەیە». رۆژی دووشەممە 20/11/2023 چەند چەكدارێكی نەناسراو تەقەیان لەنوسینگەی شاخەوان عەبدوڵڵا جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق كرد لەشاری كەركوك، ناوبراو لەڕوونكردنەوەیەكدا بڵاویكردەوە كەخەڵكی كەركوك لەوە دڵنیادەكەنەوە كەئەم هێرشە هاوشێوەی هێرشەكانی پێشوو لەخزمەتكردنی سەرجەم پێكهاتەكانی كەركوك رایانناگرێت. پارتی لەم هەڵبژاردنەدا دەیەوێت زۆرینەی دەنگەكان بەدەستبهێنێت، چاوی لەوەیە كورد متمانەی پێبدات و رووداوەكانی شانزەی ئۆكتۆبەر بكاتە دەرفەت بۆ كۆكردنەوەی دەنگی زۆرینەی كەركوكییەكان، لەوبارەیەوە فازیل بەشارەتی بەهاوڵاتی وت «لەدوای رووداوەكانی شانزەی ئۆكتۆبەرەوە، پارتی چەندین هەڵوێستی هەبووە كەخزمەت بووە بەكەركوكییەكان، بۆیە متمانەمان هەیە كەدەنگێكی زۆری كەركوكییەكان بۆ پارتیمان بێت. ئێمە پێمان وایە كورد پێویستی بەوەیە دەنگی یەك بێت، پێش پارتی ئێمە چاومان لەوەیە كورد زۆرینە بهێنێت، بەڵام هەڵوێستەكانی پارتی پاش رووداوەكانی شانزەی ئۆكتۆبەر ئەو راستییەمان بۆ رووندەكاتەوە كە پارتی دەتوانێت زۆرینەی دەنگەكان كۆبكاتەوە». لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق، كورد بەسێ هاوپەیمانێتی لەپارێزگای كەركوك بەشداری دەكات، هاوپەیمانێتی مەشخەڵی كەركوك، هاوپەیمانێتی پارتی و حزبی ئیسلامی، هاوپەیمانێتی یەكێتی و شیوعی. جگەلەوەش نەوەی نوێ بەجیا بەشداری دەكات. هەروەها هەریەكە لەحزبی زەحمەتكێشان و بزووتنەوەی دیموكراتی كوردستان و بزووتنەوەی گۆڕان بڕیاری بایكۆتی هەڵبژاردنەكەیان داوە. 

شەنای فاتیح ٧٠ رۆژ بەسەر دەستپێکردنەوەی ساڵی خوێندنی ٢٠٢٣-٢٠٢٤ تێپەڕدەبێت و تائێستا چارەنووسی پڕۆسەکە لەسنووری پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە نادیارە، مامۆستایان ئامادەنین بچنەوە ناوەندەکانی خوێندن، جێگری سەرۆکی یەکێتی مامۆستایانیش باس لەوەدەکات  کاتی بایکۆت شکاندن نادیارە. بەپێی ساڵنامەی وەزارەتی پەروەردەی حکومەتی هەرێمی کوردستان،  رۆژی ١٣ی ئەیلولی ٢٠٢٣ وەک یەکەم رۆژی دەستپێکردنەوەی وەرزی خوێندنی ٢٠٢٣-٢٠٢٤ دیاریکرا، بەڵام بەهۆی پێنەدانی موچەکانیانەوە مامۆستایانی سنووری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەکانی راپەڕین و گەرمیان بایکۆتی هۆڵەکانی خوێندنیان کردووە، بەو هۆیەوە تائێستا چارەنووسی پڕۆسەی خوێندن لەو سنوورانەدا نادیارە. عەتا ئەحمەد، جێگری سەرۆکی یەکێتی مامۆستایان لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: تائێستا هیچ شتێک دیار نییە سەبارەت بەدەستپێکردنەوەی دەوام، حکومەت هیچ هەنگاوێکی نەناوەو هیچ بەڵێنێکیشی نەداوە، نە باسی پلە بەرزکردنەوەو نە باسی موچە نەدراوەکان ناکات. وتیشی: کێشەی مامۆستایانی وانەبێژ کەیەکێکی دیکەیە لەکێشەکان و تائێستا هیچ وادەیەک دانەنراوە بۆ دامەزراندنیان، ئەمانە وایانکردووە کە مامۆستایان  هێشتا سووربن لەسەر بایکۆتکردن و نەچوونەتەوە ناو هۆڵەکانی خوێندن. « نازانین پڕۆسەکە چی لێدێت و هەفتەیەکی دیکە مانگێکی دیکە یان ئەم وەزرە هەمووی بایکۆت بێت کەس ئەوە نازانێت و روون نییە، ژمارەی ئەو مامۆستایانەی لەسنووری پارێزگای سلێمانی بایکۆتی هۆڵەکانی خوێندنیان کردووە نزیکەی ٦٠ هەزار مامۆستان». عەتا ئەحمەد وای وت. وتەكانی جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایانی كوردستان لەكاتێكدایە، بەشێکی قوتابخانەکانی سنووری پارێزگای سلێمانی خوێندکارانی پۆلی ١٢ دەوام دەکەن و دەنگۆی ئەوەش بڵاوکرایەوە کەهەڕەشە لەبەشێکی مامۆستایان کراوە. سەبارەت بەو پرسە عادل حەسەن، مامۆستای ناڕازی لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت:  ئاگادارنیم هەڕەشە لەمامۆستایان کرابێت، دەشگونجێت هەبێت بەڵام من ئاگاداری نیم. وتیشێ: تەنها هەندێک بەڕێوەبەر بەسەربەخۆیی بەمامۆستایانی پۆلی ١٢یان وتووە ئەگەر نەیەنەوە میلاکیان دەگوازنەوە، ئەمانە هەیە بەڵام وەک هەڕەشەی بەزۆر بردنەوەی مامۆستا بۆ ناو هۆڵەکانی خوێندن شتی وام نەبیستووەو ئاگادارنیم، هەڵوێستیشمان تا ئەم ساتەوەختە وەک خۆیەتی. مامۆستایەكی ناڕازیی دان بەوەدادەنێت فشاریان لەسەرە بەڵام دەشڵێت «فشارەكە جددی نییە». محەمەد کەمال، لەنوێنەرایەتی مامۆستایانی وانەبێژ لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: بەردەوامین لەبایکۆتکردنی هۆڵەکانی خوێندن، فشارەکە جدی نییە چونکە ناڕەزایەتییەکە زۆرترە بەبێ دەستکەوتیش کەجێبەجێکردنی داواکارییەکانمانە ئامادەنین بایکۆت بشکێنین. «داواکارییەکانمان بریتین لەدامەزاراندنی مامۆستایانی وانەبێژو دەستپێکردنەوەی پلەبەرزکردنەوەو پێدانی موچە لەکاتی خۆیدا، هەروەها دیاریکردنی چارەنووسی موچە فەوتاوەکان».محەمەد کەمال وای وت. هاوکات، رۆژی ٢١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ئالان حەمە سەعید وەزیری پەروەردەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەکۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: بڕیاری سزای هیچ کەسێکمان نەداوە تەنها داوای دەستپێکردنەوی پڕۆسەی خوێندنمان کردووە، ئەوەش وەک ئەرکێکی دڵسۆزانەی مامۆستایانی سنووری پارێزگای سلێمانی رادەبینین. وتیشی: راستە دۆخی دارایی هەموومان بەو شێوەیەیەو مامۆستایان زیانیان پێگەیشتووە ئەوان شایەنی ژیانێکی باشترن، شایستەییەکانی مامۆستایان لەلایەن حکومەتی عێراقەوە نەدراوە، بۆیە پشتگیری داوای مامۆستایانین و وەک حکومەتی هەرێمی کوردستان هەموومان پێکەوە کاردەکەین تامامۆستایان شایستە داراییەکانیان وەربگرن. « دەزانین مامۆستایان زیانیان بەرکەوتوە، بەڵام نامانەوێت ئەو زیانە لەخوێندکاران و پڕۆسەی خوێندندا قووڵتر ببێتەوە، هەرکاتێک بودجە بچێتە بواری جێبەجێکردنەوە بابەتی مامۆستایانی وانەبێژ بۆ گرێبەستکردنیان گرەنتییە و مافی مامۆستایانی میلاکیش جێبەجێ دەبێت و دڵنیایی دەدەینە خوێندکارانی پۆلی ١٢ش کەمافیان نافەوتێت».  وەزیری پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان وای وت. وتەكانی ئالان حەمە سەعید وەزیری پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەكاتێكدایە تەنیا لەسنووری پارێزگای سلێمانی نزیکەی ١٥ هەزار مامۆستای وانەبێژ هەن و لەسەرجەم ناوچەكانی هەرێمی كوردستان زیاتر لە 30 هەزار مامۆستای وانەبێژ هەن كە سەرجەمیان داوای دامەزراندن دەكەن. پێشتر ئەنجومەنی سەرتاسەری مامۆستایانی ناڕازی رایگەیاندبوو بەم نزیكانە گردبوونەوەو ناڕەزایەتیەكانیان دەبەنە بەغدادی پایتەختی عێراق و داوا لەحكومەتی عێراق دەكەن مووچەو بژێوی هاووڵاتیانی هەرێم نەكاتە قوربانی گەندەڵی و ناشەفافیەكانی دەسەڵاتدارانی هەرێم و حكومەتی عێراق راستەوخۆو لەڕێگەی كارتی بانكییەوە موچەی مووچەخۆرانی هەرێم دابەشبكات.

سەركۆ جەمال   بەپێی ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان و ژمارەی فەرمانبەران، بەنزیكەیی هەر خێزانێك مووچەخۆرێكی كەرتی گشتی بەردەكەوێت، بەوپێیەش نزیكەی 20٪ی دانیشتوانی هەرێم سەرچاوەی سەرەكی بژێوییان ئەو موچەیەیە كەوەریدەگرن، ئێستاش چارەنووسی ئەو مووچەیە لەدەستی حكومەتی عێراقدایە. ئەو قەرزەی حكومەتی عێراق بۆ هەرێمی دەنێرێت دوو گوژمەی نێردراوەو تەنها یەك گوژمەی ماوە، بەوتەی سەرچاوەیەك لەوەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ هاوڵاتی كۆتا گوژمەی قەرزە 700 ملیاریەكە بڕیارە هەفتەی داهاتوو بگاتە هەرێمی كوردستان، بەڵام سەرچاوەكە سەبارەت بەناردنی سێ گوژمەی دیكە لەمووچەی فەرمانبەرانی هەرێم كەسەرۆكی حكومەتی هەرێم داوای لەسەرۆكوەزیرانی عێراق كردووە بێئاگایی خۆی دەردەبڕێت و دەڵێت»ئەوە پەیوەستە بەو پاكتاوەی دەبێت لەكۆتایی ساڵ لەنێوان هەرێم و بەغدا ئەنجامبدرێت». دابەشكردنی مووچەی فەرمانبەران حكومەتی هەرێمی كوردستانی خستووەتە ژێر فشارەوە، بەشێوەیەك لەهەموو بۆنەیەكدا كەقسە دەكەن داوای ناردنی پارە لەبەغداوە بۆ هەرێم دەكەن، مەسرور بارزانی سەرۆكوەزیرانی هەرێم چەندین جارو جێگرەكەشی چەند جارێك داوایان لەبەغدا كردووە مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم لەكاتی خۆیدا بنێرێت، تەنانەت نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی كوردستان لەمیانی بەڕێوەچوونی دیدارێكدا لەدهۆك رایگەیاند «فەرمانبەران، خانەنشینان و مووچەخۆران لەهەرێم لەدۆخێکی زۆر خراپدا دەژین، خێراکردنی دانانی چارەسەرێکی بنچینەیی بۆ بودجە و مووچەی هەرێمی ئەرکێکی نیشتمانییە بۆ حکومەت و دامەزراوەکانی دەوڵەت لەعێراق». ئەوەش لەكاتێكدایە پێشەوا هەورامانی وتەبێژی حكومەتی هەرێم رۆژی 20-11-2023  رایگەیاند: 700 ملیار دینارەكە تاكۆتایی ئەم هەفتەیە یاخود ناوەڕاستی هەفتەی داهاتوو دەگاتە هەرێمی كوردستان، لەسەرەتای ساڵی داهاتوو وەفد نانێرین بۆ داواكردنی مووچە بەڵكو هەوڵی چارەسەركردنی ریشەیی كێشەی مووچە دەدەین لەگەڵ بەغدا. وتیشی: حكومەتی هەرێمی كوردستان نووسراوی فەرمی كردووە بۆ ئەوەی بەشی سێیەمی 700 ملیاری مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان لەلایەن حكومەتی فیدراڵییەوە بنێردرێت، داوای تەرازووی پێداچوونەوەیان كردبوو، تەرازووی پێداچوونەوەشیان بۆ نێردراوە.» بەپێی رێككەوتنەكەی بەغداو هەولێر كە لە 15ی ئەیلولی 2023 ئەنجامدرا، حكومەتی عێراق بۆ ماوەی سێ مانگ 700 ملیار دینار بۆ هەرێم دەنێرێت كە تائێستا دوو گوژمەی گەیشتووەو تەنها یەك 700 ملیار ماوە بگات. حكومەتی هەرێم گوژمەكانی پێشووی بۆ مووچەی مانگەكانی حەوت و هەشت خەرج كردووە. پیشەوا هەورامانی لەبارەی گوژمەی سێیەمی 700 ملیار دینارەكە وتی: بەپێی وادە دەبێت تاكۆتایی ئەم هەفتەیە یان ناوەڕاستی هەفتەی داهاتوو 700 ملیارەكە بخرێتەسەر هەژماری وەزارەتی دارایی و ئابووریی هەرێمی كوردستان كەبڕیارە بۆ مووچەی مانگی نۆ دابەش بكرێت. تائێستا روون نییە كە بۆ مانگەكانی 10 و 11 و 12 چ میكانیزمێك بەكاردەهێنرێت بۆ دابەشكردنی مووچە و حكومەتی عێراقیش هیچ بڕیارێكی نەداوە كە قەرزی تر بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت. لەوبارەیەوە نەرمین مەعروف، ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» سەبارەت بەبەشی سێیەمی 700 ملیار دینارەكە شتێكی یەكلاكەرەوەیە كەهەر دەبێت كۆتایی ئەم مانگە بنێردرێت، دوای ئەوەی حكومەتی هەرێم (میزانی مراجەعە) رادەستی وەزارەتی دارایی عێراق دەكات». وتیشی:» بەڵام بۆ مووچەی مانگەكانی دیكە كەوتووەتە سەر ئەو پاكتاوە داراییەی كە لەنێوان هەرێم و بەغدا دەبێت بكرێـت لەكۆتایی ساڵدا بۆ ئەوەی لەپشكی هەرێمی كوردستان ئەوەی دەمێنێتەوە لەو قەرزانەی كەوەریگرتووەو لەگەڵ لێدەركردنی خەرجی حاكیمەو سیادی ئەوكات هەرچەندی لێ بمێنێتەوە بۆ هەرێمی كوردستان دەنێردرێت ئەگەریش بەشنەكات دەچێتە سەر پشكی هەرێم لەساڵی 2024 ئەمەش كاتێك دەردەكەوێت كە لەكۆتایی ساڵ ئەو پاكتاوە داراییەی هەیە لەنێوان هەرێم و بەغدا دەكرێت». پێشتر مەریوان قەرەنی‌ جێگری‌ سەرۆكی‌ فراكسیۆنی‌ پارتی‌ لەپەرلەمانی‌ عێراق رایگەیاندبوو لەكۆبوونەوەی‌ لەگەڵ محەمەد شیاع سوودانی‌ سەرۆك وەزیرانی‌ عێراق، دوو پرسیاری خستووەتە بەردەم كەهەردووكیان تایبەت بوون بەو دوو نامەیەی مەسروور بارزانی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان كەئاراستەی سەرۆك وەزیرانی عێراقی كردووە. جێگری سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی عێراق روونیشیكردووەتەوە لەبارەی هەمواركردنی یاسای بودجەی گشتیی عێراق و چارەسەركردنی كێشەی (خەرجی فعلی) كەبووەتە هۆكاری نەناردنی پشكی هەرێمی كوردستان لەبودجە، بە محەمەد شیاع سوودانی راگەیاند هەڵوێستی لەسەر ئەمە چییە؟ ئەویش لەوەڵامدا پێی وتوون» نامەكانمان بەدەستگەیشتووەو كاریشمان لەسەر كردوون، بابەتی هەمواركردنەوەی یاسای بودجە لەدەسەڵاتی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقدایەو لەگەڵ ئەوەین ئەو بڕگەیە هەمواربكرێتەوەو چارەسەری ئەم بابەتە بكرێت، بەڵام ئێمە دەسەڵاتی جێبەجێكردنین و هەمواركردنەوەكەش لەدەست دەسەڵاتی یاسادانانەو هەر یاسایەك دەربكەن و هەمواری بكەنەوە، ئێمە جێبەجێی دەكەین». بەوتەی مەریوان قەرەنی، لەبارەی مووچەی سێ مانگی كۆتایی ئەمساڵ و بەردەوامبوون لەسەر ناردنی قەرزی سێ مانگ بۆ هەرێم سودانی وتوویەتی:» بابەتی بڕیاردان لەسەر بەردەوامبوون لەناردنی بڕی 700 ملیار دینار بۆ سێ مانگی تریش جگە لەو سێ مانگەی بڕیاری لێدراوە، لەدەست ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراقە، ئەو پارەیەی لەچوارچێوەی جێبەجێكردنی یاسای بودجە دیاریكرابوو تا بۆ هەرێمی كوردستانی بنێرن زۆر كەمترە لەپێویستیی هەرێمی كوردستان بۆ مووچەو تەنانەت ئەو 700 ملیار دینارەشی دیاریكراوە، هێشتا كەمترە لەو پارەیەی هەرێمی كوردستان بۆ مووچە پێویستیەتی». وەك جێگری سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی عێراق باسیكردووە سەرۆكوەزیرانی عێراق دووپاتی‌ لەوەش كردووەتەوە كە لایەنەكانی راسپاردووە تاڕۆژی یەكی‌ مانگی داهاتوو، بەشی سێیەمی ئەو 700 ملیار دینارە بنێرن بۆ هەرێمی كوردستان كەپێشتر بڕیاری ناردنیان دابوو. لەماوەی چەند مانگی رابردوودا چەندین وەفدی هەرێمی كوردستان سەردانی بەغدایان كردووە بۆ چارەسەركردنی كێشە داراییەكانی نێوان بەغداو هەرێم، لە 14-9-2023 وەفدێكی باڵای هەرێم سەردانی بەغدای كرد. وەفدە باڵاكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان پێكهاتبوون لە مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیران، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكوەزیران، ئاوات شیخ جەناب وەزیری دارایی، رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ، ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتیی ئەنجوومەنی وەزیران، ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجوومەنی وەزیران و پێشەوا هەورامانی وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان. دوای دوو رۆژ لەو سەردانە حكومەتی عێراق بڕیاریدا مانگانە 700 ملیار دینار قەرز بداتە حكومەتی هەرێم، واتە بۆ هەر مانگێك 700 ملیار دینار تائێستاش دوو گوژمەی ئەو پارەیەی ناردووە. پێش سەردانی ئەو وەفدە باڵایە چەند جارێك وەفدی دیوانی چاودێری دارایی عێراق و وەزارەتی دارایی عێراق سەردانی هەرێمی كوردستانیان كردووەو وردبینییان بۆ لیستی موچەو فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان كردووە. لەساڵی 2014ەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئابوری سەربەخۆی راگەیاند، تامانگی ئاداری 2023 بەهۆی دۆڕاندنی دۆسیەیەك لەدادگای ناوبژیوانی پاریس هەرێمی كوردستان ناچاربوو فرۆشتنی نەوتەكەی بەشێوەی سەربەخۆ رابگرێت و تائێستاش هەرچەندە هەرێم و بەغدا گفتوگۆیان بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت بەردەوامە بەڵام هەناردەكردنی نەوتی هەرێم دەستیپێنەكردووەتەوە. چارەنووسی سێ موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان لە 2023 بەنادیاری دەمێنێتەوە  حكومەتی هەرێم لەمساڵدا توانای خەرجكردنی (9) موچەی دەبێت بەبڕی (8 ترلیۆن‌و 496 ملیار) دینار لەكۆی (11 ترلیۆن‌و 328 ملیار) دیناری كۆی ساڵەكە، بەوپێیە لە 2023دا چارەنووسی (2 ترلیۆن‌و 832 ملیار) دیناری موچەی سێ مانگی موچەخۆران بەنادیاری دەمێنێتەوە، كەدەكاتە (25%)ی تێكڕای خەرجی موچەی موچەخۆران. حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە پێویستی بە (944 ملیار) دینارە بۆ خەرجی موچەی (ملیۆنێك‌و 255 هەزار) موچەخۆر، تائێستا كە لەكۆتایی مانگی (11)داین، موچەی (8) مانگ خەرجكراوەو هێشتا فەرمانبەران چاوەڕێی مووچەی مانگی (9) دەكەن. ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان چاوەڕوانی هاتنی گوژمەی سێیەمی 700 ملیارەكەیە بۆ دابەشكردنی مووچەی مانگی (9)، ئەمە لەگەڵ بڕی (320 ملیار) دیناری داهاتی ناوخۆو (25 ملیار) دیناری یارمەتی هاوپەیمانان، لەم دۆخەدا موچەی مانگەكانی (10-11-12) بەنادیاری ماوەتەوە. ژمارەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان زیاتر لە (1 ملیۆن‌و 255 هەزار) كەسە، ئەگەر دانیشتوانی هەرێمی كوردستان (6 ملیۆن) كەس بێت، ئەوا (20%)ی دانیشتوان سەرچاوەی سەرەكی داهاتیان لەو موچەیەوە دێت كە لەكەرتی گشتی وەریدەگرن. بەپێی داتاكانی دەستەی ئامار، ژمارەی خێزان لەهەرێمی كوردستان (1 ملیۆن‌و 201 هەزار) خێزانە، بەم پێیە بەنزیكەیی هەموو خێزانێك موچەخۆرێكی بەردەكەوێت.

هاوڵاتی دوای ٤٥ رۆژ لەشەڕو بۆردومانی بەردەوام، ئاگربەست لەنێوان حەماس و ئیسرائیل نزیکەو دەیانەوێت کۆتایی بەجەنگ بهێنن. چەند رۆژێکە هەواڵی ئاگربەست لەمیدیا جیهانییەکاندا باسی لێوەدەکرێت و بەرپرسانی هەردوولا دەڵێن «نزیکین» لەگەیشتن بەڕێککەوتن. رۆژی سێشەممە ٢١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣، بەرپرسانی بزوتنەوەی حەماس رایانگەیاند نزیکبوونەتەوە لەڕێککەوتنێک لەگەڵ ئیسرائیل بۆ راگەیاندنی ئاگربەست و ئاڵوگۆڕی بارمتە ئیسرائیلییەکان بەزیندانییانی فەڵەستینی. ئیسماعیل هەنییە، سەرۆکی مەکتەب سیاسی حەماس، بەئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاندووە نزیکن «لەگەیشتن بەڕێککەوتنێکی ئاگربەست»  لەڕێی نێوەندگیری قەتەرەوە. ئیسماعیل هەنییە هیچ وردەکارییەکی باس نەکردووە، بەڵام بەرپرسێکی تری حەماس بەناوی عیزەت ئەلریشق بەکەناڵی جەزیرەی راگەیاندووە دانوستانەکان لەسەر ئەوەن کە ئاگربەستکە بۆ ماوەی چەنێک بێت و هاوکاری مرۆیی بنێردرێت بۆ غەززە لەگەڵ ئاڵوگۆڕکردنی بارمتە ئیسرائیلییەکان بەزیندانییانی فەڵەستینی. هاوکات رۆژی دووشەممە جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا رایگەیاند، گەیشتن بەڕێککەوتنی ئازادکردنی ئەو بارمتانەی لەلایەن هێزەکانی سەر بەبزوتنەوەی حەماسەوە گیراون نزیکبووەتەوە. لەڕۆژی 7ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣ حەماس زیاتر لە 240 کەسی بەبارمتە گرت و لەهێرشەکەشیدا بۆ سەر کۆمەڵگە نیشتەجێبوونەکانی ئیسرائیل هەزارو 200 کەس کوژران. ماوەی ٤٥ رۆژە جەنگ بەردەوامەو بەهۆی بۆردومانە چڕەکانی ئیسرائیلەوە تائێستا زیاتر لە 14 هەزار کەس لەفەڵەستین کوژراون. ئۆفیسی بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل، ئێوارەی رۆژی سێشەمە رایگەیاند، سەرۆکوەزیران کۆبوونەوەی لەگەڵ کابینەی جەنگ ئەنجامداوە «بەپشتبەستن بەو بەرەوپێشچوونانەی پەیوەستن بەئازادکردنی بارمتەکانەوە». ناتانیاهۆ جگە لەم کۆبوونەوەیە لەگەڵ ئەنجومەنی ئاسایشی ئیسرائیل و کابینەی حکومەتیش کۆبووەوە. پێش کۆبوونەوەکان، ناتانیاهۆ رایگەیاند هەواڵی «خۆش» بەڕێوەیە سەبارەت بەئەگەری رێککەوتن لەگەڵ حەماس لەسەر بارمتە ئیسرائیلییەکان. «ئێمە لەبەرەوپێشچوونداین لەسەر گەڕانەوە بارمەتەکان و هیوام وایە بەمزووانە هەواڵی خۆش هەبێت»، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل وای وت. هەر رێککەوتنێک لەگەڵ حەماس بکرێت پێویستە لەلایەن هەرسێ دامەزراوەکەی ئیسرائیلەوە پەسەندبکرێت کە ناتانیاهۆ لەگەڵیان کۆبووەوە.   رێککەوتنەکە چۆنە؟ بەپێی راپۆرتێکی ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز، رێککەوتنەکە ئازادکردنی ٥٠ بارمتەی ئیسرائیلی لەخۆدەگرێت کە لەلای حەماسن لەبەرامبەر ئازادکردنی کۆمەڵێک ژن و منداڵی فەڵەستینی کە لای ئیسرائیل دەستبەسەرن. رۆیەترز لەزاری سەرچاوەیەکی ئاگادار لەدانوستانەکان کە بەنێوەندگیری قەتەر دەکرێت، رایگەیاندووە کە ئاگربەستەکە بۆ ماوەی سێ رۆژ دەبێت و هەماهەنگیش لەگەڵ ئەمریکا کراوە لەسەر رێککەوتنەکە. لەلایەکی ترەوە، رۆژنامەی واڵ ستریت جێرناڵی ئەمریکی لەزاری چەند بەرپرسێکی نزیک لەدانوستانەکەوە رایگەیاندووە کە رێککەوتنەکە بۆ ماوەی چوار رۆژ یان زیاترەو حەماس ٥٠ بارمتە رزگار دەکات لەبەرامبەر ئازادکردنی ١٥٠ زیندانی فەلەستینی و راگرنتی شەڕ کەئەمەش قۆناغی یەکەمی رێککەوتنەکەیە. رۆژنامەکە باس لەوە دەکات کە لەقۆناغی دووەمی رێککەوتەنەکە بارمتەی تری ئیسرائیلی ئازاد دەکرێت. بەپێی راپۆرتی میدیا ئەمریکییەکە، رێککەوتنەکە بەنێوەندگیری میسرو قەتەرو چەند بەرپرسێکی میسری، کە بەپێی رۆژنامەکە رۆڵی سەرەکییان هەبووە لەنێوەندگیرییەکەدا، باسیان لەوە کردووە سەرکردایەتی سیاسی ئیسرائیل حەماسیس کە لەدەرەوەن رێککەوتنەکەیان پەسەند کردووەو تەنها رەزامەندی یەحیا سینوار، سەرکردەی حەماس لەغەززە ماوە کەپێشتر لە ٢٠١١دا خۆی زیندانی ئیسرائیل بوو و لەئاڵوگۆڕێکی دیل بەدیلدا ئازاد بوو. بەڵام میدیاکانی ئیسرائیل باس لەڕێککەوتنیکی تر دەکەن کە بەشێوازێکی ترە. وێبسایتی واڵا نیوزی ئیسرائیلی ئاشکرایکردووە کە یەحیا سینوار، سەرکردەی حەماس، دەیەوێت کۆتایی بەفڕینی فڕۆکەکانی ئیسرائیل بەسەر ئاسمانی غەززەوە بهێنرێت. هاوکات میدیای یەدیعوت ئەحرونوتی ئیسرائیلی باس لەوە دەکات حەماس دەیەوێت رێککەوتنەکە بەجۆرێک بێت کەتەنها رۆژانە فڕۆکەکەانی ئیسرائیل بۆیان هەبێت شەش کاتژمیر بەسەر ئاسمانی باکوری غەززەوە بن. ئەم هەوڵەی حەماس بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە بەشێکی زۆری ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکەی ئیسرائیل پشتی بەهێرشی ئاسمانی بەستووەو لەوکاتەوەی جەنگ دەستیپێکردووە بۆردومانی بەشێکی زۆری کەرتی غەززەیان کردووە، بەتایبەتی باکوری کەرتەکە کە لەئێستادا وەک وێرانەیەک دەردەکەوێت. بەپێی ئاماری وەزارەتی تەندروستی فەڵەستین، زیاتر لە 14 هەزار کەس کە لەماوەی جەنگدا کوژراون، پێنج هەزاریان منداڵن. کەناڵی بی بی سی لەسەر کەمکردنەوەی ئەرکی فڕۆکە جەنگییەکانی ئسیرائیل لەجەنگەکەدا دەڵێت، جگە لەفڕۆکەی جەنگی، ئیسرائیل ژمارەیەکی زۆری درۆن کە نازاندرێت چەندن لەئاسمانی غەززەدا بەکاردەهێنرێت بۆ مەبەستی ناسینەوەی ئامانج و هەڕەشەکانی بۆ سەر سەربازەکانی و وەستانی ‌هێزی ئاسمانی ئیسرائیل لەجەنگەکەدا بەربەست بۆ هەواڵگری ئسیرائیل دروستدەکات لەکۆکردنەوەی زانیاری، بەتایبەتی زانیاری لەسەر بارمتەکان. لە راپۆرتەکەی واڵ ستریت جێرناڵ باسی هەمان شت کراوەو دەڵێت، رێککەوتنەکە بەکارهێنانی درۆن لەلایەن ئیسرائیلەوە رادەگرێت، ئەمە جگەلەوە بارهەڵگری مرۆیی زیاتر لەمیسرەوە رێی پێدەدرێت بچێتە نیو غەززەوە. راوژکارێکی باڵای سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل باس لەوە دەکات کە ئەگەر رێککەوتن لەسەر بارمەتەکان ئەنجامبدرێت ئەوا لەچەند کاتژمێرێکدا لەلایەن ئیسرائیلەوە پەسەنددەکرێت. مارک ریگیڤ، راوێژکارێکی باڵای بنیامین ناتانیاهۆ بە رادیۆی بی بی سی راگەیاندووە، «ئەگەر رێککەوتنێک بکرێت بۆ ئازادکردنی بارمتەکان، پیویستی بەبڕیاری حکومەتی ئیسرائیلە، پێموایە بەشێوەیەکی خێرا بکرێت. پێموایە چەند کاتژمێرێکی دەوێت. مارک ریگیڤ دەشڵێت رەنگە پرۆسەکە زۆرتری پێبچێت ئەگەر ئەو کەسە فەڵەستینیانەی ئازاددەکرێن سکاڵای هاووڵاتی ئیسرائیلییان لەسەر بێت، چونکە «هاووڵاتییە ئیسرائیلییەکان رەنگە تانە بدەن لەبڕیارەکە لەدادگای باڵای ئیسرائیل و دواتریش دادگای باڵا دادگاییەک رێکدەخات بۆ بابەتەکە و ئەمەش چەند کاتژمێرێکی پێویستە». ئێرانیش لەسەر رێککەوتنی ئیسرائیل و حەماس هاتەدەنگ و رایگەیاند کە ئیسرائیل دەیەوێت ئاگربەست بکات بەڵام «ئەمریکا ناهێڵێت». حوسەین سەلامی، فەرماندەی گشتی سوپای پاسدارانی ئێران رایگەیاندووە بەرپرسانی ئیسرائیل «بەپەرۆشن بۆ راگرتنی شەڕو کۆتایهێنان بەکوژرانی سەربازەکانیان لەکەرتی غەززە بەڵام کۆشکی سپی هاوڕا نییەو ناهێڵێت». «زایۆنییەکان بەپەرۆشن بۆ ئاگربەست چونکە لەقەیراندان، بەڵام ئەمریکییەکان ناهێڵن ئەوە رووبدات، قەلەقی و پەرێشانی زایۆنییەکان زۆر لەوە کوشندەترە کە لەنێو غەززە روودەدات و دانیشتوانی غەززە سڵ لەهیچ ناکەنەوە»، فەرماندەی سوپای پاسداران وای وت.  

هاوڵاتی هەردوو کەناڵی بی بی سی بەریتانی و سی ئێن ئێن-ی ئەمریکی گومانیان هەیە لەسەر بەڵگەکانی سوپای ئیسرائیل لە پیشاندانی چەک و کەلوپەلی سەربازی حەماس لەناو نەخۆشخانەی شیفا لە غەززە و دەڵێن، "بەڵگەکان دەستکاریکراون." سوپای ئیسرائیل لە رۆژی چوارشەممە 15ی تشرینی دووەمی 2023 چووەتە نێو نەخۆشخانەی شیفا لە غەززە و پێشتر لە مانگی رابردوو ڤیدیۆیەکی ئەنیمەیشنی بڵاوکردەوە کە رایگەیاندبوو، لەژێرزەمینی نەخۆشخانەی شیفادا ناوەندی فەرماندەیی حەماس بوونی هەیە و تونێلێکی حەماس لەژێر نەخۆشخانەکەدایە، بەڵام تا ئێستا هیچ بەڵگەیەکی لەسەر ئەوە بڵاونەکردووەتەوە.  دوای رۆژێک لە چوونە نێو نەخۆشخانەکە لەلایەن سەربازانی ئیسرائیلەوە، سوپای ئیسرائیل ڤیدیۆیەکی حەوت خولەکی بڵاوکردەوە کە تێیدا جۆناسان کۆنریکوس، وتەبێژی نێودەوڵەتی سوپای ئیسرائیل، قسە دەکات و چەند بەڵگەیەک دەخاتەڕوو و دەڵێت، چەک و کەلوپەلی سەربازی چەکدارانی حەماسن و نەخۆشخانەکەیان بەکارهێناوە.   لەدوای بڵاوکردنەوەی ئەم ڤیدیۆیە، سوپای ئیسرائیل رێگەی بە تیمی رۆژنامەوانی کەناڵی فۆکس نیوزی ئەمریکی و بی بی سی-دا تا بچنە نێو نەخۆشخانەکە و دیمەنی چەک و کەلوپەلە سەربازییەکان بگوازنەوە. هەردوو کەناڵی بی بی سی و سی ئێن ئێن شیکارییان بۆ ڤیدیۆکان کردووە و بۆیان دەرکەوتووە کە دەستکاری و گۆڕانکاری لە بەڵگەکاندا بوونیان هەیە.  سی ئێن ئێن کە شیکاری بۆ ڤیدیۆکەی سوپای ئیسرائیل و دواتر گرتەکانی بی بی سی و فۆکس نیوز کردووە دەڵێت، "لە بەشێكی ڤیدیۆکەدا کە بەرپرسە سەربازییەکی ئیسرئیل دەچێتە ژورێکەوە و لە پشت ئامێرێکی ئێم ئاڕ ئای کەلوپەلی سەربازی بوونی هەیە، جانتایەک و فیشەک و تەنها یەک کڵاشینکۆف دەبیندرێت، بەڵام لە ڤیدۆکانی دوو کەناڵەکەدا کڵاشینکۆفەکان زیاد دەبن بۆ دوو کڵاشینکۆف کە نازانرێت کڵاشینکۆیفی دووەم لە کوێوە هاتووە و بۆچی لە ڤیدیۆکەی سوپای ئیسرائیلدا بوونی نییە." سی ئێن ئێن دەڵێت، "ئەمە ئاماژەیە بۆ ئەوەی چەکەکان خروانەتە ئەوێ پێش ئەوەی تیمە رۆژنامەوانییەکان بگەن." هاوکات بی بی سی هەمان بەڵگە دووبارە دەکاتەوە و دەڵێت، لەکاتی چوونی "پەیامنێرەکەمان بۆ ژوری ئامێری ئێم ئاڕ ئایەکە دوو کڵاشینکۆف بەدیدەکرێت" لەکاتێکدا پێشتر یەک دانە بووە. بی بی سی دەڵێت، ڤیدیۆکەی سوپای ئیسرائیل لە کاتژمێرەکەی جۆناسان کۆنریکوس دەردەکەوێت کە لە دوانیوەڕۆ گیراوە لە کاتژمێر 1:17 خولەک، بەڵام سی ئێن ئێن باس لەوە دەکات ئەو کاتەی تیمە میدیاییەکان رێگەیان پێدراوە بچنە نەخۆشخانەکەوە، پەیامنێرەکەی فۆکس نیوز دەڵێت: ئێستا نیوەی شەوە. بەشێکی تر لە بەڵگەکانی بی بی سی کە گومانی خستووەتە سەر ڤیدیۆکەی سوپای ئیسرائیل ئەوەیە کە دەڵێت، سەرەتا سوپای ئیسرائیل لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی خۆی ڤیدیۆکەی پۆست کردووە و دواتر سڕیویەتییەوە و دواتر پۆستی کردووەتەوە، هاوکات وتەبێژەکەی سوپای ئیسرائیل لە ڤیدیۆکەدا دەڵێت، "ئەم ڤیدیۆییە بەبێ دەستکارییە و ئیدیت نەکراوە، یەک گرتەیە"، بەڵام بی بی سی لە بەشێکی گرتە ڤیدیۆییەکەدا روونی دەکاتەوە کە ڤیدیۆکە دەستکاری کراوە بەوپێیەی لەو گرتەیەدا وتەبێژەکە پشتی لە کامێرایە بەڵام لەپڕێکدا دوور دەکەوێتەوە و دەچیتە دەرەوەی ژورێکی نەخۆشخانەی شیفا. بی بی سی و سی ئێن ئێن داوایان لە سوپای ئیسرائیل کردووە کە روونکردنەوە بدات لەسەر چەکەکان کە بۆچی لە ڤیدیۆکەی سوپادا جیاوازی هەیە لەگەڵ ڤیدیۆی تیمە رۆژنامەوانییەکان، سوپای ئیسرائیل پیی وتون: بەهۆی ئەوەیە چەکی زیاتر و کەلوپەلی زیاتری تیرۆرستان لەو رۆژەدا دۆزراونەتەوە.

سەركۆ جەمال پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان چاوەڕێی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراقن سەبارەت بەو سكاڵایانەی لەسەر لیستی تۆماری دەنگدەران هەن، یەكگرتووی ئیسلامی كوردستانیش جەختدەكاتەوە بەهیچ شێوەیەك لەگەڵ دواخستنی نابن، سەرچاوەیەكی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراقیش دەڵێت ئەو سكاڵایە تۆماری حزب و هاوپەیمانیەكانی دواخستووە، شارەزایەكی هەڵبژاردنیش باس لەوەدەكات دەنگی ئەوە هەیە لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانیش بكرێت. یەكێتی كێشەی لەگەڵ یاسای هەڵبژاردن هەیە رزگار حاجی حەمە، بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئێمە كێشەمان لەگەڵ یاسای هەڵبژاردن هەیە، یەكێتی نایەوێت هەموو كوردستان یەك بازنەی هەڵبژاردن بێـت و ئەمە داواكاری زۆرێك لەلایەنەكانیشە، بەڵكو دەمانەوێت هەرێمی كوردستان ببێتە چوار بازنەی هەڵبژاردن و هیچ كەسێك لەپارێزگایەك دەنگی نەڕوا بۆ كاندیدی پارێزگایەكی دیكە». وتیشی:»دەمانەوێت یاسایەكی گونجاو بۆ هەڵبژاردن هەبێت و كۆتاكانیش نەخرێنە خزمەت هیچ لایەنێكی سیاسی و بتوانن نوێنەری راستەقینەی خۆیان هەڵبژێرن، ئەگەرنا كەس وەك یەكێتی بڕوای بەمافی پێكهاتەكان نییەو بگرە چەند جارێكیش داوامانكردووە لیستێكی تۆماری دەنگدەرانی تایبەت بەخۆیان هەبێت». بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی یەكێتی پێی وایە «ئەگەر لیستێكی پاكی دەنگدەران هەبێت ئەوا خەڵك زیاتر متمانەی بەهەڵبژاردن دەبێت». دەشڵێت:»سكاڵایەكمان لەدادگای فیدراڵی هەیە سەبارەت بەبازنەكانی هەڵبژاردن و لیستی تۆماری دەنگدەران و كۆتاكانیش بڕیارە 19-11-2023 دادگای فیدراڵی عێراق وەڵامی سكاڵاكە بداتەوە». رزگار حاجی حەمە جەختدەكاتەوە «یەكێتی بەهەموو شێوەیەك ئامادەی هەڵبژاردنەو ئەگەر ئەو سكاڵایەی تۆماریشی كردووە یەكلانەبێتەوە پابەندی ئەوكاتە دەبێت كە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق دیاریكردووە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان». پارتی: دەبێت هەموو لایەنەكان پابەندی بڕیاری دادگای فیدراڵی بن بەسام عەلی، بەرپرسی لقی 12ی پارتی دیموكراتی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» هەموو لایەك چاوەڕێی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق دەكەین كە 19ی ئەم مانگە دەردەچێت، دواتر كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بڕیاردەدات لەوكاتەی دیاریكراوە هەڵبژاردن ئەنجام دەدرێت یاخود نا». وتیشی:» ئێمە پێشتریش لەسەر لیستی تۆماری دەنگدەران و كۆتاكان لەگەڵ لایەنەكان لەگفتوگۆدابووین، بەڵام بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق سەبارەت بەنایاسایی بوونی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان گفتوگۆكانی هەڵوەشاندەوە، بۆیە دواجار دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاردەدات لەسەر ئەو سكاڵایانەی لەسەر هەڵبژاردنی هەرێم هەن و دواتر دەبێت لایەنەكانی هەرێم پابەندی هەر بڕیارێك بن كە دادگاكە دەیدات». یەكگرتوو ئامادەیە بۆ هەڵبژاردن هەر لەسەر ئەو پرسە، خەلیل ئیبراهیم، كارگێڕی ئەنجومەنی جێبەجێكردنی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەلای ئێمە گرنگە لەكاتی خۆیدا بكرێت، بەداخەوە كاتەكەشی زۆر بەسەرچووە، بەڵام ئەوكاتەی دیاریكراوە كە 25ی شوباتی 2024-ە بەزۆر گرنگی دەبینین، دەبێت كۆتایی بەنەریتی درێژكردنەوە لەكوردستان بهێنرێت، چونكە پێچەوانەی یاساو دەستورو ماف و ئیرادەی خەڵكە». وتیشی:»خەڵك بۆ چوارساڵ دەنگدەدات، دوای ئەوە خەڵك مافی هەیە هەڵسەنگاندن بكات، ئێمە وەكو یەكگرتوو ئەنجامدانی هەڵبژاردن بەگرنگ دەبینین، بۆیە كاتێكیش تەمەنی پەرلەمانی كوردستان درێژكرایەوە سەرجەم فراكسیۆنەكەمان دەستیان لەكاركێشایەوە و بە ناشەرعیمان زانی». كارگێڕی ئەنجومەنی جێبەجێكردنی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان دەشڵێت:»سوپاس بۆ خوا زۆر ئامادەین بۆ هەڵبژاردن و بەگەرموگوڕی بەشدار دەبین و لەگەڵ هیچ دواخستنێك نین، هەر هەوڵێكیش هەبێت بۆ دواخستنی ئێمە لەگەڵی نابین». «سەبارەت بەلیستی تۆماری دەنگدەران كاتی خۆی باسمان كردووە، ئێمە پشت بەلیستەكەی عێراق دەبەستین، ئەویش دەبێت پاكبكرێتەوە، ئەوە زۆر گرنگە بۆمان، كاتی خۆی بۆ یاسای هەڵبژاردنی كوردستان پرۆژەمان هەبوو سەبارەت بەكۆتاو فرە بازنەییش، لەگەڵ چۆنیەتی بژاردنی دەنگەكان، كۆتاكانیش حەزدەكەین خۆیان دەنگ بەخۆیان بدەن، تۆماری دەنگدەرانی خۆیان هەبێت، بۆ خۆشیان و هەرێمی كوردستانیش باش نییە». خەلیل ئیبراهیم وای وت. ئەو بەرپرسەی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان باس لەوەشدەكات «یەكگرتوو فرەبازنەیی بەگرنگ دەزانێت و زیاتر دادپەروەری تێدایە، بەپێی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگایەك، بۆیە داوامان كردووە هەڵبژاردن بەفرە بازنە بێت و لەگەڵ هیچ لایەنێكیش نابین كە ئاستەنگ بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن دروستبكات». كۆمسیۆن: ئەگەر سكاڵاكان بڕیاریان لێبدرێت رێنمایی نوێ دەردەچێت سەرچاوەیەك لەكۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق، بۆ هاوڵاتی ئەوەی ئاشكراكرد:»لەڕاستیدا كاتی هەڵبژاردن دیاریكراوە بەڵام تائێستا دەست نەكراوە بەتۆماركردنی ناوی حزبەكان و هاوپەیمانی سیاسی ئەوەی پەیوەندی بەتۆماری دەنگدەرانەوە هەبێت كۆتایی هاتووەو لەدایكبوانی 2006 یش تۆماركراون». وتیشی:»رێوشوێنەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەر ئەوانە دەبن كە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق دەكرێن، بەڵام چەند سكاڵایەك هەن ئەگەر یەكلابنەوە كۆمسیۆن لەدوای ئەو بڕیارەی دادگای فیدراڵی عێراق رێنمایی دەردەكات چونكە بڕیارێكی جیاواز هەموو شتێك دەگۆڕێت». شارەزایەكی هەڵبژاردن: لیستی تۆماری دەنگدەرانی عێراق لەوەی هەرێم پاكترە سەعید كاكەیی ئەندامی پێشووی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق و شارەزای بواری هەڵبژاردن، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»ئەو لیستەی تۆماری دەنگدەران كە لەلایەن كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراقەوە ئامادەكراوە پاكترە لەوەی كە كۆمسیۆنی هەرێم هەیەتی، چونكە پشتبەستە بەو داتایانەی كە بۆ كارتی بایۆمەتری كۆی دەكاتەوە، كارتی بایۆمەتریش هەركەسەو وێنەی خۆی لەسەرەو پەنجەمۆریشی هەیە ئەمە لیستێك دروستدەكات كە زۆر نزیك بێت لەواقیعەوە». سەعید كاكەیی وتیشی:»لیستی تۆماری هەرێم زۆر دوورە لەواقیعەوە لەیەك بنكە جاری واهەبووە 10 كارت بەشێوازی جیاواز دەرچووە، كەئەمەش رێگایەكە بۆ ساختەكاری و چەندین رێگای تر بەكارهاتووە بۆ ساختەكاری، بەشێوەیەك لە 2018ەوە ناوی مردووان لەلیستی تۆماری دەنگدەران دەرنەهێندراوە». «هیوادارین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەو وادەیەی خۆی دوانەكەوێت، چونكە بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لەسەر ئەو مەسەلەیە روون و ئاشكرایە، ئەنجومەنی پارێزگاكان ناشەرعین بەحوكمی ئەوەی وادەكەیان تەواو بووە، جا ئێستا دەنگی ئەوە هەیە لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانیش بكرێت لەهەرێم بۆیە ئەگەر لەیەك كاتیشدا نەكرێ دەكرێت لەكاتێكی دواتر كەزۆر نەبێت ئەنجامبدرێت». سەعید كاكەیی وای وت. ئەو شارەزایەی هەڵبژاردن دەشڵێت:»تەنها لایەن كەئێستا بتوانێت هەڵبژاردنی هەرێم بكات كۆمسیۆنی عێراقە، بۆیە هیچ چارەسەرێكی دیكە نییە، تەواوبوونی وادەی ئەنجومەنی كۆمسیارانی عێراقیش هیچ كێشەیەك دروستناكات، چونكە كۆمسیۆنی عێراق ئەمینداری گشتی هەیە بۆ بەڕێوەبردنی كاروبارەكان و كارمەندەكانیشی كاری خۆیان دەكەن، پێشموایە بەزوویی ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیاران دەنگیان پێدەدرێت و هیچ گرفتێك دروستنابێت». وتەكانی ئەو شارەزایەی هەڵبژاردن لەكاتێكدایە، پێشتر عیماد جەمیل بەرپرسی راگەیاندنی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق ئاشكرایكردبوو لەئێستادا تەنها ناوی ئەو كەسانەی كە كارتی بایۆمەترییان هەیە لەلیستی تۆماری دەنگدەراندا هەن. بڕیارە لە ٢٥ی شوباتی ساڵی داهاتوو هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەژێر چاودێری كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و بەسەرپەرشتی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەڕێوەبچێت.

دلێر عەبدوڵڵا لیژنەی ئاشتەوایی بزووتنەوەی گۆڕان هەڵوەشایەوەو نەتوانرا هیچ بڕگەیەك لەداواكارییەكانی ناو پرۆژەكەی عوسمانی حاجی مەحمود جێبەجێ بكرێت، ئەندامێكی چڤاتی بزوتنەوەكەی گۆڕانیش ئەوەی راگەیاند كە هەوڵی زۆر دراوە بۆ ئەوەی گۆڕان لەم دۆخە بێتەدەرەوە بەڵام بەهۆی سەرقاڵی گۆڕان و سەرقاڵی ئەوانی تر نەتوانراوە كارەكان وەكخۆی بەڕێوەبچێت، سەرچاوەیەكیش لەناو بزووتنەوەی گۆڕان ئاشكرایكرد كە هیچ ویستێك نییە بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكاری و بزووتنەوەكە وەكخۆی دەمێنێتەوە، سەرچاوەیەكیش بەهاوڵاتی وت كەناڕازییەكان بەنیازی پێكهێنانی بەرەیەكی جەماوەرین. پاش پرۆژە 17 خاڵییەكەی عوسمانی حاجی مەحمودو هاوڕێكانی بۆ بزووتنەوەی گۆڕان، كارەكانی لیژنەی ئاشتەوایی بزووتنەوەكە كۆتایی هات و لیژنەكە هەڵوەشایەوە. بەو پێیەی لەماوەی نۆ مانگی رابردوودا بەهۆی ئاستەنگی و بوونی لەمپەرێكی زۆر لەبەردەم ئەنداماندا، نەتوانراوە هیچ هەنگاوێك بەئاڕاستەی چاكسازی لەناو بزووتنەوەكە ئەنجامبدرێت. پرۆژە حەڤدە خاڵییەكەی عوسمانی حاجی مەحمودو چەند هەڵسوڕاوێكی دیاری بزووتنەوەی گۆڕان، بۆ یەكلایی كردنەوەی ناسنامەو دیدی گۆڕان و رێكخستنەوەی پەیوەندی گۆڕان بەكۆمپانیای ووشەو هەروەها رۆڵی كوڕانی نەوشیروان مستەفای دامەزرێنەری بزووتنەوەكەو كشانەوەی لەحكومەت و چەند پرسێكی تری تایبەت ئامادەكرابوو. بەڵام پاش ماوەیەكی زۆرو چەندان دانیشتن نەتوانرا پرۆژەكە قبوڵ بكرێت و ئامادەكارانی پرۆژەكە بێهیوابوونی خۆیان راگەیاند. بەپێی زانیارییەكانی هاووڵاتی، لیژنەی ئاشتەوایی بزووتنەوەی گۆڕان كە نێوەندگیر بووە لەنێوان عوسمانی حاجی مەحمودو بەرپرسانی ئێستای بزووتنەوەی گۆڕان، كۆتایی بەكارەكانی هێناوەو لیژنەكەش هەڵوەشاوەتەوە. لەوبارەوە هاوڵاتی پەیوەندی بە عوسمانی حاجی مەحمود كرد، بەڵام ئامادەنەبوو هیچ زانیارییەك لەوبارەوە بدات و ئەندامێكی لیژنەكەش بەناوی رۆڤان سەروەت بەهاوڵاتی وت كەئەوەی لەفەیسبووكی خۆی بڵاویكردووەتەوە هەموو زانیارییەكەو هیچ شتێكی تر لەوبارەوە باس ناكات. لەڕوونكردنەوەكەیدا، رۆڤان سەروەت ئەندامی لیژنەی ئاشتەوایی بزووتنەوەی گۆڕان بڵاویكردووەتەوە «لەدوای هەشت مانگ بەدیار ئاشتییەوە، دەیان كۆبوونەوەو سەردان و بینینی هاوڕێی ناڕازی، ئاڵنگارییەكان و تێپەڕاندنیان هێندە كارێكی ئاسان نەبوو، بەڵام ئەوانەی كاراكتەری بڕیارو هەژموونی سیاسی و دەسەڵاتیان لەناو گۆڕانە، ئەو هەوڵەشیان لەباربرد». هاوڵاتی ئەوەی زانیوە كەئێستا هیچ گفتوگۆیەك لەناو بزووتنەوەكە بەڕێوەناچێت و لیژنەی ئاشتەوایی كۆتایی بەكارەكانی هێناوەو عوسمانی حاجی مەحمودو هاوڕێكانیشی بێهیوا بوون، لەوبارەیەوە دڵشاد رەشید ئەندامی جڤاتی گشتی بزووتنەوەی گۆڕان بەهاوڵاتی وت «راستە ئێستا گفتوگۆكان وەستاوە، بەڵام هەردوولا خەریكی دیراسەكردنن و خوێندنەوە بۆ داواكارییەكانی یەكتری دەكرێت، پرۆژەكە هەر لەگفتوگۆو باسكردندایەو شتی باشی تێدایەو دەمانەوێت بگەینە رێكەوتن و ئاشتەوایی، جێبەجێكردنی خاڵەكانیش كاتی ئەوێ و بەكتوپڕ ناكرێت. ئێمە ئامادەین خاڵەكان جێبەجێ بكەین و لەسەر زۆرینەی موافقین. تا ئێستاش هەر قسە لەگەڵ كاك عوسمان كراوە، بەڵام جارێ نەگەیشتووینەتە نەتیجەی كۆتایی، جاری وا هەیە گۆڕان مەشغوڵە، جاری وا هەیە كاك عوسمان ئیتر ئاوا، وەختی ئەوێ ئەو جۆرە پرۆژانە.» بەپێی زانیارییەكانی هاووڵاتی، هۆكاری سەرەكی شكستهێنانی گفتوگۆكان و هەڵوەشاندنەوەی لیژنەكە، پرسی موڵك و ماڵی بزووتنەوەكەو تەوریسی سیاسی بووە، كە بەرپرسانی ئێستای گۆڕان نایانەوێت گۆڕانكاری لەخاوەندارێتی گردی زەرگەتە بكرێت كە لەئێستادا بەناوی كوڕانی نەوشیروان مستەفاوەیە، لەوبارەوە دڵشاد رەشید بەهاوڵاتی وت «خۆت ئەزانی ئەم جۆرە پرۆژانە كاتی ئەوێ و ئەو برادەرانە سەرقاڵن و لەگفتوگۆدان. ئەوەی زیاتر گرنگە مەسەلەی گردەكەو بابەتی كشانەوەی گۆڕانە لەحكومەت، بەڵام كشانەوە بڕیاری كۆتایی لەسەر نەدراوەو لەو زۆرێك پێیان باشە كە بكشێینەوەو لەحكومەت بێینەدەر، بەڵام ئەوەش بە بڕیاری كتوپڕ ناكرێت و پێویستمان بەوەیە قسەی زیاتری لەسەر بكەین.» لەئێستادا عوسمانی حاجی مەحمودو هاوڕێكانی، وازیان لەداواكارییەكانیان هێناوەو لەئەنجامدانی چاكسازی لەناو بزووتنەوەی گۆڕان بێهیوابوون، بۆیە لەهەوڵی ئەوەدان بەرەیەكی گەورەیی ناڕەزایی دروستبكەن و لەهەڵبژاردنەكانی داهاتوودا لیست و قەوارەی تایبەت بەخۆیان هەبێت، لەوبارەوە سەرچاوەیەك لەناو ناڕەزاییەكانی بزووتنەوەی گۆڕان بەهاوڵاتی وت «دوایین پرۆژەمان بۆ ئەنجامدانی چاكسازی لەناو گۆڕان، شكستیهێنا، پێشتریش هەوڵی زۆرمانداو ویستمان وەك ئەمانەتێكی مێژوویی و بەرپرسیارێتی قۆناغەكە، هەوڵی چاكسازی بدەین. بەڵام بەداخەوە رێگری زۆر كراو هەوڵەكانمان لەباربرا. بۆیە قۆناغی داهاتووی كاركردنمان دەگۆڕین و لەئاستی قۆناغەكەدا بڕیارو هەڵوێستی خۆمان دەبێت.» بزوتنەوەی گۆڕان، كە لەدوایین هەڵبژاردنی عێراق نەیتوانی هیچ كورسییەكی پەرلەمانی بەدەستبهێنێت. رووبەڕووی كێشەو گرفتی ناوخۆیی بووەوەو بەبڕیارێك لە 13ی ئۆكتۆبەری ساڵی 2021 رێكخەرو ئەندامانی خانەی راپەڕاندن دەستیان لەكاركێشایەوە. گرفتەكانی ناو بزووتنەوەكە بەردەوامی هەیەو زۆرێك لەهەڵسوڕاوان پەیوەندیان بەلایەنەكانی ترەوە كرد بەتایبەت پارتی دیموكراتی كوردستان و بەشێكیشیان وازیان لەكاری سیاسی هێناو هەندێكیشیان لەهەوڵی ئەنجامدانی چاكسازی و گۆڕانكارین لەناو بزووتنەوەكەدا بەڵام نەیانتوانیوە هیچ یەكێك لەكێشەو گرفتەكان چارەسەر بكەن.

هاوڵاتی پرسی زیندانیکردنی هاووڵاتیانی بیانی، بەتایبەت هاووڵاتیانی رۆژئاوایی، لەلایەن کۆماری ئیسلامیی ئێرانەوە، یەکێک لەو پرسانەیە کە لەمیدیا نیودەوڵەتییەکانەوە گرنگی زۆری پێدەدرێت، بەشێوەیەک کەوڵاتانی رۆژئاوا، بەتایبەت ئەمریکا، داوایان لەهاووڵاتییەکانیان کردووە بەهەموو شێوەیەک خۆیان لەوە بپارێزن سەردانی ئێران بکەن. زیندانیکردنی هاووڵاتیانی رۆژئاوایی زیاتر وەک بارمتەگرتن ناوی لێدەبرێت و شارەزایان دەڵێن، ئێران هاووڵاتیانی رۆژئاوایی بەمەبەستی سیاسی- ئابووری بەبارمتە دەگرێت. زۆرجار تاران بەمەبەستی دانوستانی سیاسی یان مامەڵەی بازرگانی کەڵکی لەبارمتەکان وەرگرتووە. مانگی ئەیلوولی ٢٠٢٣، ئەمریکییەکان لەبەرامبەر ئازادکردنی پێنج هاووڵاتی ئەمریکی – ئێرانیدا، رەزامەندییان دەربڕی بەوەی حەوت ملیار دۆلاری ئێران کە لەبانکەکانی کۆریای باشوور بوو، ئازادبكرێت. ئازادکردنی ئەو حەوت میلیار دۆلارە ناڕەزایەتی زۆری لەناوخۆی ئەمریکاو دەرەوەی ئەمریکا لێکەوتەوە. کۆمارییەکان و لەسەرووی هەموویانەوە دۆناڵد ترامپ لەسەر ئەو باوەڕە بوون ئەم کارە لەڕاستییدا زیاتر ئێران هاندەدات بەوەی هاووڵاتیانی بیانی بەبارمتە بگرێت و بەرامبەر بەپارە ئازادیان بکات. مێژووی بەبارمتەگرتنی هاووڵاتیانی بیانی لەلایەن ئێرانەوە دەگەڕێتەوە بۆ بارمتەگرتنی ئەندامانی باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە ٤ی تشرینی دووهەمی ١٩٧٩. بارمتەگرتنی هاووڵاتیانی رۆژئاوا هەندێجاریش بووەتەهۆی ئەوەی پەیوەندی تاران و ئەو وڵاتە تووشی ساردی و پچڕان بێت. رۆژی ١١ی تەمموزی ٢٠٠٣، هاووڵاتییەکی ئێرانی – کەندی بەناوی زەهرا کازمی لەژێر ئەشکەنجەدا گیانی لەدەستدا. مەرگی ئەم پەیامنێرە ئێرانی – کەنەدییە بوو بەهۆی ئەوەی پەیوەندی سیاسی نێوان ئێران و کەنەدا بۆ ماوەیەک تووشی ساردی ببێت.   هاووڵاتیانی فەرەنسی بارمتە لەئێران هاووڵاتیانی فەرەنسی و ئێرانی- فەرەنسی، لەچەند ساڵی رابردوودا زۆرجار تووشی کێشەی ئەمنی بوونەتەوە لەئێران و لەلایەن ناوەندە ئەمنییەکانەوە کێشەیان بۆ دروستکراوەو بەمەبەستی مامەڵەی سیاسی و ماددی بەکارهێنراون. ساڵی ١٩٨٥ ژمارەیەک هاووڵاتی فەرەنسی لەلوبنان لەلایەن ئێرانەوە دەستگیرکران و ئێران لەبەرامبەر پارەدا ئازادی کردن. لەچەندساڵی رابردووشدا و بەتایبەت لەدوای ٢٠١٠ەوە ژمارەیەک هاووڵاتی فەرەنسی لەئێران بەتۆمەتی سیخوڕی و تێکدانی ئاسایشی نەتەوەیی و تۆمەتی تر دەستگیرکراون. ژمارەیەکیان ئازاد کراون و ژمارەیەکیان هێشتا لەزینداندان. تەنانەت دوو هاوڵاتی فەرەنسی زیاتر لەحەوت مانگە لەزینداندان و تائێستا چارەنووسیان نادیارەو بێ پارێزەرن.   سزای پێنج ساڵ بۆ هاووڵاتییەکی فەڕەنسی لۆیی ئارنۆ، هاووڵاتییەکی فەرەنسی کەسەرەتای پاییزی ساڵی رابردوو لەئێران دەستگیرکرابوو، دوای چەند دانیشتنی دادگا، بێ ئامادەبوونی پارێزەرەکانی، سزای پێنج ساڵ زیندانی بەسەردا سەپا. سیلوی ئارنۆ، دایکی لۆیی ئارنۆ رۆژی چوارشەممە ٨ی تشرینی دووهەم دوای بڵاوکردنەوەی ئەم هەواڵە وتی :» ئەو تۆمەتانەی دراونەتە پاڵ کوڕەکەی، لەوانە پڕوپاگەندە دژی دەسەڵات و هەوڵدان بۆ تێکدانی ئاسایشی وڵات، بەتەواوەتی بێ بنەمان و دوورن لەڕاستییەوە». بەرپرسانی ئێران تائێستا هیچ زانیارییەکیان بەشێوەی فەرمی دەربارەی ئەو سزایەی بەسەر ئەم هاووڵاتییە فەرەنسییەدا سەپاوە بڵاونەکردووەتەوە، بەڵام وەزارەتی دەرەوەی فەرەنسا ئێوارەی چوارشەممە لەڕاگەیاندنێکدا ئەم سزایەی بەناڕەوا ناوبردو شەرمەزاری کرد. لەڕاگەیاندنی وەزارەتی دەرەوەی فەرەنسادا هاتووە:» ئێمە خوازیاری ئازادی خێراو دەستبەجێی هەموو ئەو هاووڵاتیە فەرەنسیانەین کە لەئێران سەرەڕۆیانەو بێ هیچ پاساوێک دەستگیرکراون». دەستگیرکردنی ئەم هاووڵاتییە فەرەنسییە لەحاڵێکدایە کە بەوتەی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی فەرەنسا، لۆیی ئارنۆی تەمەن ٣٥ ساڵ بەمەبەستی گەشتوگوزار، سەردانی ئێرانی کردووە. هەروەها دایکی لۆیی ئارنۆ لەڕاگەیاندنی رۆژی چوارشەممە ٨ی تشرینی دووهەمدا وتوویەتی:» لۆیی سەفەرەکەی خۆی بەئامانجی دۆزینەوەی جیوازییە کەلتوورییەکانی دونیا دەستپێکردو لەئێران دەستبەسەرکرا، ئەو وڵاتەی کە لەمێژبوو حەزی دەکرد سەردانی بکات و مێژووی دەوڵەمەندی ئەو وڵاتەو میوانداری دانیشتوانەکەی ببینێت». دایکی ئەم هاووڵاتییە فەرەنسییە هەروەها نووسیویەتی:» ئەم سزا قورسە، پێشێلکردنی مافی مرۆڤ و ئازادییە تاکەکەسییەکانە. بەپێی ئەم سزایە، بێ هیچ بیانووییەک کەسێکی بێ تاوان سزای زیندانی بەسەردا دادەسەپێت. ئەم سزایە، لایەنگرێکی کەلتوور، مێژوو و تێگەیشتن لەجیاوازییە کەلتوورییەکان سەرەڕۆیانە دەخاتە زیندانەوەو بێتاوانێک سزای قورسی زیندانی بەسەردا دادەسەپێت». مانگی ٢ی ٢٠٢٣، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی فەرەنسا بۆ یەکەمجار ناوی لۆیی ئارنۆی برد کە یەکێکە لەو هاووڵاتییە فەرەنسیانەی لەلایەن ئێرانەوە بەبارمتە گیراوە. ئان کێلێر لێژاندێر، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی فەرەنسا رایگەیاند، ئەم هاووڵاتییە فەرەنسییە رۆژی ٢٨ی ئەیلوولی ٢٠٢٢ و لەسەردەمی خۆپیشاندانەکان لەئێران دەستگیرکراوە.   دوو چالاکی کەلتووری و سەندیکایی جگە لە لۆیی ئارنۆ، لەئێستادا سێ هاووڵاتی تری فەرەنسی لەئێران دەستبەسەرن و حکومەتی ئێران وەک بارمتەی دەوڵەتی ناویان دەبات. سیسیل کۆلێر و ژاک پاریس، ژن و مێردێکی فەرەنسی و هەرەوەها هاووڵاتییەکی تری فەرەنسی کەهێشتا ناسنامەی ئاشکرا نەکراوە، لەلایەن ئێرانەوە دەستبەسەرکراون و لەزینداندان. رۆژی ٣٠ی ئەیلولی ٢٠٢٣، دوو چالاکی کەلتووری و سەندیکایی کەژن و مێردن بەناوەکانی سسیل کولێر و ژاک پاریس، بەڤیزای گەردشگەرییەوە سەردانی ئێران دەکەن. ئەم دوو کەسە ئەندام سەندیکای FO  ن و مامۆستای زمانی فەرەنسین. ژاک خانەنشینە. سیسیل بەپرسی پەیوەندییە نێونەتەوەییەکانی EI(Education International) و لەماوەی مانەوەیان لەئێران تاکاتی دەستگیرکردنیان لەڕۆژی ١٢ی ئایار، چەند دیداری دۆستانەو سەندیکاییان هەبووە لەگەڵ ئەندامانی شۆرای هاوکاری و رێکخراوە پیشەییە کەلتوورییەکانی ئێران و سەندیکای شۆفێری پاسەکان و کرێکارانی کۆمپانیای نەوت. هەردوو هاووڵاتییە فەرەنسییەکە رۆژی ١٢ی ئایار دەستگیرکران. لەبەشی ٢٠٩ی زیندانی ئەوین دەستبەسەرن و تائێستا دادگایی نەکراون. دۆسیەکەیان لەلقی ١٥ی دادگای شۆڕشی تاراندایە بەبەرپرسایەتی دادوەر سەڵواتی. ئێران رایگەیاندووە لێکۆڵینەوەکان دەربارەی ئەم دوو هاووڵاتییە فەرەنسییە تەواو بوون، بەڵام هێشتا دیاری نەکراوە کەی دادگایی دەکرێن. بەپێی ئەو زانیاریانەی دزەیان کردووەتە دەرەوە، ئەم دوو هاووڵاتییە فەرەنسییە لەدۆخێکی خراپی دەروونیدان. یەکێک لەئەندامانی سەندیکای مامۆستایانی ئێران کە بەوردی ئاگاداری دۆسییەی ئەم دوو هاووڵاتییە فەرەنسیەیە بەهاوڵاتی راگەیاند:» ئەم دوو هاووڵاتییە فەرەنسییە تۆمەتی سیخوڕیکردنیان دراوەتە پاڵ، تەنانەت براونەتە بەردەم تەلەفیزیۆن و ناچار بەدانپێدانانی زۆرە ملێ کراون». ئەو ئەندامەی سەندیکای مامۆستایان دەشڵێت، «بەڵام ئەم دوو هاووڵاتییە فەرەنسییە لەدیدار لەگەڵ مامۆستایان و چالاکانی کرێکاری و کەلتووری، جگە لەباسکردنی کێشەو کەڵکەکانی مامۆستایان  و کرێکاران لەدونیا بەگشتی و ئێران بەتایبەتی، هیچ شتێکی تایبەتیان باس نەکردووە. ئەوان دەیانویست ببن بەپردی پەیوەندی نێوان سەندیکای مامۆستایان و چالاکانی کەلتووری ئێران و فەرەنسا. بەڵام بێ بنەما تۆمەتی سیخوڕییان دراوەتە پاڵ. ئەوان بەڤیزەی فەرمی سەردانی ئێرانیان کردووە». ئەو هاووڵاتیانەی ئازادکراون بێرنارد فیلەن، هاووڵاتییەکی فەرەنسی – ئێرلەندی تەمەن ٦٤ ساڵ و بێنجیامین بریییەر، گەشتیاری ٣٨ ساڵەی فەرەنسی، کەهەردووکیان لەزیندانی وەکیل ئابادی مەشهەد دەستبەسەربوون، رۆژی ١٠ی ئایاری ٢٠٢٣ لەزیندان ئازادکران. بێرنارد فیلان بەتۆمەتی سیخوڕی سزای شەش ساڵ و نیو زیندانی بەسەردا داسەپابوو. هەروەها بێنجیامین بریییەر دوای سێ ساڵ زیندانیبوون ئازادکرا. ئیمانیۆل ماکرۆن، سەرۆکی فەرەنسا رۆژی هەینی ١٢ی ئایار رایگەیاند بێرنارد فیلەن تەمەن ٦٤ ساڵ و بێنجیامین بریییەری تەمەن ٣٨ ساڵ، دوو هاووڵاتی فەرەنسی لەزیندانەکانی ئێران ئازادکران. کاترین کۆلۆنا وەزیری دەرەوەی فەرەنسا لەڕاگەیاندنێکدا وێڕای ئاماژە بەگفتوگۆی تەلەفۆنی لەگەڵ حسێن ئەمیر عەبدوڵڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران، ئەوەی پشتڕاستکردەوە کەم ئەم دوو هاووڵاتییە فەرەنسییە ئازادکراون و لەڕێگان بەرەو فەرەنسا. لەڕاگەیاندنی وەزیری دەرەوەی فەرەنسادا وردەکاری زیاتر بڵاونەکرابووەوە، بەڵام هەر ئەوکات، چالاکانی مافی مرۆڤ باسیان لەمامەڵەیەکی ئەمنی- سیاسی کرد لەنێوان ئێران و فەرەنسا. لەسەرەتای دەستپێکی شۆڕشی ژیناوە حەوت هاووڵاتی فەرەنسی لەئێران دەستگیرکراون و فەرەنسا بەبارمتەی حکومەتی ناویان دەبات، دەستگیرکردنی ئەم هاووڵاتییە فەرەنسیانە ببوو بەهۆی ئەوەی  پەیوەندی سیاسی نێوان ئێران و فەرەنسا ساردی تێبکەوێت، تا ئەو ئاستەی هەر کامەیان چەند جار باڵیۆزی یەکتریان بانگکردو گازەندەکانی خۆیان پێ گەیاند. دوای ئازادی بیرنارد فیلەن و بێنجیامین بریییەر، ئێمانیۆل ماکرۆن  لەتویتێکدا رایگەیاند دەوڵەتی فەرەنسا هەموو هەوڵی خۆی دەدات بۆ ئەوەی هاووڵاتیانی فەرەنسی لەزیندانەکانی ئێران ئازاد بکات. فەریبا عادلخواە، لێکۆڵەرێکی ئێرانی- فەرەنسی ١٦ ئایاری ٢٠٢٠ بەتۆمەتی سیخوڕی و رێکخستنی خەڵک دژی دەسەڵات دەستبەسەر کراو سەرەتا شەش ساڵ و نیو سزای بەسەردا داسەپا، پاشان سزاکەی کەمکرایەوە بۆ پێنج ساڵ و زستانی ٢٠٢٣ دوای نزیک پێنج ساڵ زیندانیبوون ئازادکرا، بەڵام دەست بەسەر پاسپۆرتەکەیدا گیرابوو و بۆی نەبووی بچێتە دەرەوە، سەرەنجام لەکۆتاییەکانی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ توانی بگەڕێتەوە بۆ فەرەنسا.   زیندانییەکان و فشاری دەروونی یەکێک لەو پرسانەی باسی دەکرێت، پرسی فشاری دەروونییە بۆ سەر ئەو هاووڵاتییە بیانیانەی لەزیندانەکانی ئێراندان. ئەشکەنجە و ئازاری دەروونی، نەگەیشتنی پێداویستی پزیشکی وهەڕەشە  بەشێکن لەو رێکارانەی وەک توندووتیژی دەروونی بەرامبەر بەهاووڵاتیانی بیانی لەزیندانەکانی ئێران دەگیردرێتە بەر. بێرنار فیلان، هاووڵاتییەکی فەرەنسی کاتێک لەمانگی ئایاری ئەمساڵ، ئازاد کرا، بەمیدیاکانی وت:» ئەوکاتەی بۆ یەکەمجار براوەتە دادگاو داوەرێکی بینیوە، دادوەر پێی وتووە لەزیندان دەمریت». ئەم زیندانییەی پێشتر هەروەها وتوویەتی :» ماوەیەکی زۆر لەژووری تاکەکەسی هێڵڕاوەتەوە. دەستی بەهیچ کەرەستەیەکی پەیوەندیکردنەوە نەدەگەیشت. خواردن و پێداویستی پزیشکیش لەدۆخێکی خراپدا بوو».

عەممار عەزیز «تەنها لەدەزگایەكی راگەیاندن داوای مووچەی خۆم كرد كەچەند مانگێك وەرماننەگرتبوو، كۆمپانیاكەم دەریکردم»، ئەمە قسەی ژینگەپارێزێكی ئاکرێیە کە بۆ داوای مووچەکەی ماوەی دوو مانگ لەلایەن بەڕێوەبەری ئەو کۆمپانیایەی کاری لێدەکات لەسەر کار لابراوەو بەمەرجی ئەوەی جارێکی تر قسە نەکات وەریدەگرنەوە. ئەمە تاکە نموونە نییەو هەر ماوە ماوە كرێكاران بە بیانووی جۆراوجۆر لەسنوری پارێزگای دهۆك دەردەكرێن. تەنها لەسنوری قەزای ئاكرێ‌ نزیكەی 10 كرێكار لادراون و كەسانی تر لە شوێنەكانیان دانراون . (ب، ك) ناوی ژینگەپارێزێكی قەزای ئاكرێیە‌ كە لەساڵی 2013وە لەگەڵ كۆمپانیای ئێم ئار ئێف كاری پاكکردنەوەی شەقام و شوێنە گشتییەكان دەكات و بەهۆی دواكەوتنی مووچەكەی لە دەزگایەكی راگەیاندن داوای كردبوو كە مووچەكەی پێبدەن، بەڵام كۆمپانیەكە بۆ ماوەی دوو مانگ سزای دەدات و رێگەی پێنادەن بگەرێتەوە سەر كار. «لەمانگی تەمموزی ئەمساڵ جارێك قسەم بۆ دەزگایەكی راگەیاندن كرد لەسەر دواكەوتنی مووچە كە ئەوكات مووچەی دوو مانگمان وەرنەگرتبوو، تەنیا وتم داوا لەكۆمپانیاكە دەكەم مووچەكەمان دابەش بكات و چیتر ناتوانین بەبێ‌ مووچە دەوام بكەین ، دوای چەند رۆژێك بەڕێوەبەری كۆمپانیاكە دەریكردم»، ب.ک وای وت. ئەو ژینگەپارێزە دەڵێت، «مووچەكەم 410 هەزار دینارەو بۆ ئەو دوو مانگە تەنها 72 هەزار دیناریان پیداوم،  پێش سێ‌ هەفتە بەهەزار تكاو پارانەوە و بەكۆمەڵێك مەرجی تازە لەوانە جارێكی تر گلەیی نەكەم لەسەر دواكەوتنی مووچە ، ئەمە لەكاتێكدایە كە ئەمە سەرەتاییترین مافی خۆمانە، نەك من چەند كەسێكی تر بەهەمانشێوە بۆماوەیەك لەكار دەرکران «. کرێکارێکی تر کە بۆ هاوڵاتی قسەی کردووە باس لەوە دەکات تەنها لەسەر ئەوەی دایکی قسەی لەسەر پاڵاوگەکانی قەزای سێمێڵ کردووە لەکارەکەی دووریانخستووەتەوە. ج. ر تەمەن 25 ساڵ  كرێكاری یەكێك لەكارگەكانی دروستكردنی زەیت بووە لە كۆمەڵگای كواشێ‌ سەر بەقەزای سێمێل و رۆژانە بەشێوەیەكی رێكوپێك دەوامی خۆی کردووە، بەڵام لەناكاو لەسەر كارەكەی دەرکراوە. لەسەر دوورخستنەوەی ج.ر بەهاوڵاتی وت، «پێش چەند مانگێك یەكێك لە تەلەفزیونەكان راپۆرتێكیان هەبوو لەسەر پیسبوونی ژینگە کەناوچەی كۆاشی زیاتر لە 20 كارگەو پاڵاوگە هەن و دایكم قسە بۆ تەلەفزیۆنەكە دەكات و دەڵێت رۆژانە رووبەڕووی بۆنێكی پیس و دۆكەڵێكی رەش دەبینەوە هەمووشی لەڕێگای ئەو كارگە و پاڵاوگانەیە، لەسەر ئەم قسانە دوای چەند رۆژێك منیان لەكار دەركرد ، بیانوەكەی ئەوان ئەوەبوو كە ئیش كەمبووتەوە بەڵام هۆكارە سەرەكیەكە ئەوە بوو كە دایكم قسەی كردبوو». بەپێی ئاماری لقی دهۆکی سەندیکاری کرێکاران، لەسنوری پارێزگای دهۆك نزیكەی 125 هەزار كرێكار هەن بەئاوارەكانیشەوە، لەم ژمارەیە لەسەدا 20 ئاوارە و خەڵكی بیانییە ئەوەی تر كرێكاری ناوخۆیییە ، لە 10 مانگی رابوردوودا شەش كرێكار لەسنوری پارێزگای دهۆك گیانییان لەدەستداوە هەشت كەس برینداربوون. سەندیکای کرێکاران لەدهۆک باس لەوە دەکات کە زۆربوونی سەرپێچییەکان بەرامبەر کرێکاران بەشێکی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە کرێکاران سکاڵا تۆمارناکەن. «كرێكاران كەمتەرخەمن چونكە سكاڵا تۆمارناكەن، تەنها ئەمساڵ زیاتر لە 100 حاڵەتی پێشیلكردنی مافی كرێكاران هەبووە بەهەموو جۆرەكانیەوە تەنیا سێ كەس بە رەسمی سكاڵای تۆماركردووە»، وەڵات ئوزمانی، بەرپەرسی  لقی دهۆكی سەندیكای كرێكاران لەشاری دهۆك وای وت. وەڵات ئوزمانی دەشڵێت،  «سکاڵایەکمان بردووەتەوە وەكو سەندیكا دووانەكەی هێشتا ماون ، هەروەها هەندێك كەس هەبووە دوای تۆماركردنی سكاڵای خۆی جارێكی تر پەشیمان بووەتەوەو سكاڵاكەی كشاندوەتەوە ، تەنیا خۆم زیاتر لە 100 حاڵەتمان چارەسەركردووە، ئەگەر ئەوان داوای مافی خۆیان نەكەن ئێمە چۆن مافیان بپارێزین». وەڵات ئۆزمانی باس لەوە دەکات تۆمارکردنی سکاڵا لەلایەن کرێکارانەوە کارێکی «بەرهەم بەخش» دەبێت چونکە ئەوان دەتوانن لەڕێگای یاساوە دواتر مافەکانیان بۆ بگەڕێنینەوە، «بەڵام بەداخەوە تا ئێستا ئەو هۆشیاریە لای كرێكاران دروست نەبووە لەهەمان كاتیشدا ترسیان لە دەستەڵاتی خاوەن كاریان هەیە». عەبدولكەریم حەماد، بەرێوەبەری كار لەپارێزگای دهۆك بە هاوڵاتی وت،  «دەركردنی كرێكار لەلایەن خاوەن كارەوە هەیە بەڵام هیچ داتایەكی رەسمی نیە چونكە لای ئێمە تۆمارناكرێن، ئەگەركرێكارێك دەركرابێت و پێشتر گرێبەستی هەبێت لای خاوەن كارو داوامان لێبكات بەدواداچوون بۆ سكاڵاكەی بكەین ئێمە ئامادەین بەرگری لەو كرێكارەیە بكەین». عەبدولكەریم حەماد وتیشی : پێش هەموو شتێك دەبێت بزانین ئەو كرێكارەی سكاڵای تۆماركردووە لای ئێمە بەفەرمی تۆماركراوە گرێبەستی ئەو لەگەڵ خاوەن كار هەیە یان بەپێچەوانەوە، ئەمانەو كۆمەڵێك رێكاری تر هەن كە پێویستە كرێكار بیكات ، ئەگەر هەموو ئەمانەش نەبوو ئەگەر داوامان لێكرا ئەوەندەی لەتواناماندا بیت بەرگری لەكرێكاران دەكەین «.  

هاوڵاتی لەکاتێکدا نەخۆشخانەکانی غەززە دەورەدراون و نەخۆشخانەی شیفا بووەتە «گۆڕستان»، فشارە نێودەوڵەتییەکان زیاتر بوون بۆ سەر ئیسرائیل تا جەنگ رابگرێت، تەنانەت دۆخەکە گەیشتووەتە ئەوەی کە لەناو ئیدارەی بایدن رەخنە لەسیاسەتی ئیدارەکە بگیرێت و چەندین کارمەندی باڵا داوای ئاگربەست بکەن. لەسەرەتای ئەم هەفتەیەوە فشارە نیودەوڵەتییەکان زیاتربوون بۆ سەر ئیسرائیل، بەڵام وڵاتەکە سوورە لەسەر هێرشی بەردەوام و لەنوێترین هەنگاویدا چەند «بەڵگەیەکی نیشانداوە تا بیسەلمێنێت کە نەخۆشخانەکان لەلایەن چەکدارانی حەماسەوە بەکار دەهێندرێن. بنیامین ناتانیاهۆ گوێ بەفشارە نێودەوڵەتییەکان نادات و دەڵێت، ئەگەر پێویست بکات «رووبەڕووی هەموو جیهان دەبینەوە». سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل بەوڵاتانی عەرەب دەڵێت ‹بێدەنگ بن› لە رۆژی شەممەی رابردوو لەکۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا بنیامین ناتانیاهۆ لەسەر داواکاری ئاگربەست وتی، «هیچ ئاگربەستێک نابێت هەتا بارمتەکان نەگەڕێنەوە، ئێمە تا ئەرکەکەمان کۆتایی نەیەت ناوەستین، هیچ جێگرەوەیەک بۆ سەرکەوتن نییە، ئێمە حەماس تێکدەشکێنین و بارمتەکانمان دەگەڕێنینەوە.» هەرچەندە ئەمریکا پشتیوانی سەرسەختی ئیسرائیلە بەڵام هەیینی  رابردوو ئەنتۆنی بلینکن، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، نەیشاردەوە کە «مەدەنی زۆر زۆر لەغەززە کوژراون.» لە رۆژی شەممەی رابردوو و پێش کۆنگرە رۆژنامەوانییەکەی ناتانیاهۆ، ئیمانیۆل ماکرۆن، سەرۆکی فەرەنسا، داوای ئاگربەستی لەئیسرائیل کردو رایگەیاند «ئەمڕۆ خەڵکی مەدەنی بۆردومان دەکرێن، ئەم ژن و منداڵ و خەڵکە بەتەمەنانە بۆردومان دەکرێن و دەکوژرێن، ئەمە هیچ هۆکارو شەرعیەتێکی نییە.» هەمان رۆژ لەلوتکەی وڵاتانی ئیسلامی-عەرەب لە ریازی پایتەختی سعودیە  کە بەبەشداری 57 وڵات بەڕێوەچوو بەیاننامەیەکی هاوبەش بڵاوکرایەوەو تێیدا داوای کۆتایهێنان بە بۆردومان و گەمارۆدانی غەززە کرا لەگەڵ گەمارۆ خستەنەسەر فرۆشتنی چەک بەئیسرائیل و راگەیاندنی ئاگربەست. ناتانیاهۆ لەکۆنگرە رۆژنامەوانییەکەیدا وەڵامی وڵاتانی ئیسلامی-عەرەبی دایەوەو وتی، «دەبێت دژی حەماس بوەستن، ئەو رێکخراوە تیرۆریستییە تەنها کارەسات و خوێنڕشتن و هەژاری بۆ غەززە دەستەبەر کردووە.» سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل وەڵامی سەرۆکی فەرەنساشی دایەوەو رایگەیاند کە ماکرۆن «هەڵەیەکی ئەخلاقی» کردووەو هیچ فشارێکی نێودەوڵەتی و بەڵگەی هەڵە لەسەر سەربازانی ئیسرائیل کاریگەری ناخاتە سەر مافی ئیسرائیل بۆ بەرگریکردن لەخۆی. لەبەشێکی تری قسەکانیدا بنیامین ناتانیاهۆ وتی، «ئەگەر پێویست بکات دژی هەموو جیهان دەوەستینەوە» لەپێناو لەناوبردنی حەماس و داوای لەسەرکردە عەرەبەکان کرد کە «بێدەنگبن» ئەگەر بیانەوێت «داهاتووی خۆیان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پارێزراو بێت». دۆخی نەخۆشخانەکانی غەززە لە رۆژی سێشەممەی رابردووەوە تانکی ئیسرائیل گەمارۆی دەروازەکانی نەخۆشخانەی شیفاو چەند نەخۆشخانەیەکی تریان داوەو بەرپرسانی تەندروستی دەڵێن، پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری لەزۆربەی نەخۆشخانەکان نەماوە بەهۆی بێ کارەبایی و بەردەوامی شەڕ. ئۆفیسی کاروباری مرۆیی نەتەوەیەگرتووەکانیش رایگەیاندووە لەئێستادا تەنها یەک نەخۆشخانە لەتەواوی غەززەدا لەکاردایەو ئەوانی تر کارەکانیان پەکی کەوتووە بەهۆی نەمانی خواردن، ئاو، ئۆکسجین و کارەباوە. پیشتر محەممەد ئەبو سەلمییە، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی شیفا لەغەززە باسی لە دۆخی خراپی نەخۆشخانەکەی کردو وتی، نەخۆشخانەی شیفا دەورە دراوە بەسەربازی ئیسرائیلیی و ناهێڵن کەس بجوڵێت، تەنانەت ئەگەر هەر کەسێک بجوڵێت تەقەی لیدەکرێت. «خەڵک لەناو نەخۆشخانەکە دەمرن، نەخۆشەکان خولەک لەدوای خولەک دەمرن و قوربانی و بریندارەکانیش لەسەرەمەرگدان، تەنانەت منداڵانی ناو شووشەش»، محەممەد ئەبو سەلیمە وای وت. دوێنێ سێشەممە وەزارەتی تەندروستی فەڵەستین رایگەیاند، ستافی نەخۆشخانەی شیفا گۆڕێکی بەکۆڵ لەنێو حەوشەی نەخۆشخانەکە هەڵدەکەنن بۆ ١٥٠ تەرم بەهۆی ئەوەی ناتوانن بیانبەنە دەرەوە. لەچاوپێکەوتنیکیدا لەگەڵ کەناڵی فرانس ٢٤، محەممەد ئەبو سەلیمە، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی شیفا لەسەر دۆخی ناو نەخۆشخانەکە وتی، «نەخۆشخانەکە تەنها چوار دیوارێکە بۆ ئەوەی خەڵک تێیدا بمرن چونکە چارەسەر ناکرێن، بووەتە گۆڕێکی بەکۆمەڵ، هەر ئەم بەیانییە حەوت کەس تر بەهۆی نەمانی ئۆکسجینەوە مردن، هەر خولەکێک بڕوات مەترسی بەرزبوونەوەی مردنی زیاتر هەیە». نارەزایی لەنێو ئیدارەی بایدن ناڕەزایەتییەکان تەنها وڵاتانی ئیسلامی-عەرەبی نەگرتووەتەوە، بەڵکو لەنیو خودی ئیدارەی بایدنیشدا ناکۆکی هەیە لەسەر هەڵوێستی ئیدارەکەو پاڵپشتی لەئیسرائیل بۆ هێرشکردنەسەر غەززە. هەفتەی رابردوو جۆ بایدن، سەرۆکی ئەمریکا، فشاری لەئیسرائیل کرد کە بۆردومانی نەخۆشخانەی شیفا نەکات بەهۆی ئەو هەموو راپۆرتانەی باسی مردنی منداڵانی ناو شووشەیان دەکرد کە ئۆکسجینیان لێبڕاوە لەبەر نەمانی کارەبا. کەناڵی ئێن بی سی ئەمریکی لە راپۆرتێکیدا ئاشکرایکرد کە زیاتر لە ٤٠٠ کارمەندی ئیدارەی بایدن نامەیەکی کراوەیان واژۆ کردووە کە داوا لەسەرۆکی ئەمریکا دەکەن ئاگربەست لەجەنگی حەماس-ئیسرائیل رابگەیەنێت کە بووەتەهۆی کوژرانی زیاتر لە ١١ هەزار فەڵەستینی و هەزارو ٢٠٠ ئیسرائیلی. لەنامەکە هاتووە، «ئێمە نوێنەرایەتی هاوپەیمانیەتییەک دەکەین لەئیدارەی بایدن کە پێکهاتووین لەهەڵبژێردراوانی ساسیی و کارمەندی مەدەنی لەبەشەکانی دەرەوەو ناوخۆی ئیدارەکە، وەزارەتەکان، ئاژانسە سەربەخۆکان، هەروەها لەنێو کۆشکی سپی». «داوا لەسەرۆک بایدن دەکەین بەزوویی داوای ئاگربەست و هێورکردنەوەی دۆخەکە بکات بەزامنکردنی ئەوەی بارمتە ئیسرائیلییەکان دەستبەجێ ئازاد بکرێن و لەگەڵ رەشبگیری فەڵەستینییەکان و ناردنەوەی، ئاو، سوتەمەنی، کارەبا و خزماتگوزارییە سەرەتاییەکانی تر، لەگەڵ کردنەوەی رێڕەو بۆ گەیشتنی هاوکاری مرۆیی بۆ غەززە». دوو بەرپرسی ئیدارەی بایدن کە بەشداربوون لەهەوڵەکەدا بە ئین بی سییان راگەیاندووە کە لەسەرەتاوە تا ئێستا نامەکە پێشوازییەکی باشی لێکراوەو واژۆی کارمەندی باڵاو نیزامی ئیدارەی بایدنی تێدایە لەناوخۆی حکومەت و دامەزراوەکانی دەرەوەی ئەمریکا کە بەشێکیان بریتین لەکارمەندی وەزارەتی بازرگانی، بەرگری، ناوخۆ، ئاسایشی نیشتمانی و تەنانەت ئۆفیسی راپەڕاندنی کارەکانی خودی بایدن. لەلایەکی ترەوە، رۆژنامەی واشنتن پۆستی ئەمریکی ئاشکرایکردووە کە ئەنتۆنی بلینکن، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا نامەیەکی بۆ هەموو ئەو ستافانەی وەزارەتی دەرەوە ناردووە کە ناڕازین و گومانیان هەیە لەسیاسەتی ئەمریکا لەبەرامبەر پشتگیرییەکانی ئەمریکا بۆ ئیسرائیل. بەپێی رۆژنامەکە، لەنامەکەدا بلینکن دانی بەوەداناوە کە هەندێک دیپلۆماتکاری ئەمریکی ناڕەزایەتییان دەربڕیوە سەبارەت بەپشتگیری ئەمریکا بۆ ئیسرائیل لەگەڵ ئەوەی ئیسرائیل بەردەوامە لەهێرشەکانی و زیاتر لە ١١ هەزار کەس لەغەززە کوژراون. چەند بەرپرسێکی ئەمریکا بەواشنتن پۆستیان راگەیاند، بلینکن چەندین بروسکەی لەسیستەمی ناڕەزایەتی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا پێگەیشتووە کە ئەو سیستەمە لەکاتی جەنگی ڤێتنامدا دامەزراوە تا رێ بەدیپلۆماتکارانی وڵاتەکە بدات ناڕەزایەتی خۆیان لەسەر سیاسەتی ئەمریکا دەرببڕن بەبێ ئەوەی ناویان ئاشکرا ببێت. نامەکەی بلینکن دوای سەردانێکی نۆ رۆژی دێت بۆ وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست و تێیدا دەڵێت، «دەزانم کە بۆ بەشێکی زۆر لە ئێوە ئەو ئازارەی کە بەهۆی ئەم قەیرانەوە دروستبووە کاریگەرییەکی شەخسی دەکاتە سەرتان». «ئەوەش دەزانم کە هەندێک کەس لەناو وەزارەت رەنگە هاوڕا نەبن لەگەڵ ئەو رێگەیەی ئێمە گرتومانەتەبەر. ئێمە چەندین لوتکەمان راگەیاندووە کەگوێبیستی ئێوە بین و داوامان لەبەڕێوبەرکان و تیمەکان کردووە تا گفتوگۆ رێکبخەن لەسەرتاسەری جیهاندا تا بتوانین بۆچوونەکانتان ببیستین، ئەوەی ئێوە دەیڵێن سیاسەتەکانی ئێمە دوڵەمەندتر دەکات بەزانیاری. ئەو نامەیەی بلینکن بۆ «ئاژانسی نێودەوڵەتی ئەمریکا بۆ پەرەپێدان»یش (USAID) نێردراوە کە زیاتر لەهەزار کارمەندی رێکخراوەکە نامەیەکی کراوەیان ناردووە بۆ بایدن تا داوای ئاگربەست بکات. ئیسرائیل بەڵگەکانی چین؟ لەدووشەممەی رابردوو دانیاڵ هەگاری، وتەبێژی سوپای ئیسرائیل، بەجلوبەرگی سەربازییەوە زانیاری نوێی لەسەر جەنگدا لەشوێنیکی نوێوە کەپیشتر بەو شێوەیەی نەکردووەو ئەو شوێنەش ژورێک بوو لەنەخۆشخانەی رانتیسی لە غەززە. هەگاری لەژوورەکەدا دەستی بۆ هێلەکی خۆکوژی، رومانەو موشەکی دژە تانک درێژ دەکردو وتی کە ئەو بارمتانەی لەلایەن حەماسەوە لە ٧ی مانگی رابردوو رفێنراون بەئەگەرێکی زۆرەوە لەم ژێرزەمینەدا بوون. لەکاتی قسەکردنیدا وتەبێژی سوپای ئیسرائیل رۆژژمێرێکی پیشاندا کە وتی ئەمە چەکدارانی حەماس بەکاریانهێناوە تا هاتن و چوونی خۆیانی پی دیاریبکەن و بە نۆرە چاودێری بارمتەکان بکەن. بەپێی ئاماری سوپای ئسیرائیل، زیاد لە ٢٤٠ بارمتەی ئیسرائیل لای حەماس بوونیان هەیەو حەماس رایگەیاندووە تائێستا بەهۆی بۆردومانەکانی ئیسرائیلەوە ٥٠ کەسیان کوژراون. ئەو زانیارییانەی دانیاڵ هەگاری لەگرتە ڤیدیۆیەکدا بەشێک بوو لەو هەوڵانەی حکومەتی ئیسرائیل تا کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی قایل بکات بەوەی هێرشەکانی بۆ سەر نەخۆشخانەکان بەئامانجگرتنی خەڵكی مەدەنی نییە وەک ئەوەی دەڵێن، بەڵکو بۆ ئەوەیە ژێرخانی حەماس بەئامانج بگرن. ئاژانسی هەواڵی بلومبێرگ دەڵێت، کارێکی ئاسان نییە ئیسرائیل بەڵگەکانی بسەلمێنێت چونکە قسەکانی وتەبێژی سوپای ئیسرائیل قایلکەر نەبووە و پیشاندانی چەند چەکێک و خۆحەشاردانی چەند کەسێک لەژێرزمینێکدا وەک ئەوە نییە کە دەست بگریت بەسەر ناوەندێکی فەرماندەیی حەماسدا کە لەوکاتەدا دەتوانیت بڵێیت نەخۆشخانەکە ئامانجێکی سەرەکی سەربازییە. گای شالیڤ، بەڕێوەبەری پزیشکانی رێکخراوی مافەکانی مرۆڤ لەئیسرائیل بەئاژانسی بلومبێرگی وتووە، «وەستانی وتەبێژی سوپا لەشوێنێک و بڵێت من لەژێرزەمینێکی نەخۆشخانەکەم بەس نییە، دەبێت ئەوە پشتڕاست بکرێتەوەو تەنانەت ئەگەر هەڵسەنگاندنەکەشی راست بێت، بە لەبەرچاوگرتنی یاسا نێودەوڵەتییەکان و ئەخلاقی سەرەتایی، نەخۆش و خەڵکی مەدەنی نابێت بەئامانج بگیرێن».

شەنای فاتیح زیاتر لەدوو مانگ بەسەر دەستپێکردنی ساڵی خوێندنی ٢٠٢٣-٢٠٢٤ تێپەڕدەبێت و لەسێ هەزار قوتابخانەی سنووری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەدا بەهۆی پێنەدانی موچەکانیانەوە بایکۆتی هۆڵەکانی خوێندن کراوە، تائێستا روون نییە چارەنووسی خوێندن لەسنووری ئەو دوو پارێزگایەدا بەکوێ دەگات، مامۆستایەکی ناڕازیش دەڵێت درێژە بەناڕەزایەتییەکان دەدەن، هیچ بڕیارێک بۆ شکاندنی بایکۆت نییەو لەم نزیکانەشدا کاتی خۆپیشاندانی نوێ رادەگەیەنن. عادل حەسەن، مامۆستای ناڕازی لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: مەترسی لەسەر پڕۆسەی خوێندن نییە، هیچ لایەنێک ناتوانێت پڕۆسەی خوێندن لەهەرێمی کوردستاندا رەتبکاتەوە، ئەو بڕیارە لای ئەنجومەنی هەرێمی کوردستانەو ئەوە تەنها پڕوپاگەندەی میدیاییە. وتیشی: ساڵی خوێندنی ٢٠١٦-٢٠١٧ مانگی کانوونی دووەم دەستکرا بەخوێندن و ساڵەکەش هەژمارکرا، هەروەها بەهۆی کۆرۆناوە ساڵی ٢٠٢٠ وەرزێک دەوام کراو خوێندنیش هەژمارکرا. « ئێمە درێژە بەناڕەزایەتییەکان دەدەین و هیچ بڕیارێک بۆ شکاندنی بایکۆت نییەو لەم نزیکانەشدا کاتی خۆپیشاندانی نوێ رادەگەیەنین.» عادل حەسەن وای وت. لەساڵانی رابردوودا خوێندکاران لەم کاتەدا تاقیکردنەوەی نمرەیەکی نیوەی وەزری یەکەمیان   ئەنجامدەدا، هەرچەندە لەبەشێکی قوتابخانەکانی سلێمانیدا خوێندکارانی پۆلی ١٢ دەوام دەکەن و درێژە بەخوێندنی خۆیان دەدەن. مریەم قادر، مامۆستای یەکێک لەئامادەییەکانی شاری سلێمانییە، لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: لەقوتابخانەکەماندا مامۆستایان بایکۆتی هۆڵەکانی خوێندنیان کردووەو تەنها خوێندکارانی پۆلی ١٢ دەوام دەکەن، پۆلەکانی ١٠ و ١١ تەنها کتێبیان وەرگرتووەو دەوام ناکەن. هەفتەی رابردوو خوێندکارانی پۆلی ١٢ لەبەردەم بەڕێوبەرایەتی گشتی پەروەردەی سلێمانی خۆپیشاندانیان ئەنجامداو داوای کەمکردنەوەی پڕۆگرامی خوێندنیان کرد، بەڵام تائێستا بەشێوەیەکی فەرمی وەڵام نەدراونەتەوە. لەماوەی رابردوودا دەنگۆی هەڵوەشاندنەوە یان رەتکردنەوەی ئەمساڵی خوێندن لەلایەن رێکخراوی  یونسکۆوە بڵاوکرایەوە، هاوڵاتی پەیوەندی بەوەزارەتی پەروەردەوە کرد تا راستی زانیارییەکان لەو بارەیەو چارەنووسی پڕۆسەی خوێندن بەوەرگرانی بگەیەنێت، بەڵام هیچ یەكێك لەوەزیرو بەرپرسانی وەزارەتی پەروەردە ئامادەنەبوون لەوبارەیەوە لێدوان بدەن . سەرۆکی یەکێتی مامۆستایان و جێگرەکەی: رێکخراوی یونسکۆ ناتوانێت پڕۆسەی خوێندن هەڵبوەشێنێتەوە ئەحمەد گەرمیانی، سەرۆکی یەکێتی مامۆستایانی کوردستان لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: تائێستا ساڵنامەی خوێندن بەردەوامەو بەهیچ شێوەیەک پێمان باش نییە دەستکاری ساڵنامەی خوێندن بکرێت، بەڵام دەستکاریکردنی ساڵنامەی خویندن و پڕۆگرامی خوێندن کاری وەزارەتی پەروەردەیەو ئەوان بڕیاری لەسەر دەدەن، تائێستا راوێژیشمان پێنەکراوە لەو بارەیەوە،  وتووشمانە دەبێت رەچاوی هەموو لایەک بکرێت. وتیشی: مەسەلەی یونسکۆ رێنماییە باوەڕ ناکەم بڕیار لای یونسکۆ بێت بۆ راگرتنی ئەمساڵی خوێندن لەهەرێمی کوردستاندا، بەڵام دەکرێت بڕیار لەسەر کوالێتی خوێندن بدات و ئەگەر هەیە بڵێت خوێندن وەک پێویست لەکوردستان یان عێراقدا نییە. هاوكات، عەتا ئەحمەد، جێگری سەرۆکی یەکێتی مامۆستایانی کوردستان لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: ئەمەی کەڕوویداوە لەهەرێمی کوردستاندا لەهیچ شوێنێکی دنیادا نییە، حکومەتێک هەبێت خەمسارد بێت و وەزارەتێکیش هەبێت باکی نەبێت بەداخوازی ئەو خەڵکە، بەیەک تەلەفۆن نە لەگەڵ یەکێتی مامۆستایان وتووێژیان کردووە نە لەگەڵ مامۆستایانی ناڕازی یەک کۆبوونەوە نەکراوەو گوێیان لێبگیرێت، لانیکەم بەشێک لەداخوازییەکانیان جێبەجێبکرێت. وتیشی: مامۆستایان لەبارێکی دارایی خراپدان گوزەرانی خۆیان و خوێندکارەکانیان لەئاستێکی خراپدایە، ئەمە وایکردووە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکان بەردەوام بێت، هەروەها دوو مانگ  تێپەڕیوە زۆرەو زیانی بە پڕۆسەی خوێندن و قوتابی پۆلی یەکی بنەڕەتی تا دوانزەی ئامادەیی گەیاندووە. «پێویستە حکومەت بەجددی کۆبوونەوەی بۆ بکات و ئەم دەڤەرە بەدەڤەرێکی جیا لەکوردستان و حکومەتی هەرێم سەیرنەکرێت، بیر لەڕێگەچارەو چۆنیەتی قەرەبووکردنەوەی ئەو دوو مانگە بکرێتەوەو بەخێرایی کۆتایی بەم بارودۆخەبێت، پێویستە بیر لەوەبکرێتەوە خوێندن درێژبکرێتەوەو پڕۆگرامی خوێندن کەمبکرێتەوە، پێش ئەمانەش پێویستە بیر لەوەبکرێتەوە داخوازی مامۆستایان جێبەجێبکرێت لەموچەو پلەبەرزکردنەوەیان و دامەزراندنی وانەبێژان». عەتا ئەحمەد وای وت. سەبارەت بەدەنگۆی هەڵوەشاندنەوەی پڕۆسەی خوێندنی ئەمساڵ لەهەرێمی کوردستاندا لەلایەن رێکخراوی یونسکۆوە جێگری سەرۆکی یەکێتی مامۆستایان دەڵێت: یونسکۆو یونسێف پەیوەندیان نییە بەوەی کەخوێندن دان پێدابنێن یان نا،  ئەوە کاری ئەوان نییەو وەزارەتی پەروەردەو حکومەتی هەرێم بڕیار لەسەر ئەوە دەدەن کەخوێندنی ئەمساڵ چۆن دەبێت.  «ساڵ هەبووە ٥٠ رۆژ یان یەک وەرز دەوام کراوەو خوێندنیش رۆیشتووە هەرچەندە ئێمە خوازیارنین بەو شێوەیەبێت و پێویستە خوێندن ٢٠٠ رۆژبێت بەلایەنی کەمەوە بەپێی ستاندارد، زیاتر لەدوو مانگە بەهۆی دابەشنەکردنی مووچەکانیانەوە نزیکەی ٦٠ هەزار مامۆستا بایکۆتی هۆڵەکانی خوێندنیان کردووە، بەمەش پڕۆسەی خوێندن لەسێ هەزار قوتابخانە وەستاوەو نزیکەی٦٠٠ هەزار خوێندنکار لەخوێندن دابڕاون.» عەتا ئەحمەد وای وت. سێی تشرینی یەكەمی ئەمساڵ، وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، داوای دەستپێكردنەوەی دەوامی لەمامۆستایانی سنووری سلێمانی و هەڵەبجە و گەرمیان و راپەڕین كردو رایگەیاند: مووچە مافی بنەڕەتی مامۆستایانەو حكومەتی هەرێمی كوردستان لەهەوڵی بەردەوامی بەدەستهێنانی شایستە داراییەكانی كوردستانە لەحكومەتی فیدراڵی عێراق. بەڵام دوای داواكاریەكەی وەزارەتی پەروەردە كەوەكو فەرمان گشتاندنی بۆ بەڕێوەبەرایەتیەكانی پەروەردەكرد، خۆپیشاندان و بایكۆتی مامۆستایان لەسنوری سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەكانی گەرمیان و راپەڕین بەرفراوانتر بوون. مامۆستایان و فەرمانبەران لەخۆپیشاندان و بایكۆتی خوێندندا مەرجی خەرجكردنی مووچەی مانگەكانی ئاب و ئەیلولیان كردە مەرجی دەستپێكردنەوەی دەوام، ئەوەش لەكاتێكدایە تائێستا مامۆستایان و فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان مووچەی مانگی ئەیلولیان وەرنەگرتووەو چارەنووسی مووچەكەش نادیارە. لەسنووری پارێزگای سلێمانی نزیكەی 60 هەزار مامۆستای میلاك و وانەبێژ هەن، جگە لەنزیكەی 600 هەزار قوتابی و خوێندكار، بەوەش 40%ی پرۆسەی خوێندن لەهەرێمی كوردستان پەكیكەوتووە.

دلێر عەبدوڵڵا بەئامانجی چارەسەركردنی كێشەی بودجەو موچەی هەرێمی كوردستان، بڕیارە گەڕێكی تری دانوستانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی ناوەندی بەڕێوەبچێت، ئەندامێكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق رایگەیاند كە كۆبوونەوەكان لەهەفتەی داهاتوو بەڕێوەدەچێت، وتەبێژی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم_یش ئاماژەی بەوە كرد كەداوا لەبەغدا كراوە موچەی سێ مانگی كۆتایی ئەمساڵ رەوانەی هەرێم بكرێت، بەپێی زانیارییەكانیش بڕیارە كۆتایی ئەم مانگە بەغدا سێ موچە رەوانەی هەرێم بكات. پاش كۆتایی هاتنی گفتوگۆكان لەبارەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم، سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان داواكارییەكی ئاڕاستەی سەرۆك وەزیرانی عێراق كردووە تایبەت بەپرسی گرفتی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم، ئەندامێكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق رایگەیاند كە لەسەر پرسی موچەی فەرمانبەران بڕیارە گەڕێكی تری دانوستانەكانی نێوان شاندی هەرێم و بەغدا بەڕێوەبچێت و تێیدا رێكەوتنی ستراتیژی لەبارەی پرسی موچەوە ئەنجامبدرێت. بڕیارە هەفتەی داهاتوو، گفتوگۆكان لەبارەی پرسی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بەڕێوەبچێت، جارێكی تر دانیشتن و رێكەوتن لەنێوان شاندی هەرێم و بەغدا ئەنجامبدرێت و ئەندامانی شاندی هەرێم سەردانی بەغدا بكەن، لەوبارەیەوە دكتۆرە نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی دارایی لەرپەرلەمانی عێراق بەهاوڵاتی وت «گەڕی ئەمجارەی دانوستانەكانی نێوان هەرێم و بەغدا جیاواز دەبێت و رێكەوتنی نوێ لەبارەی پرسی موچەوە ئەنجام دەدرێت، ئامانجی كۆبوونەوەی ئەمجارە كۆتاییهێنانە بەناكۆكییەكان و قسەكردنە لەسەر دەركردنی یاسای نەوت و غاز، چونكە لێكتێگەیشتنی تەواو هەیە سەبارەت بەپرسی موچەو بڕیاریش دراوە كەپرسی موچە لەناكۆكییە سیاسییەكان جیابكرێتەوە.» بەپێی زانیارییەكانی هاوڵاتی، مەسرور بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەكۆبوونەوەی لەگەڵ وەزیری نەوتی عێراق، داواكارییەكی پێشكەش بە محەمەد شەیاع سودانی كردووە تایبەت بەپرسی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم كەخۆی لەدابینكردنی موچەی سێ مانگی كۆتایی ئەمساڵی فەرمانبەران دەبینێتەوە، لەوبارەیەوە هونەر جەمال وتەبێژی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم بەهاوڵاتی وت «هیچ زانیارییەكمان پێنەگەیشتووە دەربارەی رێكەوتنی نوێ، ئەوەندە نەبێت كە ئەمڕۆ بەڕێز رێباز حەملان بڵاویكردەوە كەداوا لەسەرۆك وەزیران كراوە موچەی سێ مانگی فەرمانبەرانی هەرێم دابین بكرێت.» رێباز حەملان یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دوێنێ سێشەممە لەشاری سلێمانی لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند كە داوایان لە شەیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق كردووە موچەی سێ مانگی موچەخۆرانی هەرێم بنێرێت و دڵنیاییشیدا كە داواكارییەكەیان جێبەجێ دەكرێت و لەكۆتایی ئەم مانگەدا پارەكە دەگات بۆ هەرێمی كوردستان. لەئێستادا كۆتایی هاتووە بەدابەشكردنی موچەی مانگی هەشتی فەرمانبەرانی هەرێم، موچەخۆران چاوەڕوانی وەرگرتنی موچەی مانگی ئەیلول دەكەن و بەرپرسانی وەزارەتی دارایی-ش چاوەڕێی بەغدان بۆ ئەوەی ٧٠٠ ملیار دینارەكە رەوانە بكات. لەوبارەیەوە سەرچاوەیەك لەوەزارەتی دارایی بەهاوڵاتی وت «پێش كۆتایی ئەم مانگە ٧٠٠ ملیارەكە دەگات و راستەوخۆ پاش گەیشتنی ئەو بڕە پارەیە دەست بەدابەشكردنی موچەی مانگی ئەیلول دەكەین و لەماوەیەكی كەمدا كۆتایی بەدابەشكردنە دەهێنین.» بەپێی زانیارییەكانی هاوڵاتی، گرفتی موچە تاكۆتایی ئەمساڵ درێژەی دەبێت و حكومەتی هەرێم ناتوانێت پارەی پێویست بۆ پێدانی موچە دابین بكات، بۆیە لەڕێگەی بەغداو بەشێوەی رێكەوتن دەیەوێت ئەو گرفتە بەشێوەیەكی كاتی چارەسەر بكات، لەوبارەیەوە یوسف كیلابی ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەهاوڵاتی وت «یەكلایی بووەتەوە كە هەرێمی كوردستان توانای دابینكردنی موچەی نییە، ئێمەش وەك لیژنەی دارایی داوامان كردووە كە مافی موچەخۆرانی هەرێم نەفەوتێت و بەدوای دابینكردنی ئەو مافەی فەرمانبەرانی هەرێمەوەین هەروەك ئەوەی كە پێشتر بەڵێنمان دابوو، ئەوپەڕی توانای خۆمان بەكاردەهێنین بۆ ئەوەی لەم نێوانەدا موچەی فەرمانبەرانی هەرێم ون نەبێت.» هاوڵاتی ئەوەی زانیوە كە نوێنەرانی كورد لەهەوڵی ئەوەدان كە دابینكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم لە خەرجی كردەیی دەربهێنێت و گۆڕانكاری لەو بڕگەیەی موازەنەدا بكرێت، ئەوەش لەپێناوی ئەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم وەكخۆی بدرێت، لەوبارەوە نەرمین مەعروف بەهاوڵاتی وت «لەهەوڵی ئەوەداین موچەو بودجەی هەرێم لەخەرجی كردەیی (انفاق فعلی) دەربهێنرێت، ئەوەش بە ئامانجی ئەوەی گرفتی موچە چارەسەر بكرێت و لەكێشەو ناكۆكی سیاسی جیابكرێتەوە.» لەلایەكی ترەوەو هاوتەریب لەگەڵ پرسی موچە، پرسی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم بابەتێكی تری گفتوگۆكانی نێوان هەرێم و بەغدایەو لەماوەی دوو رۆژی رابردووی سەرەتای ئەم هەفتەیە گفتوگۆو دانیشتن لەنێوان وەزیری نەوتی عێراق و بەرپرسانی هەرێم بەڕێوەچووە، كە تێیدا بڕیار لەسەر هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم دراوەو تەنها گرفتێك لەبەردەم ئەو پرسەدا مابێتەوە، بابەتی پشكی كۆمپانیا بەرهەمهێنەرەكانی نەوتە كە بۆ ئەوە بەرپرسانی هەرێم چاوەڕوانی وەڵامی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەكەن. رۆژی 26ی ئازاری ئەمساڵ، بەبڕیارێكی دادگای فیدڕاڵی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان راگیراو بەو هۆیەشەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان شكستی خۆی لە دابینكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم راگەیاند. لەو ماوەیەشداو بەهۆی یاسای موازەنەی عێراقەوە دابینكردنی موچە لەلایەن بەغداوە كێشەی تێكەوت و بەپێی بڕیارێكی حكومەتی عێراقی و مانگانە بەبڕی ٧٠٠ ملیار دینار موچەی فەرمانبەران دابین دەكرێت. ئێستاش كە مانگی تشرینی دووەمە، موچەی مانگی هەشت دابین كراوەو موچەكانی مانگی ئەیلول و تشرینی یەكەم دابەش نەكراوەو ترس هەیە كە موچەی سێ مانگی ئەمساڵ دابەش نەكرێت.

هەناو بابە رەسوڵ رۆژنامەی تەلەگرافی بەریتانیا بڵاویكردەوە، حكومەتی بەریتانیا پلانی هەیە هەر پەنابەرێكی كورد بەنایاسایی روو لەبەریتانیا بكات راستەوخۆ رەوانەی عێراقی بكاتەوە بەهۆی ئەوەی بەنیازە عێراق بخاتە لسیتی ئەو وڵاتانەی كە «سەلامەتن، فیدراسیۆنی سەرتاسەری پەنابەرانی عێراقیش پشتڕاستیدەكاتەوە كەحكومەتی عێراق و هەرێم رێككەوتنیان كردووە لەوبارەیەوە. رۆژنامەی تەلەگرافی بەریتانی لەڕاپۆرتێكیدا باس لەوەدەكات كەحكومەتی بەریتانیا بەنیازە هەریەك لەوڵاتانی توركیا، میسر، عێراق بخاتە لیستی ئەو وڵاتانەوە كە «سەلامەتن» بەمەش رێكارەكان بۆ وەزارەتی كۆچی بەریتانیا ئاسان دەكات تاهەر پەنابەرێك روو لەبەریتانیا بكات دەستبەجێ دیپۆرتی بكەنەوە، ئەم پلانەش وەك بژاردەی دووەم سەیر دەكرێت لەحاڵەتی سەرنەگرتنی پلانی ناردنی كۆچبەران بۆ رواندا كەبڕیارە ئەم هەفتەیە دادگای باڵای بەریتانیا كۆبوونەوەی لەسەر بكات. بەپێی ئاماری ئەنجومەنی پەنابەران، ژمارەی كۆچبەرانی ئەو سێ وڵاتە لەمساڵدا تا كۆتایی ئابی، چوار هەزار كەس بوون كە روویان لەبەریتانیا كردووە. لەئامارەكەدا هاتووە كە لەسەرەتای ئەمساڵەوە تاكۆتایی مانگی ئاب، هەزارو 774 كۆچبەری بە نایاسایی لەڕێگەی نۆكەندی ئینگلیزەوە چوونەتە نێو بەریتانیا. رۆژنامەی تەلەگراف دەشڵێت، وەزارەتی كۆچ (هۆم ئۆفیس) لەلایەن حكومەتی بەریتانیاوە داوای لێكراوە لێكۆڵێنەوە لەئاسانی ئەو كارە بكات كەناردنەوەی كۆچبەرانی عێراقییە بە رەچاوكردنی ئەوەی كە 80%ی ئەو عێراقییانەی داوای مافی پەنابەرێتییان كردووەو داواكانیان رەتكراوەتەوە كوردن.  رۆژنامەكە باس لەوەش دەكات، رۆبێرت یەنریك، وەزیری كۆچبەرانی بەریتانیا، لەكۆبوونەوەیەكدا لەبارەی ئەو پرسەوە گفتوگۆی لەگەڵ سەفین دزەیی، بەرپرسی پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان كردووە.  لەلایەن خۆشیەوە نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبەریتانیا رۆژی 11-8-2023 بڵاویكردەوە: لەسەر بانگهێشتنامەی فەرمی حكومەتی بەریتانیا، رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستان گەیشتە بەریتانیاو لەسێ رۆژی سەردانەكەیەدا بەیاوەری كاروان جمال تاهیر نوێنەری حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبەریتانیا ژمارەیەك دیداری لەگەڵ كاربەدەستانی ئەو وڵاتەو فەرمانگە پەیوەندیدارەكان لەحكومەتی بەریتانیا ئەنجامدا. نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم ئەوەشی خستووەتەڕوو: هەر لەوەزارەتی ناوخۆی بەریتانیا ، رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستان لەلایەن رۆبەرت جێنریك وەزیری كۆچ و كۆچبەرانی بەریتانیا پێشوازی لێكرا، لەدیدارەكەدا گفتوگۆ دەربارەی پەیوەندییە دولایەنەكانی هەرێمی كوردستان و بەریتانیا جەختی لێكرایەوە كە دەبێت بەهێزتربكرێن و تیشك خرایەسەر ئاستەنگییەكانی كەهۆكارن بۆ دروستبوونی ناسەقامگیری ئەمنی و ئابووری و هەردوولا كۆكبوون لەسەر ئەوەی كەدەبێت هەوڵەكان چڕبكرێنەوە بۆ چارەسەركردنی هۆكارە ریشەییەكانی گرفتەكان و لەسەرچاوەوە چارەسەربكرێن. هاوڵاتی پەیوەندی بەچەند بەرپرسێكی وەزارەتی ناوخۆی هەرێمەوە كرد سەبارەت بەپرسی ناردنەوەی پەنابەرانی كورد لەبەریتانیا، بەڵام ئامادەنەبوون لەوبارەیەوە لێدوان بدەن. لەلایەن خۆیەوە دەشتی جەمال، سكرتێری فیدراسیۆنی سەرتاسەری پەنابەرانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەو رێككەوتننامەیەی نێوان حكومەتی عێراق و بەریتانیا شتێكی نوێ نییە، بەڵكو لەچەندساڵی رابردوودا واژۆ كراوە، حكومەتی هەرێمی كوردستانیش لەدوای سەردانی بۆ بەریتانیا و دانیشتنی لەگەڵ وەزیری ناوخۆی پێشووی بەریتانیا ئامادەسازییان كرد بۆ بەڕێوەچوونی رێككەوتنەكە». وتیشی:»لە2022 دا توانیمان بەر بەو رێككەوتنە بگرین لەمانگی شەشی ئەو ساڵەدا ویستیان زیاتر لە 35 پەنابەر بنێرنەوە بۆ هەرێم بەڵام رێگریمان لێكرد بەپشتیوانی چەند پەرلەمانتارێك، دواتریش توانیمان ژمارەیەكیان لەزیندان بهێنینە دەرەوە، وەكو فیدراسیۆنی پەنابەران لەنزیكەوە ئاگاداری دۆخیانین لەئێستادا هیچ پەنابەرێك نەگیراوە بۆ دیپۆرتكردنەوەو حاڵەتێكی واش هەبێت ئێمە دەست بەكاری خۆمان دەكەین». سكرتێری فیدراسیۆنی سەرتاسەری پەنابەرانی عێراق دەشڵێـت:»بەهۆی ئەو فشارو ناڕەزایەتیانەی بەهۆی جەنگی غەززەوە دروستبووە وەزیری ناوخۆی بەریتانیا لەكارەكەی دوورخرایەوە، بەڵام ئەمڕۆ دادگای باڵای شاهانەی بەریتانیا ئەو بڕیارەی پێشتر رەتكرایەوە بۆ ناردنی پەنابەران بۆ رواندا جارێكی دیكە پێیدا دەچێتەوە، لەوبارەیەوە خۆپیشاندانمان دەستپێكردووە، تا فشار بكەین ئەو هەوڵانەی بەبەردەوامی دەدرێن بۆ دیپۆرتی پەنابەران شكستی پێبهێنین». سكرتێری فیدراسیۆنی سەرتاسەری پەنابەرانی عێراق، بۆ رێككەوتنی نێوان بەریتانیاو عێراق بەڵگەی ئەوە دەهێنێتەوە، كە لە 6-4-2022 تۆم پیرس وەزیری دادو كاروباری كۆچ و پەنابەری نایاسایی نامەیەكی ئاڕاستەی نزار خەیروڵا جێگری وەزیری دەرەوەی عێراق كردووەو سوپاسی كردووە لەگەیشتن بەڕێككەوتن سەبارەت بەناردنەوەی پەنابەران. لەنامەكەدا هاتووە:» سوپاس بۆ رێككەوتن لەسەر پێدانی دۆكیومێنت و ناسنامە كەیارمەتی دەدات لەزاڵبوون بەسەر هەر كۆسپ و تەگەرەیەكی ترانزێت (پەڕینەوە) لەبەغدا». دەشتی جەمال لەوبارەیەوە دەڵێت:»ئەمە كارێكی نایاسایی و هاوكات تاوانێكی گەورەیە بەرامبەر چارەنووسی دەیان پەنابەر كەبەرهەمی داسەپاندنی هەلومەرجێكی ئەوپەڕی نامرۆڤانەیە لەسەركوت و بێكاری و نەبوونی خزمەتگوزاری و بێ مافی و لەدەرەوەش دەست لەیەخەی پەنابەران ناكەنەوەو كردوویانن بەوەرەقەیەكی سیاسی و ئابووری لەپێناو قازانج و بەرژەوەندیەكانیان».

سەركۆ جەمال هێشتا عێراق بەگومانە لەتێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم، بۆیە وەفدەكەی عێراق بڕیاریانداوە چەندڕۆژێك لەهەرێمی كوردستان بمێننەوەو وردبینی ئەو گرێبەستانە بكەن كە وەزارەتی سامانە سروشتیەكانی هەرێم ئەنجامیداون و بەپێی زانیارییەکانی هاوڵاتی هەرێم داوایكردووە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوتەكەی زیادبكرێت. بەپێی بەدوادووچوونەکانی هاوڵاتی، كە لەچەند سەرچاوەیەك وەریگرتوون و دوانیان لەوەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمن، هێشتا رێككەوتن لەنێوان هەرێم و بەغدا بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم ئەنجامنەدراوە، هەر لەبەر ئەو هۆكارەش وەفدەكەی عێراق چەندڕۆژێك لەهەرێم ماونەتەوە، یەكێك لەهۆكارەكانیش ئەوەیە هەرێم داوایكردووە تێچووی بەرهەمهێنانی بەرمیلێك نەوتی هەرێم لەنێوان 20 بۆ 22 دۆلار بێت، بەڵام وەفدەكەی عێراق پێشنیازەكە دەبەنەوە بۆ سەرۆكوەزیران و پاشان وەڵامی هەرێم دەدەنەوە. هەرچەندە هاوڵاتی پەیوەندی بەچەند بەرپرسێكی حكومەتی هەرێم و وەزارەتی سامانە سروشتیەكانەوە كرد سەبارەت بەجیاوازی تێچووی وەبەرهێنان و گواستنەوە لەنێوان هەرێم و بەغدا و هۆكاری دواكەوتنی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، بەڵام هەریەكەیان بەپاساوێك ئامادەنەبوون لەوبارەیەوە بدوێن. ڕۆژی یەكشەممە 11-12-2023ەوە وەفدێكی وەزارەتی نەوتی عێراق سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد و سێ ڕۆژ مایەوە، وەفدەكە جگە لەسەرۆكوەزیرانی هەرێم و وەزیری سامانە سروشتیەكان بەوەكالەت، لەگەڵ سەرۆكی هەرێمی كوردستان و كۆمپانیا نەوتیەكانیش كۆبووەوە. یەكەم كۆبوونەوەیان لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بوو، وەفدەكەی عێراق بەسەرۆكایەتیی حەیان عەبدولغەنی جێگری سەرۆكوەزیران و وەزیری نەوتی فیدراڵی عێراق بوو و بەڕێوەبەرە گشتییەكانی وەزارەتەكەو بەڕێوەبەری گشتی كۆمپانیای بەبازاڕكردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) هاوشانی بوو. بەپێی راگەیەندراوێكی كۆبوونەوەكە لەكۆبوونەوەكەدا مەسرور بارزانی رایگەیاندووە «وەستانی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم، زیانی چەندین ملیار دۆلاری بەگەنجینەی گشتی گەیاندووەو پێویستە لەزووترین كاتدا هەناردەكردن دەستپێبكاتەوە»، لەبەرامبەردا وەزیری نەوتی عێراقیش رایگەیاند «دەبێت هەنگاوی یەكەم هەوڵی بەرهەمهێنانەوەی نەوت بدەن نەك هەناردەكردنی». راگەیەندراوەكە لەكاتێكدایە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان لە 25ـی ئاداری 2023 ەوە لەسەر بڕیاری دادگای ناوبژیوانیی نێودەوڵەتیی لەپاریس لەئەنجامی سكاڵایەكی عێراق لەدژی توركیا راگیراوە، تائێستا سەرەڕای چەندین كۆبوونەوە لەئاستی باڵا لەنێوان بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و عێراق و توركیاش، دەستیپێنەكردووەتەوە. مەسرور بارزانی لەدواین ڕاگەیەندراودا لەبارەی كۆبوونەوەكە ڕایگەیاند:» ئەگەر هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم هەیە، وەفدی عێراق گەڕاوەتەوە بۆ بڕیاردان لەسەر پێشنیارەكان، كۆبونەوەیەكی باشمان هەبوو لەگەڵ وەزیری نەوتی عێراق، ئەوەی لەسەر هەرێم بووە لەڕووی كاری تەكنیكی یان یاسایی، هەرچی ئەركی سەر حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە جێبەجێ كراوە.» وتیشی:»دەمێنێتەوە سەر ئەوەی مافەكانی خەڵكی كوردستان كە لە دەستوردا هاتووە ئەوانیش رێز لەو مافانە بگرن‌و جێبەجێیان بكەن، قسەی زۆر كرا لەسەر ئەوەی هەرێم ئەركی چییەو مافی چییە، داواكارییەكانی ئێمەش لە حكومەتی فیدراڵی بۆ رێزگرتن لە مافە دەستورییەكانی هەرێم، بەتایبەتی دابینكردنی شایستە داراییەكانی خەڵكی هەرێم، چەند مانگێكە خەڵكی هەرێم موچەكانیان دواكەوتوە، بەڵام هۆكارەكەی حكومەتی فیدراڵی بەغداد بووە، داوامان كرد ئەم كێشانە كۆتاییان پێ بێت، چیتر شایستە دارییەكانی خەڵكی كوردستان دوانەكەوێت.» «لە قسەكردندا گەیشتینە زۆر تێگەیشتنی باش، ئەوان گوتیان دەگەڕێینەوە بۆ ئەوەی دوا بڕیار لەسەر پێشنیارەكان بدەین، من ئومێدم زۆرە ئینشاڵا بگەینە ئەنجامێكی باش‌و وەڵامێكی باشیش بۆ خەڵك هەبێت، ئەگەری هەناردەكردنەوەی نەوت هەیە، بەڵام دەبێت مافەكانی هەرێمی كوردستان بەپێی دەستور رەچاوبكرێت، جگە لە نامە، من لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی حكومەتی فیدراڵی قسەم كردووە ناردنی 700 ملیار دینارەكە، ئەوان باسی ئەوەیان كرد كە ئێمە وەختی خۆی داوای شەش مانگمان كرد كە ئەو بڕە پارەی ئەو شەش مانگەی لەمساڵدا ماوە بۆ خەڵكی دابین بكەن، ئەوان بۆ سێ مانگ بڕیاریاندا، رەقەمەكەش ئێمە داوای 800 ملیارمان كرد، ئەوان بڕیاریاندا لەسەر 700 ملیار دینار، بۆ سێ مانگەكەی تر دیسان ئێمە قسەمان كردووە، وتیانە بۆ مانگی 12 دەبێت جارێكی تر حسابات پاكتاو بكرێت بۆ ئەوەی بزانن چی ماوە دابینی بكەن، ئیتر ئێمە چاوەڕێی ئەوە دەبین‌و ئەوانیش بەڵێنەكانی خۆیان جێبەجێ بكەن». مەسرور بارزانی وای وت. لەپێش كۆبوونەوەی لەگەڵ سەرۆكی حكومەت و وەفدی هەرێم، حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق رایگەیاند:»هەنگاوی یەكەم دەبێت هەوڵی دووبارە وەبەرهێنانەوەی نەوت بدەین، پاشان لەهەنگاوی دووەم ئێمە لەگەڵ بەرپرسانی توركیا لەگفتوگۆداین بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم لەڕێگەی هێڵی عێراق- توركیا». وتیشی:» بۆ هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم گفتوگۆو لێكتێگەیشتنی باشمان لەگەڵ بەرپرسانی توركیا هەیە». دواتریش كەمال محەمەد، وەزیری سامانە سروشتیەكانی هەرێم بەوەكالەت سەبارەت بەكێشەكان لەبەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەڕێگەی توركیاوە، رایگەیاند:»كێشەی سەرەكیی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەیە كە لەبودجەدا دەستنیشانكراوە كە هەشت هەزارو 690 دینارە، كەئەم نرخەش لەگەڵ سروشتی گرێبەستەكانی هەرێمی كوردستان ناگونجێت». وتیشی:»هاتنی وەفدی وەزارەتی نەوتی عێراق و كۆمپانیای سۆمۆ بۆ چارەسەركردنی بابەتی تێچووی گواستنەوەو بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی كوردستانە كەكێشەی سەرەكییە». رۆژی دووشەممە 13-11-2023 دووەمین كۆبوونەوەی هەردوو وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان و وەزارەتی نەوتی عێراقی فیدراڵ لەڕۆژی دووەمی سەردانی وەزیری نەوتی عێراق بۆ هەولێر بەڕێوەچوو. بەگوێرەی راگەیەنراوێك، ژمارەیەك لەنوێنەرانی گەورە كۆمپانیاكانی نەوت بەشداری كۆبوونەوەكە بوون و تێیدا باس لەڕێكارەكانی چارەسەركردنی كێشەكان و خۆئامادەكردن بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان كراوە. لەدوای كۆبوونەوەیان لەگەڵ نوێنەری كۆمپانیاكان، وەفدەكەی عێراق سەردانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانیان كرد. سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان بڵاویكردووەتەوە: لەكۆبوونەوەكەدا سەرۆكی هەرێمی كوردستان جەختی لەپشتگیریی خۆی بۆ گفتوگۆو هەنگاوەكانی حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ چارەسەركردنی كێشەكان و دووبارە ناردنە دەرەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان كردووەتەوە، هەروەها ئاماژەی بەوەكرد وەستانی ناردنە دەرەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان زیانێكی گەورەی بەداهاتی گشتیی عێراق گەیاندووە، بۆیە دەستپێكردنەوەی هەرچی زووتری ناردنە دەرەوەی نەوتی هەرێمی كورستانی، بەگرنگ و پێویست زانی. بەشێک لەمیدیا عێراقییەکان ئاشکرایانکردووە کە جگە لەکێشەی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە، یەكێكی دیكە لەگرفتەكانی بەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، ئەوەیە  توركیا مەرجی هەیە بۆ رێگەدان بەدەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم لەڕێگەی بەندەری جەیهان، مەرجەكانیش یەكێكیان لێخۆشبوونە لەو سزا ماددیەی كەدادگای پاریس بەسەریدا سەپاندووەو بڕەكەی یەك ملیارو 500 ملیۆن دینارە، هاوكات مەرجێكی دیكەی ئەوەیە كە ئەو نەوتەی پێیدەفرۆشن و نەوتی هەرێمە بەهەمان نرخی پێشوو بێت كە 19 دۆلارە بۆ هەر بەرمیلێك، لەبەرامبەردا عێراق بەوە رازی نییەو وەك فشارێك بۆ رازیكردنی توركیا باس لەنۆژەنكردنەوەی بۆری هەناردەی نەوتی نێوان عێراق- سوریا دەكات. تا 25-3-2023 حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەفەرمی رۆژانە 450 هەزار بەرمیل نەوتی دەفرۆشت، كە لەمانگێكدا دەكاتە زیاتر لە 13 ملیۆن و 500 هەزار بەرمیل نەوت، ئەگەر بۆ هەر بەرمیلێك نەوت 72 دۆلار هەژمار بكرێت ئەوا لەمانگێكدا كردوویەتیە سەروو یەك ملیار دۆلاری مانگانە، بەوپێیەش هەرێمی كوردستان لەمانگی چواری ئەمساڵ تا مانگی 11 زیاتر لەحەوت ملیار دۆلار زیانی كردووە. پێش راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم، وەزیری پێشووی سامانە سروشتیەكانی هەرێم لەپەرلەمانی كوردستان باسی لەوەكردبوو كە 52٪ی داهاتی نەوت بۆ خەرجی كۆمپانیاكانی نەوت و هەناردەی نەوت بەبۆری دەڕوات، حكومەتی هەرێمی كوردستانیش ئەوەی راگەیاندبوو كە 10 دۆلار كەمتر لەنرخی بازاڕ نەوت دەفرۆشێت، بەوپێیەش لەكۆی ملیارێك دۆلار زیاتر لە 550 ملیۆن دۆلاری بۆ كۆمپانیاكان و كرێی بۆری نەوتی هەرێم رۆیشتووە. پێشتر عومەر گوڵپی، ئەندامی لیژنەی دارایی لەخولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی وتبوو:» هیچ بەڵگەیەك نییە بۆ ئێمەو خەڵكی كوردستان و دیوانی چاودێری دارایی و پەرلەمانی كەداهاتی نەوت بخاتە بەردەست، لەكاتێكدا من لەلیژنەی داراییم». وتیشی:»لەدانیشتنەكەی  پەرلەمان كەوەزیری سامانە سروشتیەكان ئامادەیبوو 15 پرسیارمان لێكرد بەڵام تائێستا وەڵامی نەدراوەتەوە». بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست هاوڵاتی كەوتووە، لیژنەی وزە لەئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق راپۆرتێكی ئامادەكردووە، كە تایبەت بووە بەدۆسیەی نەوتی هەرێمی كوردستان. هەر بەپێی زانیارییەكان، راپۆرتەكە تایبەت بووە بەبڕی بەرهەم و خەرجی وەبەرهێنانی نەوت و كرێی كۆمپانیا بیانییەكان و داهاتەكەی، كە لەئەنجامدا دەركەوتووە، ئەگەر رێگری دروست نەبێت، مانگانە بڕی 1 ملیار دۆلار داهات لەنەوتی هەرێمی كوردستان پەیدادەكرێت. لەڕاپۆرتەكەدا، كە بۆ وەزارەتی نەوت ئامادەكراوە، باسی كرێی كۆمپانیاكان و بەرزی رێژەی تێچووی وەبەرهێنانی نەوت لەهەرێم كراوەو پێشنیاز كراوە، كەوەزارەتەكە پێداچوونەوە بەگرێبەستە نەوتییەكانی هەرێم بكات، بۆ ئەوەی وەك گرێبەستەكانی عێراقی لێبكرێت، ئەوەش وادەكات داهاتی نەوتی هەرێم زیاتر بكرێت. هەر بەپێی زانیارییەكان حكومەتی هەرێمی كوردستان یەك ملیار دۆلار هەقدەستی كۆمپانیا نەوتییەكان قەرزارە. لەمبارەوە پێگەی ئۆیل پرایس لە راپۆرتێكدا لەزاری كۆمپانیای DNOی نەرویجی ئاشكرای كردووە «تاوەكو بەرچاو روون نەبن لەبارەی شایستە داراییە دواخراوەكانیان و شایستەكانی داهاتوویان و مەرجەكانی فرۆشتنی نەوت ئامادەنین دەست بەهەناردەی نەوت بكەنەوە”. بەپێی راپۆرتی ماڵپەڕەكە، «هەقدەستی كۆمپانیا نەوتیەكانی هەرێم دەگاتە یەك ملیار دۆلار كەتاوەكو ئێستا حكومەتی هەرێم نەیتوانیوە بیدات و قەرزارە”. حكومەتی هەرێم بەفەرمی لەبەرواری لە22ی ئایاری 2014 هەناردەكردنی  نەوتی لەڕێی بۆری راگەیاند. بەپێی گرێبەستەكانی هاوبەشیكردن لەبەرهەم PSA كەهەرێم لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكان ئیمزایكردووە لەسنوری كێڵگە نەوتییەكانەوە گواستنەوەی نەوت دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی هەرێـم واتە خەرجی گواستنەوە لەسەر هەرێمە. بەپێی ئەو زانیاریانەی هاوڵاتی لەوەزارەتی سامانە سروشتیەكانی هەرێمی كوردستان وەریگرتووە، حكومەتی عێراق پێداچوونەوە بەگرێبەستەكانی هەرێمدا دەكات، ئەویش بەهۆی ئەو تێچووە زۆرەی لەگواستنەوە و بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمدا هەیە. زانیاریەكانی هاوڵاتی ئەوە دەردەخات، زۆرترین تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لەعێراق گەیشتووەتە نزیكەی شەش دۆلار بۆ بەرمیلێك، بەڵام لەهەندێك ناوچەی هەرێم بەخەرجی بەرهەمهێنان و گواستنەوەش هەندێك جار گەیشتووەتە سەروو 40 دۆلار، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا وەك سەرچاوەیەك لەوەزارەتی سامانە سروشتیەكان بەهاوڵاتی وت:»تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لەهەرێم لەهەندێك ناوچە زیاتر دەبێت لەعێراق ئەگەر كۆمپانیای سۆمۆی عێراقیش سەرپەرشتی بكات چونكە بۆ ناوچە شاخاویەكان پێویستی بە «پەمپ» ی زیاتر هەیە كەئەوەش بۆ پاڵپێوەنانی نەوتەو تێچووی بەرهەمهێنانی زیاتر دەكات». ئەو زانیارییانە لەكاتێكدایە پێشتر وەزیری نەوتی عێراق ئەوەی ئاشكراكردبوو كەتێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم سێ هێندەی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی عێراقە.  

عەمار عەزیز لەساڵی‌ 2006ەوە تائێستا حكومەت و لایەنە پەیوەندیدارەكان بەڵێن بەخەڵك دەدەن كەپاڵاوگە نایاساییەكانی ناوچەی كواشێ‌ سەر بەقەزای سێمێل دابخرێن بەڵام تائێستا لەکارکردن بەردەوامن، جگە لەزیانە تەندروستییەکانی، ژینگەی قەزاكەشی تێكداوە . پاڵاوگە نایاساییەكان دەكەونە ناوچەی كواشێ‌ سەر قەزای سێمێل، تاپێش ساڵێك ژمارەیان 45 پاڵاوگە بوو، ئێستا تەنها 16 پاڵاوگە ئیش دەكەن، لەسەر ئاستی باڵا چەندینجار بڕیاری داخستنیان بۆ دەركراوە، بەڵام نەچووەتە بواری جێبەجێكردنەوە . ساڵح رەمەزان، موختاری كۆمەڵگای باستكێ‌-یە كەتەنها چوار كێلومەتر دوورە لەناوچەی كواشێ،‌ بەهاوڵاتی وت، «17 ساڵی رێكە ئەم كێشەیەمان بۆ چارەسەرنەكراوەو تازە لێی راهاتووین، رۆژانە دوكەڵی پیس و رەش و بۆنی ناخۆش هەڵدەكێشین، ژمارەیان نازانم بەڵام دڵنیام زۆر كەس تووشی نەخۆشی رەبۆو سییەكان بوونەتەوە بەهۆی ئەم پاڵاوگانە، هەر ماوە ماوە بڕیاری تازە دەردەكەن و جێبەجێ‌ ناكرێت، ئەوەی زیانی پێدەگات تەنها خەڵكی ئاساییە». دوو  هەزارو 500 كەس لەكۆمەڵگای باستكی دەژین. لەساڵی 2010 خەڵكی قەزای سێمێل و دەوروبەری بەنوێنەرایەتی هەموو خەڵكی قەزا 500 ئیمزا كۆكرانەوە، دواتر رادەستی ئیدارەی پارێزگای دهۆك كرا، سەرباری چەندین هەوڵی دیكەش تا لەم كێشەیە رزگاربین بەڵام هەر سوودی نەبووە . ساڵح رەمەزان دەڵێت، «ئەگەر ئەوانە نایاسایی نەبن ئەی بۆچی بەشەو زیاترو قاچاغی ئیش دەكەن، ماوەیەك هەندێك پاسەوانیان لەسەر رێگای گشتی ناوچەی كواشێ دانا تاڕێگری لەو تەنكەرانە بكەن كەنەوتی خاو دەگوازنەوە بۆ ئەو پاڵاوگانە بەڵام ئێستا پاسەوانەكانیش لەوێ‌ نەماون، خاوەنی ئەو پاڵاوگانە حساب بۆ لایەنی پەیوەندیدارو حکومەت ناكەن». « هیچ خۆشیمان نیە، بەهاوینان ناتوانین موبەریدەو پانكە دابگیرسێنین بەهۆی بۆنی ناخۆش و دوكەڵ، لەزستانیش بەهەمانشێوە دوكەڵ و بۆنێكی پیس و بۆگەن بەناوچەكەدا بڵاودەبێتەوە، بۆنەكەی ئەوەندە ناخۆشە ناتوانم وەسفی بكەم، جگە لەزیانە تەندروستییەكان هاوكات زیانی زۆر گەیاندووەتەوە ژینگەی قەزاكە، هەروەها زیانی زۆری بۆ جووتیارانی ناوچەكە هەیە « ساڵح رەمەزان وای وت . پیسكردنی ژینگەو ئاووهەوای كوردستان بەپێی یاسای ژمارە 8ی ساڵی 2008ی پاراستن و چاككردنی ژینگە سزای قورسیشی بۆ دانراوە، كەزیندانی  و غەرامەی تا 200 ملیۆن دیناری تێدایە، ئەوەش بەپێی جۆرو شێوازی سەرپێچی دەگۆڕێت . شەڕی یاسایی و بڕیاری نێوان حكومەت و پاڵاوگەكان نوێ‌ نییە، لەساڵی 2010وە چەندینجار دووبارە بووەتەوە، هەر جارەو زنجیرەیەك رێوشوێن دەركراوە بەڵام پاڵاوگەكان هێشتا لەكاردان. عەبدولسەمەد تێلی، سەرۆكی لیژنەی وزەو پیشەسازی لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی وت، «لەكابینەی پێشووی حكومەتی هەرێم و لەم كابینەیەشدا، بڕیاری داخستنی پاڵاوگە نایاساییەكانی ناوچەی كواشی دەركردووە، هاوكات پێشتر لەوەزارەتی ناوخۆو ئێدارەی پارێزگای دهۆكیش بڕیاری داخستنیان دەركردووە، بەڵام تائێستاش بەشێكیان ئیش دەكەن، دوای دەرچوونی هەر بڕیارێك بەماوەیەكی كەم دووبارە ئیشیان كردووە. عەبدولسەمەد تێلی دەشڵێت: چارەسەركردنی ئەم كێشەیە زۆر ئاسانە، تەنیا بەڕێگریكردن لەو تەنكەرانەی نەوتی خاویان بۆ دابین دەكەن، ئەگەر نەوتی خاویان پێنەگات ناتوانن ئیش بكەن و بەناچاری خۆیان وازدەهێنن، بەڵام ئەمە نەكراوە تائەم ساتەش نەوتی خاویان بۆ دەڕوات و ئیش دەكەن». نزیكەی 45 پاڵاوگە لەسنوری كواشێ‌ بەشەوو رۆژ كاریاندەكرد، بەڵام بەهۆی تێكدانی ژینگەو ناڕەزایی خەڵك ئیدارەی پارێزگای دهۆك لە 25ی ئابی 2021دا بڕیاریدا بەداخستنی هەموو پاڵاوگەكان، لەئێستادا 16 پاڵاوگە ئیش دەكەن و دۆسیەی ژمارەیەك پاڵاوگە لەدادگان و یەكلایی نەكراونەتەوە. لەبارەی رێكارەكانی ئیدارەی پارێزگای دهۆك و قایمقامیەتی قەزای سێمێل بۆ داخستنی پاڵاوگەكان، خەلیل مەحمود، قایمقامی قەزای سێمێل بەهاوڵاتی وت: گوڕانكاری و رێكاری ئیداری بەرامبەر پاڵاوگە نایاساییەكانی ناوچەی كواشێ‌ كراوە، یەکەم ژمارەی پاڵاوگەكان پێشترنزیكەی 45 پاڵاوگە بووە، ئێستا ئەوانەی ئیش دەكەن ژمارەیان 11 بۆ 12 پاڵاوگەن، دووەم ئەوانەی ئێستا ئیش دەكەن لەژێر چاودێری وردی لایەنە پەیوەندیدارەكانن كەكۆمەڵێك مەرج و رێنماییان بۆ دانراوە كەدەبێت جێبەجێی‌ بكەن، بەپێچەوانەوە دادەخرێن «. خەلیل مەحمود دەشڵێت: بەپێی بەداواداچوونەكانمان ئەو پاڵاوگانەی ئێستا ئیش دەكەن بەشی زۆری رێنمایی و مەرجەكانیان جێبەجێ‌ كردووە، بۆ داخستنی یەكجارەكی كاری ئەو پاڵاوگانەش پێویستی بەبڕیاری حكومەتە «.