ئەم ساڵ لە هەرێمی کوردستان 12 کرێکار لەکاتی کارکردندا گیانیان لەدەستداوە

هاوڵاتی  دەستەی ئاماری هەرێم رایگەیاند: لەهەرێم زیاتر لەحەوت هەزار موەلیدەی ئەهلی هەیە كە كۆی داهاتی ساڵانەیان 726 ملیار دینارەو كۆی موچەی كارمەندانیشیان بۆ ساڵێك زیاتر لە 36 ملیار دینارە. دەستەی ئاماری هەرێم روپێویەكی لەبارەی ژمارەی موەلیدە ئەهلیەكانی هەرێمی كوردستان و داهاتی ساڵانەیان ئەنجامداوەو بەپێی روپێویەكەش كە لەساڵی 2021ەوە دەستیپێكراوە، لەهەرێمی كوردستان حەوت هەزارو 354 موەلیدەی ئەهلی هەیە كە لەكاتی نەبونی كارەبای نیشتمانیدا بەپێی ئەو خشتەیەی بۆیان دادەنرێت كارەبا دەدەنە هاوڵاتیان.  "لەهەرێمی كوردستان ملیۆنێك و 311 هەزارو 598 هاوبەشی كارەبای موەلیدە هەیە، پارێزگای سلێمانی زۆرترین هاوبەشی موەلیدەی هەیە كە 502 هەزارو 220 هاوبەشن و 38٪ی كۆی هاوبەشانی هەرێمە، لە پارێزگای هەولێریش 461 هەزارو 993 هاوبەش هەیە كە 35%ی هاوبەشانی هەرێمە، لەپارێزگای دهۆكیش 347 هەزارو 385 هاوبەش هەیە كە 27%ی رێژەی كۆی هاوبەشەكانە" دەستەی ئاماری هەرێم لە روپێویەكەیدا وا دەڵێت.   لەروپێوییەكەدا ئەوەشی ئاشكراكردوە: "خەرجی تێچوی موەلیدەكان لەساڵێكدا 14 ملیۆن و 909 هەزار دینارە،  بەڵام كۆی داهاتی ساڵانەیان 726 ملیار دینارە، بەڵام كۆی موووچەی كارمەندانی موەلیدە لە هەرێمی كوردستان بۆ ساڵێك 36 ملیار و 470 ملیۆن دینارە، بە تێكڕای مانگانەی 392 هەزار دینار هەژماركراوە بۆ هەر كارپێكەرێكی مولیدە". دەستەی ئاماری هەرێم ئاماژەی بەنرخی ئەمپێری موەلیدە ئەهلیەكان كردوە لەپارێزگاكانی هەرێم كە پارێزگای هەولێر بە پلەی یەكەم دێت لەگرانی نرخەكان بەشێوەیەك بۆ ئەمپێرێك كەمترین نرخ پێنج هەزارو زۆرترینی 18 هەزار دینار بووە، بەڵام لە پارێزگای دهۆك شەش هەزار دینار كەمترین و 17 هەزار دینار زۆرترین بووە، كەمترین نرخیش لەپارێزگای سلێمانی بووە كە ئەمپێری دوو هەزارو زۆرترینی 17 هەزار دینارە بووە. بەپێی روپێوییەكە 90%ی موەلیدەكان لە شارەكاندان و 10%شیان لە گوندەكاندان.

هاوڵاتی  دەستەی ئاماری هەرێم رایگەیاند: لەهەرێم زیاتر لەحەوت هەزار موەلیدەی ئەهلی هەیە كە كۆی داهاتی ساڵانەیان 726 ملیار دینارەو كۆی موچەی كارمەندانیشیان بۆ ساڵێك زیاتر لە 36 ملیار دینارە. دەستەی ئاماری هەرێم روپێویەكی لەبارەی ژمارەی موەلیدە ئەهلیەكانی هەرێمی كوردستان و داهاتی ساڵانەیان ئەنجامداوەو بەپێی روپێویەكەش كە لەساڵی 2021ەوە دەستیپێكراوە، لەهەرێمی كوردستان حەوت هەزارو 354 موەلیدەی ئەهلی هەیە كە لەكاتی نەبونی كارەبای نیشتمانیدا بەپێی ئەو خشتەیەی بۆیان دادەنرێت كارەبا دەدەنە هاوڵاتیان.  "لەهەرێمی كوردستان ملیۆنێك و 311 هەزارو 598 هاوبەشی كارەبای موەلیدە هەیە، پارێزگای سلێمانی زۆرترین هاوبەشی موەلیدەی هەیە كە 502 هەزارو 220 هاوبەشن و 38٪ی كۆی هاوبەشانی هەرێمە، لە پارێزگای هەولێریش 461 هەزارو 993 هاوبەش هەیە كە 35%ی هاوبەشانی هەرێمە، لەپارێزگای دهۆكیش 347 هەزارو 385 هاوبەش هەیە كە 27%ی رێژەی كۆی هاوبەشەكانە" دەستەی ئاماری هەرێم لە روپێویەكەیدا وا دەڵێت.   لەروپێوییەكەدا ئەوەشی ئاشكراكردوە: "خەرجی تێچوی موەلیدەكان لەساڵێكدا 14 ملیۆن و 909 هەزار دینارە،  بەڵام كۆی داهاتی ساڵانەیان 726 ملیار دینارە، بەڵام كۆی موووچەی كارمەندانی موەلیدە لە هەرێمی كوردستان بۆ ساڵێك 36 ملیار و 470 ملیۆن دینارە، بە تێكڕای مانگانەی 392 هەزار دینار هەژماركراوە بۆ هەر كارپێكەرێكی مولیدە". دەستەی ئاماری هەرێم ئاماژەی بەنرخی ئەمپێری موەلیدە ئەهلیەكان كردوە لەپارێزگاكانی هەرێم كە پارێزگای هەولێر بە پلەی یەكەم دێت لەگرانی نرخەكان بەشێوەیەك بۆ ئەمپێرێك كەمترین نرخ پێنج هەزارو زۆرترینی 18 هەزار دینار بووە، بەڵام لە پارێزگای دهۆك شەش هەزار دینار كەمترین و 17 هەزار دینار زۆرترین بووە، كەمترین نرخیش لەپارێزگای سلێمانی بووە كە ئەمپێری دوو هەزارو زۆرترینی 17 هەزار دینارە بووە. بەپێی روپێوییەكە 90%ی موەلیدەكان لە شارەكاندان و 10%شیان لە گوندەكاندان.

هاوڵاتی: شوان بەدری لە دوای تیرۆر کردنی رەزا موسەوی بەرپرسی پەیوەندی سەربازی نێوان ئێران و سوریا ، هەرەشەکانی ئێران بۆ تۆڵەکردنەوە و  بەردەوامی جەنگ لە غەزە و ئەگەری پێکدادنی سەربازی نێوان ئیسرائیل و ئێران زیادیكردووە، هاوڵاتی لەم راپۆرتەدا توانا و هێزی سەربازی ئەو دوو ووڵاتە دەخاتە ڕوو. پۆلێن بەندی جیهانی; بە پێی پۆلێن بەندییە جیهانییەکان هێزە سەربازییەکانی هەردوو وڵات لە یەکەوە نزیکن و هەردوو وڵات لە ڕیزبەندی 17 و 18 ی بەهێزترین هێزە سەربازییەکانی جیهانن. هەر بە پێی پێگەی گڵۆباڵ فایەر پاوەری ئەمریکی هێزە سەربازییەکانی  ئەو دوو  وڵاتە لە ڕۆژهەڵاتی نەوەراست بە پلەی سێیەم و چوارەم دێن بە دوای یەکدا. بودجەی سەربازی لە رووی بودجەی سەربازییەوە ئێران لە ریزبەندی چلەمین ووڵاتانی جیهانە. بودجەی ساڵانەکەی بە پێنج ملیار و نیو دۆلار مەزەندە دەکرێت. ئیسرائیلیش بە بودجەی 24ملیار و سێسەد ملیۆن دۆلار لە ریزبەندی حەڤدەیەمی ووڵاتاندایە لە رووی بودجەی سەربازییەوە. هێزی مرۆیی هێزە سەربازییەکانی ئێران بە یەک ملیۆن و پێنجسەد هەزار سەرباز مەزەندە دەکرێت ، بەم جۆرە، 515 هەزار سەرباز، 350 هەزار سەربازی یەدەک،90 هەزار کەسی نیمچە سەربازی. هێزە سەربازییەکانی ئیسرائیلیش بە 646 هەزار کەس مەزەندە دەکرێت بەم جۆرە، 163 هەزار سەرباز،465 هەزار سەربازی یەدەک، هەشت هەزار کەسی نیمچە سەربازی. هێزی ئاسمانی    ئێران خاوەنی 541 فرۆکەی جەنگییە و لە ریزبەندی 21 ی جیهانییە ، ئیسرائیلیش بە خاوەندارێتی 601 فرۆکەی جەنگی لە ریزبەندی 18 ی جیهانییە. هێزی ووشکانی هێزە ووشکانییەکانی ئێران 4071  تانك و 69 هەزار ئۆتۆمبێلی سەربازی و 580 دوورهاوێژ و 2050  تۆپی دوورهاوێژ و 1085 ڕاجیمەی مووشەکی لە خۆ دەگرێت، لە بەرابەریشدا ئیسرائیل خاوەنی 2200  تانك و 56 هەزار ئۆتۆمبێلی سەربازی و 650 دوورهاوێژ و 300 تۆپی دوورهاوێژ  و300 راجیمەی مووشەکییە. هێزی دەریایی هێزە دەریاییەکانی ئێران لە 101 یەکەی دەریایی پێک دێت، بەم جۆرە حەوت پاپۆری جەنگی ،سێ کۆرڤیتی دەریایی ، 19 ژێردەریایی و چەند مین شکێنێکە بەم جۆرە لە ریزبەندی 32 ی جیهانییە. هەرچی ئیسرائیلیشە بە حەوت کۆرڤیت و پێنج ژێردەریایی و چەند پاپۆرێکی چاودێری و 67 یەکەی دەریایی لە ریزبەندی چلەمی جیهانییە. هێزی ئەتۆمی ئێران خاوەنی هیچ جۆرە بۆمبێکی ئەتۆمی نییە ، بەڵام ئیسرائیل هەرچەندە ئاشکرای نەکردووە بەڵام بە پێی چاودێران خاوەنی دەیان کڵاوەی ئەتۆمی هەجۆرە. فرۆکەی بێفرکەوان هەردوو ووڵات خاوەنی ژمارەیەکی بەرچاو فرۆکەی بێفرۆکەوانن ،  هەندێک لە فرۆکە ئێرانییەکان وەک شاهیدی یەک  رووسیا لە جەنگی دژ بە ئۆکرانیا بەکاری هێناون .

هاوڵاتی بەگشتی لەكەركوك 526 هەزار و 790 كەس دەنگیان داوە، لەو ژمارەیە 219 هەزار و 497 دەنگ بۆ لیستە كوردیەكان بووە، بەڵام تەنها یەكێتی و پارتی كە بەدوو لیستی جیا دابەزیون توانیویانە كورسی بەدەست بهێنن، واتە 186 هەزار و 122 دەنگ بۆ بەدەستهێنانی كورسی بووە، بەدیاریكراوی 33 هەزار و 275 دەنگ كە بەشی كورسییەكی دەكرد فەوتاوە، چونكە بەپێی سیستەمی سانت لیگۆ كورد كەمترین نرخی كورسی لەسەر كەوتووە و بۆ هەر كورسییەك 31 هەزار و 110 دەنگی پێویست بووە، بەشێوەیەك هەر لیستێك لەو ژمارەیە كەمتری هێنابێت دەنگەكانی فەوتاندووە. هەرچەندە كورد ئەگەر بەیەك لیست بەشداری بكردایە هەشت كورسی مسۆگەر دەكرد بەپێی سیستەمی سانت لیگۆ، بەڵام هێشتا بەدەنگ كورد زیاتر لە 13 هەزار و 500 دەنگ لەپێش دەنگی لیستە عەرەبیەكانەوەیە. ئەم ئەنجامە بەپێی بەدواداچونێكی هاوڵاتی دەركەوتووە و بەدەرە لەئەنجامی دەنگدانی تایبەت كە ڕەنگە ئەنجامەكە بەڕادەیەكی كەم بگۆڕێت لیستە عەرەبی و توركمانیەكان لەهەڵبژاردنی 2021 بەهەردوولایان پێنج كورسییان هێنا سێ لیستی عەرەبی سێ كورسی و توركمانەكانیش دوو كورسی، بەڵام لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 2023 عەرەب بەتەنیا شەش كورسی و توركمانیش دوو كورسی واتە دەنگی عەرەب دوو هێندە زیادیكردووە و توركمانەكانیش وەك خۆیەتی. هەرچەندە كورد بەراورد بەهەڵبژاردنی 2021 ی پەرلەمانی عێراق دەنگ و كورسی زیادیكردووە بەڵام ئەوەی زیانی پێگەیاندووە فرە لیستییە كە ئەگەر یەك لیست بوایە بەپێی سیستەمی سانت لیگۆ هەشت كورسی دەهێنا و دەیتوانی بەئاسانی لەگەڵ كۆتای مەسیحیەكانی كەركوك پۆستی پارێزگار یەكلایی بكاتەوە.

سەركۆ جەمال رێكخراوێكی ئەڵمانی- كوردی كار بۆ بەهێزكردنی سیستەمی دادوەری لەهەرێمی كوردستان دەكات، لەدووەم كۆنفرانسیان لەسلێمانی باس لەمەترسییەكانی بەكارهێنانی درۆن و تێكدانی ژینگەی كوردستان كرا لەلایەن هەریەك لەتوركیاو ئێرانەوە. رۆژی 16-12-2023 ناوەندی كوردستان بۆ یاسای نێودەوڵەتی، لەسلێمانی دووەم كۆنفرانسی ساڵانەی بۆ یاسای نێودەوڵەتی ئەنجامدا، بەناونیشانی دادپەروەری تاوانی نێودەوڵەتی لەكوردستان و رێكارەكانی چەسپاندنی، لەكۆنفرانسەكەدا پسپۆڕانی یاسای نێودەوڵەتی، دادوەر، ئەكادیمی، چالاكوان، رۆژنامەنوس ئامادەبوون، چەند پانێڵێك بەڕێوەچوو، دواتریش گفتوگۆی كراوە لەنێو ئەندامان بەڕێوەچوو. پانێڵی یەكەم بەناونیشانی بەرەو دادپەروەری تاوانی نێودەوڵەتی لەكوردستان بوو، هەریەك لە د.عیباد روحی، د.سۆران بەرزنجی، دادوەر هاوارد مۆریسن بەشدارییان تێداكرد، سێ ناونیشانی جیاواز گفتوگۆی لەبارەوە كرا، یەكەمیان بەناوخۆییكردنی یاسای تاوانی نێودەوڵەتی وەك میكانیزمێك بۆ بەهێزكردنی سیستەمی دادوەری لەكوردستان، دووەم هەوڵەكانی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان لەمەڕ پرسی بەناوخۆییكردنی یاسای تاوانی نێودەوڵەتی لەهەرێم، سێیەم گرنگی بەناوخۆییكردنی یاسای تاوانی نێودەوڵەتی لەكوردستان. د.عیباد روحی لەپانێڵەكەدا وتی:»هەموو دەوڵەتەكان پشتیان بەستووە بەو یاسایەی كە نەتەوەیەكگرتووەكان ئامادەی كردووە كە دەبێت لەهەموو وڵاتێك رێزی لێبگیرێت، بەڵام كێشەكە ئەوەیە تاوانی نێودەوڵەتی لەو دوو سێ تاوانەدا دەبینینەوە كە دادگای نێودەوڵەتی لەماددەی 50 ئاماژەی پێكردووە جینۆساید و تاوان دژی مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ و دەستدرێژی بۆسەر وڵاتان بەڵام كۆمەڵێك تاوانی تر هەن كە دەكرێت زۆر مەترسیدارتر بن، وەك قاچاغچیەتی بەئەندامانی جەستەی مرۆڤەوە، یان قاچاغچێتی رێكخراو و قاچاغبردنی زبڵی ئەتۆمی، یاخود تێكدانی ژینگەیی كە لەكوردستانی گەورە روودەدات بۆیە دەكرێت بەپێی یاسای ناوخۆیی رێكبخرێنەوە». وتیشی:»ئەو تاوانانەی باسمكردن دەكرێت مەترسی زیاتر رووبەڕووی ئێمەو مرۆڤایەتیش بكاتەوە لەكاتێكدا لەیاسای نێودەوڵەتیدا ئاماژەی پێنەكراوە، هەروەها هەزاران تۆمەتبار هەن لەدنیادا بەهۆی بۆشایی لەیاساكان دەستگیرنەكراون یاخود بەهۆی رێككەوتنی ژێر بەژێری وڵاتان رادەست ناكرێن». پانێڵی دووەم بەناونیشانی «ئاڵۆزی پرسی دادپەروەری تاوانی نێودەوڵەتی و سیستەمی دادوەریی كوردستان « بوو هەریەك لە ئازاد وەڵەتبەگی و د.حەسەن مستەفا بەشدارییان تێدا كرد، دوو تەوەری لەخۆگرتبوو، یەكەمیان مۆدێلی دادگای تێكەڵاو بۆ لێپێچینەوە لەچەكدارانی داعش لەكوردستان، دووەمیان بەرپرسیارێتی تاوانی تاكەكەسی لەبەكارهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لەچوارچێوەی یاسای تاوانی نێودەوڵەتیدا. ئازاد وەڵەتبەگی، لەپانێڵی دووەمدا وتی:»دوای تێپەڕبوونی نزیكەی نۆ ساڵ بەسەر تاوانەكانی داعش هێشتا هیچ هەوڵێكی جددی نییە بۆ پەلكێشكردنی تاوانبارانی داعش بۆ بەردەم دادگا نێودەوڵەتیەكان، بۆ دادگایی كردنی تۆمەتبارانی داعش دەبێت پەنا ببەینە بەر دادگای نێودەوڵەتی كە ئەوەش رێكارەكانی قورسەو پێویستی بەبڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشەو كاتی زۆری دەوێت، كەڕەنگە بەهۆیەوە بەشێك لەبەڵگەكان لەناوبچن». وتیشی:»ئەگەر عێراق بیەوێت تۆمەتبارانی داعش دادگایی بكرێت دەبێت داوا لەداواكاری گشتی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی بكات كە لەتاوانەكانی داعش بكۆڵێتەوە، كە ئەمەشیان هەر قورسەو پاڵپشتی نێودەوڵەتی دەوێت، چونكە دەبێت بچێتە بەردەم ئەنجومەنی ئاسایش، بەڵام ئەگەری نزیك لەواقیع دادگای تێكەڵاوی نێودەوڵەتییە بۆ دادگاییكردنی تۆمەتبارانی داعش، پێویستە هەرێمی كوردستان وەك قوربانییەكی دەستی داعش بەشێوەیەكی كارا رۆڵی هەبێت و هەوڵبدرێت لەڕێگەی پەرلەمانی عێراقیشەوە بكرێت بەپڕۆژەیەك». هەر لەپانێڵی دووەمدا، د.حەسەن مستەفا، لەبارەی بەكارهێنانی درۆن لەجەنگەكاندا وتی:»بەكارهێنانی درۆن لەیاسای نێودەوڵەتیدا هیچ دەقێكی یاسایی نییەو لەكاتی بەكارهێنانیدا جگە لەسەربازان خەڵكی مەدەنی دەكاتە ئامانج، ئەمەش جەنگ دەباتە قۆناغێكی مەترسیدارەوە، وەك ئەوەی توركیاو ئێران بەرامبەر كورد بەكاریدەهێنن». وتیشی:»یەكەمجار ئەمریكا وەكو بەرگری رەوا لەدوای رووداوەكانی 11ی سێپتەمبەر پەنای بردەبەر بەكارهێنانی ئەم جۆرە چەكە، بەڵام ئەم جۆرە چەكە مەترسی یەكجار گەورەی هەیە، قەبارەی بچوكەو ماددەی ژەهراوی و سوتێنەری تێدایە بۆیە توێژەرانی نێودەوڵەتی پێیان وایە دەبێت بخرێتە چوارچێوەی چەكە قەدەغەكراوەكان، بێگومان هیچ رێككەوتنامەیەكی نێودەوڵەتی سەبارەت بەبەكارهێنانی چەكی درۆن نیە، جگە لەوەش درۆن بەزەیی نییە و لەلایەن ئامێر یاخود مرۆڤەوە لەشوێنێكی دیكەی ئاڕاستە دەكرێت و بەوەش زۆركات بەهەڵە ئامانجی دیكە دەپێكێت ئەوەش دوورە لەهەموو بەهایەكی ئەخلاقی». شارۆ شاهۆ _ لێپرسراوی پەیوەندیەكانی ناوەندی كوردستان بۆ یاسای نێودەوڵەتی( KCIL) لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»ناوەندەكەمان ناوەندێكی كوردستانی ئەڵمانییە، ناحكومی و ناسیاسی و ناحزبییە، لەساڵی 2021 لەشاری نۆرنبێرگ لەئەڵمانیا دامەزراوە، تایبەتە بەلێكۆڵینەوەو بنكۆڵكاری یاسا نێودەوڵەتییەكان لەهەمبەر مافی پێكهاتەكانی كوردستان و دۆزی كوردستان، هەروەها پاراستن و پێشخستن و چەسپاندنی بنەما گشتییەكانی مافەكانی مرۆڤ و یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی و یاسای تاوانی نێودەوڵەتی لەكوردستان». وتیشی:»ئەمساڵ پڕۆژەیەكمان هەبوو لەگەڵ وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا لەسەر چۆنیەتی بەناوخۆییكردنی یاسای تاوانی نێودەوڵەتی لەهەرێمی كوردستان، كە یەكێكە لەهەرە بابەتەكان بۆ هەرێمی كوردستان، چونكە زۆرێك لەتاوانی نێودەوڵەتی لەهەرێمی كوردستان روویانداوە، پێویست دەكات لەڕێگەی یاسای تاوانی نێودەوڵەتییەوە دادگایی تاوانبارانی بكرێت».   شارۆ شاهۆ، دەشڵێت:» ئەمساڵ دووەم كۆنفرانسیان تایبەت بووە بەو پرسەو كۆمەڵێك یاساناس و ئەكادیمی و دادوەریان بانگهێشتكردووە و گفتوگۆی جددی كراوە بۆ لۆبیكردن سەبارەت بەناوخۆییكردنی یاسا نێودەوڵەتیەكان، چونكە لەدادگاكانی عێراق و هەرێم پشت بەیاسا ناوخۆییەكان بەستراوە لەدادگاییكردنی تۆمەتبارانی داعش».   لێپرسراوی پەیوەندیەكانی ناوەندی كوردستان بۆ یاسای نێودەوڵەتی، باس لەوەدەكات ناوەندەكە لەڕێگەی وەرگێڕانی چەند پەرتوكێك و لەڕێگەی ماڵپەڕەكەیان دەیانەوێت هەوڵی چڕ بدەن بۆ گرنگیدان بەیاسا نێودەوڵەتیەكان، بەردەوامیش دەبن لەلۆبیكردن بۆ ئەو بابەتە لەڕێگەی كونسوڵی وڵاتان و پەیوەندی لەگەڵ دامودەزگاكانی هەرێمی كوردستان. لەو پەرتوكانەی ناوەندی كوردستان بۆ یاسای نێودەوڵەتی وەریگێڕاونەتە سەر زمانی كوردی (پەیماننامەی سێیەمی جنێڤ پەیوەست بەمامەڵەكردن لەگەڵ زیندانیانی جەنگ، بنەڕەتنامەی رۆمای دادگای تاوانی نێودەوڵەتی، مافی منداڵان لەسیستەمی دادپەروەری منداڵدا، كردە زیانبەخشەكان، مافی یەكسانی بەردەم دادگاكان و دادگاییەكی دادپەروەرانە، دەربارەی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی)ن.

شەنای فاتیح لەگەڵ هاتنی وەرزی پایزو زستان رۆژگار کورت و شەوگار درێژ دەبێت، شەوی ٢١ لەسەر ٢٢ی کانوونی یەکەم کەبەرامبەرە بە ٣٠ی سەرماوەرز لەسەر یەکی بەفرانباری ساڵنامەی کوردی، شەوی نێوەندگیری پایزو زستانەو بەدرێژترین شەوی ساڵ دادەنرێت و ناونراوە (شەوی یەڵدا). (شەوی یەڵدا) یان (شەوی چلە) ئەو شەوەیە کەتیایدا دەستپێکی زستان تیایدا روودەدات، لەکوردیدا وشەی یەڵدا زیاتر بەکاردێت،  لەنیوەگۆی باکوری زەویداو لەجوگرافیای کوردستانی گەورەدا شەوی ٢١ لەسەر ٢٢ی کانوونی یەکەم  درێژترین شەو دەبێت. بەپێی گێڕانەوە مێژووویەكان لەفەرهەنگی ئێراندا یەڵدا یان شەوی ژانویە شەوی لەدایکبوونی خۆشەویستی و بەزەییە،  رۆژئاواییەکان لەگەڵ جەژنی کریسمسدا یەڵدایان پێکەوە گرێداوەو رۆمییەکان وشەی ناتالیسیان بۆ لەدایکبوون بەکارهێناوە. مەسیحییەکانی سوریا وشەی یەڵدایان هێنایە ئێران و لەوکاتەوە وەک خۆی ماوەتەوە، هەروەها لەئاینی زەردەشتیشدا  نەریتی درێژترین و تاریکترین شەوی ساڵ رۆژێکی ناخۆشی تایبەت بوو، پراکتیزەکانی ئەو رۆژەی ئێستا بە  «شەب-ی چەللە/یەڵدا»  ناسراوە لەبنەڕەتدا دابونەریتێک بوون کەمەبەست لێی پاراستنی مرۆڤەکان بوو لەخراپە. سەبارەت بەشەوی یەڵدا هونەرمەند حەمید بانەیی، بەهاوڵاتی وت: ئەو بۆچوونانەی لەسەر مێژووی شەوی یەڵدا هەن جیاوازن و کەس نازانێت کامەیان راستە، بەڵام ئەوەی کەهەیە وشەی یەڵدا وشەیەکی سریانییە بەواتای لەدایکبوون دێت. حەمید بانەیی وتیشی: یەڵدا زیاتر لەناو ئەو میللەتانەی لەم ناوچەیەدا دەژین، بەتایبەت ئەو نەتەوانەی لەناوچە ساردەکان و ناوچە گەرمەکاندا دەژین گرنگی پێدەدرێت، کۆتا شەوی پایز بەتایبەت ئەو شەوەی دەبێتە ناوەند لەنێوان پایزو زستاندا لای هەندێک لەمیللەتان شەوێکی درێژ دەردەچێت، لای هەندێکی دیکەش وەک زەردەشتییەکان وەک شەوێکی تاریک باسی دەکەن. «ئەوەی هەیە وەک پێوەرێکی زانستی درێژترین شەوی ساڵە بەتایبەت لای ئەو میللەتانەی لەنێوان ناوچە گەرم و ساردەکاندا دەژین واتە زستانیان ساردەو هاوینیان گەرمە، وەک میللەتانی چواردەوری ئێمەو میللەتی فارس کە لەو شەوەدا هەندێک چالاکی تایبەت بەخۆیان ئەنجامدەدەن. هونەرمەند حەمید بانەیی وای وت. سەبارەت بەشەوی یەڵدا لەئەدەبیاتی کوردیدا حەمید بانەیی وتی: لەناو ئەدەبیاتی کوردیشدا شەوی یەڵدا باسکراوە وەک مەبەستێک بەتایبەت لەشیعری شاعیرە کلاسیکییەکاندا، یەکێک لەشیعرە مەشهورەکان شیعرەکەی نالییە کەدەڵێت: شەوی یەڵدایە، یا دەیجوورە ئەم شەو كەدیدەم دوورلە تۆ بێ نورە ئەمشەو دڵم وەك حاكمی مەعزولە، قوربان خەڵاتی وەسڵی تۆی مەنزوورە ئەمشەو بەپێی سەرچاوەکان لەکوردستان و ئێران و ئازەربایجان و ئەفغانستان و  تاجیکستان و پاکستان و کوردانی وڵاتانی ئەوروپاو ئەمریکا گرنگی بەشەوی یەڵدا دەدەن و ئەم بۆنەیە یەکێکە لەجەژن و بۆنە مێژووییە کۆنەکانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هاوبەشە لەنێوان نەتەوەکانی هیندو ئاری نەتەوەکانی میزۆپۆتامیا، خەڵک لەو شەوەدا لەلای یەک کۆدەبنەوەو بەخواردن و خواردنەوەو گۆرانی وتن و هەڵپەڕکێ شەوەکە تێدەپەڕینن.

هاوڵاتی دوای سێ ساڵ لەگفتوگۆو راگۆڕینەوە ئەنجومەنی یاسادانانی رۆژئاوای كوردستان لەشاری رەققە دەستوری پەسەندكردو بەپێی دەستورەكە هەرێمێك بەناوی (هەرێمی باكورو رۆژهەڵاتی سوریا) پێكهێندرا، بەرپرسێكی رۆژئاوا دەڵێت بەشێكی دەستورەكە سیاسییە و بەشێكی پەیوەندی بەئاوەدانكردنەوەی ناوچەكەوە هەیە، پارێزەرێكیش پێی وایە ئەو دەستورەی لەڕۆژئاوای کوردستان نووسرایەوە دەستورێکی تا ئاستێکی زۆر دیموکراسییە. رۆژی 12-12-2023 لەشاری رەققە ئەنجوومەنی گشتی بەڕێوەبەرایەتی خۆبەڕێوەبەری باكوورو رۆژهەڵاتی سووریا كۆبوونەوەی ژمارە 90ی خۆی ئەنجامداو ئەو رێككەوتنە كۆمەڵایەتییەی پەسەند كرد، كە لەلایەن لیژنەی بەرفراوان بۆ دامەزراندنی هاوپەیمانێتییەكە پێشكەش كرا. یاسر سولەیمانی، جێگری هاوسەرۆكی كۆمەڵەی گشتی بەڕێوەبەرایەتی خۆبەڕێوەبەری لەڕەققە، ١٣٤ ماددەی لەسەر رەشنووسی دەستوور خوێندەوەو لەلایەن بەشداربووانەوە هەڵسەنگاندنیان بۆ كراو لەكۆتایی كۆبوونەوەكەدا، بەكۆی دەنگی ئەندامانی ئەنجوومەنی یاسادانان پرۆژەی دەستوور پەسەند كرا. بەگوێرەی دەستوورەكە هەرێمێك بەناوی “هەرێمی باكوورو رۆژهەڵاتی سووریا” پێكدەهێنرێت، ئەو هەرێمەش ئەنجوومەنی نوێنەران و حكومەت و دەسەڵاتی دادوەری دەبێت. رۆژی هەشتی ئەم مانگەش لیژنەی نووسینەوەی دەستوور كە لە ١٥٨ ئەندام پێكهاتبوو، پێشنیازی چین و تووێژەكانی لەچوارچێوەی رەشنووسی دەستووردا پەسەند كردو رەوانەی ئەنجوومەنی یاسادانانی كرد بۆ پەسەندكردنی كۆتایی. بەرپرسێكی رۆژئاوای كوردستان باس لەناوەڕۆكی دەستورەكەو ئامانجەكەی بۆ هاوڵاتی دەكات نورشان حسێن، ئەندامی نوێنەرایەتی خۆبەڕێوبەری دیموكراتی رۆژئاوای كوردستان لەهەرێمی كوردستان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەڵێ راستە لە ١٢ی مانگ پەسەندكردنی هاوپەیمانی کۆمەڵگای باکوری رۆژهەڵاتی سوریا راگەیەندراو کارو خەبات بۆ ئەو هاوپەیمانییە کاتێکی زۆری ویست بۆ نووسینەوەی ئەو هاوپەیمانێتییە، ئەم هاوپەیمانییە دوو لایەنی هەیە، لایەنێکیان پڕۆژەیەکی سیاسییەو بەڕێوبەرایەتی خۆسەر باکورو رۆژهەڵاتی سوریا بەشێوەیەکی روون بۆ خەڵکی سوریاو دەرەوەش پێشکەشیان کردووە». ئەو بەرپرسەی رۆژئاوای كوردستان وتیشی:»هەروەها لایەنی ئاوەدانکردنەوەی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر هەرسێ مەجلیسی قەزایی و تەنفیزی و مەجلیسی گەل بابەتەکان شرۆڤە دەکەن و پەیوەندییەکان لەنێوان ئەو مەجلیسانەدا چۆنە، ئەم سیستەمە بەگوێرەی ئەو هاوپەیمانییەی کۆمەڵگایە کەچۆن زیاتر دیموکراسی بێت و چۆن مافەکان بپارێزرێن بەشێوەیەکی باشتر، ئێمە ماوەیەکی زۆرە گفتوگۆ لەسەر ئەم دەستورە ئەنجامدەدەین بەشێوەیەکی کۆبوونەوەو رەشنووسی ئەو هاوپەیمانێتییە نیشانی خەڵک دراوەو رای خۆیان لەسەر داوە». «تائێستا بەشێوەیەکی ئاشکرا ناڕەزایەتی نەبووە، لەدەرەوەش تائێستا کاردانەوەیەکی نەرێنی لەسەر ئەم هاوپەیمانێتییە نییە، نووسینی ئەم هاوپەیمانێتییە جیاوازە لەنووسینی دەستورێک کە تۆ بەسەر هاووڵاتیانی فەرز بکەیت، ئەم هاوپەیمانێتییە زیاتر لەسەر شێوەی رێککەوتنێکە بۆ ئەو نەتەوەو ئاینە جیاوازانەی لەباکورو رۆژهەڵاتی سوریادا دەژین، بۆیە تائێستا ئەو کاردانەوانەی ئێمە دیومانە ئەرێنی بوون هەروەها کاردانەوەکانی باشووری کوردستانیش ئەرێنی بوون» نورشان حسێن وای وت. پارێزەرێك باس لەوەدەكات «ئەو دەستورەی لەڕۆژئاوای کوردستان نووسرایەوە دەستورێکی تائاستێکی زۆر دیموکراسییە» هاوكات نەریمان ئەحمەد، پارێزەر لەبارەی دەستوری رۆژئاوای كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» دەستور لەجیهاندا دایکی یاساکانە، هەر یاسایەک دەربچێت خیلافی دەستوری هەبێت ئەو یاسایە بەتاڵە ئەفزەڵیەتی هەیە بەسەر هەموو ئەو یاسایەی لەناو وڵاتداو لەناو هەموو هەرێمە جیاوازەکاندا دەردەچێت، هەموو ئەو وڵاتانەی کەدیموکراسین لەهەوڵدان کەخاوەنی دەستوربن». ئەو پارێزەرە وتیشی:»دەستور دەکرێت بەپێی کات و شوێن گۆڕانکاری بەسەردابێت، زۆر کەسیش بەشێوەیەک سەیری دەستور دەکەن کە بنەمایەکە بۆ ئەوەی کەوڵات بخرێتە سەر سکەی خۆی و بۆ ئەوەی دەسەڵاتداران کۆت و بەند بکات و بتوانێت لەڕووی کارگێڕی و سیاسی و کۆمەڵایەتییەوە وڵات رێکبخات».  «دەتوانین بڵێین کاتێک وڵاتێک دەستورێکی هەبێت بەتایبەت ئەگەر دەستورێکی دیموکراسی هەبێت وڵاتیكی سەرکەوتووە، بەشێکی زۆری وڵاتان دەستور بەشێوەیەکی دیموکراسی دەنووسنەوە بەڵام عیبرەت لەجێبەجێکردنیدایە، واتە وڵات تەنیا بەنووسینی دەستور ناکەوێتەسەر سکەی خۆی و ئەوکاتە وڵات لەسەر سکەی خۆیەتی کەئەو دەستورەی نووسیویەتی جێبەجێی بکات». نەریمان ئەحمەد وادەڵێت. نەریمان ئەحمەد دەشڵێـت:» لەچەند رۆژی رابردوودا لەڕۆژئاوای کوردستان دەستورێک نووسرایەوە وەک گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی تەماشای دەکەن، ئەو دەستورەی لەڕۆژئاوای کوردستان نووسرایەوە دەستورێکی تائاستێکی زۆر دیموکراسییە، لەو هەلومەرجی شەڕو ئاڵۆزییەو هەبوونی هێزی جۆراوجۆر کەڕۆژئاوای کوردستانی تێکەوتووە لەگەڵ ئەو کێشمەکێشمەی کەهەیە لەڕابردوودا توانیان یاسای باری خێزانی بنووسنەوەو لەئێستاشدا توانیان دەستور بنووسنەوە کەتیایدا مافی هەموو نەتەوەو ئاین و گرووپ و پێکهاتەکانی تێدایەو هەموو پێکهاتەکانی رۆژئاوای کوردستان هاوبەشبوون لەنووسینەوەی ئەو دەستورەدا». ئەو پارێزەرە زیاتر باس لەدەستوری رۆژئاوای كوردستان دەكات و دەڵێت: «ئەم دەستورە پێکهاتووە لەدیباجەیەک و ١٣٤ ماددە، لەناو ماددەکانیشدا بڕگەی جیاواز هەیە، هەر ماددەیەک لەچەند بڕگەیەک پێکهاتووە، بەشیوەیەکی گشتی دڵنیایی لەسەر ئەوە دراوە کەدەستورێکی دیموکراسیانە بنووسرێت، لەهەمان کاتدا ئەوە کەموکورتییە کەهەرێمی کوردستان نزیک دەبێتەوە لە٣٣ساڵ حوکمڕانی لەگەڵ ئەوەی ساڵانێکی زۆرە لەڕووی ئەمنی و سەربازییەوە هەرێمی کوردستان سەقامگیرە بەڵام نەتوانراوە دەستورێک بنووسرێتەوە، لەئێستادا رەشنووسێک هەیە بەڵام نەتوانراوە بکرێتە دەستورێکی هەمیشەیی، هەرچەندە دەستوری عێراق ناکۆک نییە لەگەڵ نووسینەوەی دەستورێک بۆ هەرێم کەئەمە کەموکورتییەکە دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان نایانەوێت دەستور لەهەرێمدا بنووسرێتەوە، چونکە دەستور بنووسرێتەوە دەسەڵاتەکانی ئەوان کۆت و بەند دەکات و رێگر دەبێت سەرپێچی یاسایی و سیاسی بکەن، بەڵام سەرنجم لەسەر دەستوری رۆژهەڵاتی کوردستان بەحوکمی ئوەی کەئەزمونێکی گەورە نەبووە لەنووسینی دەستوردا دەکرا دەستورێکی دەوڵەمەندتر بووایە». بەوتەی نەریمان ئەحمەد «لەم کاتەداو لەم سەروبەندەدا نووسینەوەی دەستورێکی بەو رەنگە سەرکەوتنێکی گەورەیە بۆ رۆژئاوای کوردستان و بڕواموایە ئەم دەستورە دەبێتە هۆی بەرەوپێشتربردنی رۆژئاوای کوردستان و لەهەمان کاتدا پوچەڵکردنەوەی پلانی دەوڵەتانی هەرێمییە بەتایبەتی ئەو دەوڵەتانەی نزیکن لەڕۆژئاوای کوردستان و سوریا، بڕوام وایە چۆن سەرکەوتنە سەربازییەکانیان کاریگەری هەبوو لەسەر رۆژئاوای کوردستان ئەم دەستورەش کاریگەری گەورەی دەبێت و وردە وردە رۆژئاوای کوردستان بەرەو سەقامگیری زیاتر دەڕوات». 

هاوڵاتی ئەمریکاو وڵاتانی ئەوروپا تادێت فشارەکانیان زیاددەکەن بۆ سەر ئیسرائیل کە کۆتایی بەبۆردومانە فراوانەکانی بهێنێت و قۆناغی جەنگ تەواو ببێت، ئیدارەی بایدن پەیامێکی بەگوێی بەرپرسانی ئسیرائیلدا داوە کە «دەبێت لەسەرەتاکانی ٢٠٢٤ کۆتایی بەجەنگ بێت». رۆژنامەی هائارتزی ئیسرائیلی رایگەیاندووە، ئیدارەی بایدن و چەند وڵاتێکی ئەوروپی دەستیان کردووە بەفشار خستنەسەر ئیسرائیل کە لەچەند هەفتەی داهاتوودا ئیسرائیل پێگەی خۆی لە «ئۆپراسیۆنی سەربازی چڕ»ەوە بگۆڕێت بۆ هێرشی دیاریکراوو بۆردومانی وردو کوشتنی سەرکردەکانی حەماس. بەپێی راپۆرتێکی رۆژنامەکە، لۆید ئۆستن، وەزیری بەرگری ئەمریکا کە رۆژی دووشەممە گەیشتە ئیسرائیل و جەیک سەڵیڤان، وتەبێژی ئاسایشی نیشتمانی کۆشکی سپی کەهەفتەی رابردوو سەردانی ئیسرائیلی کرد، هەردووکیان پەیامێکی روونیان بە بەرپرسانی ئیسرائیل داوە لەسەر ئەو بابەتە. بەشێوەیەکی ئاشکرا، واشنتن بەردەوامە لەپشتگیریکردنی ئامانجەکانی ئیسرائیل. دوای سەردانەکەی سەڵیڤان، جۆن کیربی، وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی ئەمریکا رایگەیاند ئیدارەی بایدن پێیوایە «ئەم ململانێیە رەنگە چەندین مانگ بخایەنێت.» کێربی باسی لەوەشکرد ئیسرائیل و ئەمریکا تاووتوێی گۆڕانکاری جەنگیان کردووە لەئۆپەراسیۆنی چڕەوە بۆ ئۆپراسیۆنی ناچڕ. دوای کۆبونەوەی لەگەڵ یۆڤ گالانت، وەزیری بەرگری ئیسرائیل، ئۆستن وتەیەکی کورتی لەسەر کۆبونەوەکەیان بڵاوکردەوەو وتی کە باسیان لەئامانجەکانی جەنگ، قۆناغەکانی داهاتوو و هەروەها پارێزگاریکردن لەخەڵکانی مەدەنی کردووە. رۆژنامەی هائارتز لەزاری سەرچاوەیەکی ئیسرائیل کە لەسەر کۆبوونەوەکە زانیاری پێدراوە دەڵێت کەوەزیری بەرگری ئەمریکا ئەوەی بەڕاشکاوی گەیاندووە کە قۆناغی ئێستای جەنگ، کەتێیدا هێزەکانی ئیسرائیل لەقوڵایی غەززە خەریکی ئۆپەراسیۆنی چڕن و زیانێکی زۆریان گەیاندووە، دەبێت تاسەرەتاکانی ٢٠٢٤ کۆتایی بێت. پێش ئەوەی بگاتە ئیسرائیل، بەرپرسێکی وەزارەتی بەرگری ئەمریکا لەکۆنگرەیەکی رۆژنامەوایدا وتی لەئەزمونی وەزیری بەرگری لەئەفغانستان و عێراق پەیوەندیدارە بەو گرێکوێرەیەی ئێستا ئیسرائیل تێیکەوتووە. پێشتر لۆید ئۆستن فەرماندەی جەنگ بووە. «ئەو دەتوانیت روانگەی گرنگ لەسەر ئەو پرسانە بخاتەڕوو و هەر ئەوەش دەکات. ئەو دەیەوێت قسە لەگەڵ ئیسرائیلییەکان بکات سەربارەت بە رێگەشێوازی گۆڕینی قۆناغە جیاوازەکانی جەنگ»، بەرپرسەکەی وەزارەتی بەرگری ئەمریکا وای وت. هاوکات بەپێی راپۆرتێکی رۆژنامەی واڵ ستریت جێرناڵی ئەمریکی، بەرپرسانی ئەمریکا بەنهێنی ئەوەیان راگەیاندووە کەدەیانەوێت قەبارەی جەنگ لەماوەی چەند هەفتەیەکدا کەم ببێتەوە. چەند بەرپرسێکی ئەمریکی ئەوەیان بۆ رۆژنامەکە ئاشکرا کردووە کە جەیک سەڵیڤان فشاری لەسەرکردەکانی ئیسرائیل کردووە کەئیسرائیل هێرشە ئاسمانی و زەمینییەکانی کەمبکاتەوەو لەغەززەو بەرەو ئۆپەراسیۆنێکی سەربازی ئامانج بۆدانراو هەنگاو بنێت. بەپێی قسەی ئەو سەرچاوانە، سەڵیڤان هۆشداری ئەوەشیداوە کە جەنگی درێژخایەن دەبێتە هۆی ئەوەی لەداهاتوودا بەڕێوەبردنی ناوچەکانی فەڵەستین قورس بێت. بەرپرسێکی ئەمریکی کە لەدانیشتەنەکاندا ئامادەیی هەبووە ئەوەی بە رۆژنامەکە وتووە کەئیسرائیل بێچەندوچوون ئەوەی خستووەتەڕوو کە دەیەوێت لە «ئامانجەکەی» سەرکەوتن بەدەستبهێنێت کەگرتنی غەززەو لەناوبردنی حەماسە. تەنها ئیدارەی بایدن نییە کە ئەم پەیامەی بەئیسرائیل گەیاندووە لە چەندرۆژی رابردوودا بەریتانیاو ئەڵمانیا، کە بەدوو وڵاتی بەرگریکاری سەرسەختی ئیسرائیل دادەنرێن، داوای «ئاگربەستێکی جێگر»یان کرد، بەڵام ئیسرائیل وەڵامی داواکاری ئەو دوو وڵاتەی نەداوەتەوە. هاوکات واشنتن تاکە وڵاتەکە کەدژی ئاگربەستەو ئەمەش لەدەنگدانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان دەرکەوت کە لەهەفتەی رابردوودا ئەنجامدراو ئەمریکا ڤیتۆی لەسەر ئاگربەست دا. بەپێی وتەی ئەو سەرچاوە ئیسرائیلییەی کەقسەی بۆ رۆژنامەی هائارتز کردووە، داوای ئاگربەست لەلایەن وڵاتە ئەوروپییەکان و رەخنە زۆرەکانی ناو کۆنگرێس لەسەر ئیسرائیل بەئاگاداری ئیدارەی بایدنە. «بایدن بیر لەم شتانە دەکاتەوەو جارێ بەڕاستەوخۆ نایانڵێت، بەڵام قسە بۆ خەڵکانی تر دەکات و ئەوانیش بەدڵنیاییەوە پەیامەکە دەگەیەنن»، سەرچاوە ئیسرائیلییەکە کە ناوی نەهاتووە وای وت. هاوکات سیناتۆر کریس کوونس، کەیەکێک لەنزیکترین هاوپەیمانی بایدن لەکۆنگرێس، بنیامین ناتانیاهۆ، سەرکوەزیرانی ئیسرائیلی بە «هاوبشیکی سەخت» ناوزەند کرد بەهۆی ئەوەی ناتانیاهۆ دژایەتی کۆنترۆڵکردنی غەززە دەکات لەلایەن دەسەڵاتی فەڵەستینەوەو روانگەی بایدن لەسەر چارەسەر دوو دەوڵەتە. لەهەفتەی رابردوو، کریس کوونس بەکەناڵی سی بی ئێسی ئەمریکی راگەیاند، ناتانیاهۆ «هەموو شتێک دەکات کە لەدەسەڵاتیدا بێت بۆ لەباربردنی روانگەیەکی ئەرێنی سەبارەت بەپرسی ئاشتی بۆ ئیسرائیل». کریس کوونس کەسیناتۆرێکی دیموکراتی جولەکەیە باسی لەوەکرد کە بایدن «بێزاربووە لەجەنگە بێسنورەکەی بیبی [ناتانیاهۆ]» و هۆشداری ئەوەیدا کەدەبێت «بۆردومانەکان بەشێوەیەکی فراوان سنورداربکرێن ئەگەر نا ئیسرائیل هاوڕێ راستەقینەکەی لەدەستدەدات». شیکەرەوان گومانیان هەیە لەوەی ئیسرائیل بتوانێت سەرکەوتن بەدەستبهێنێت لەوکاتەی ئەمریکا بۆی دیاریکردووە، بەتایبەتی ئەگەر ناچاربکرێت ئۆپەراسیۆنەکەی تاکۆتایی مانگی یەکی ساڵی داهاتوو سنوردار بکات. «ئەگەر ئێستا جەنگ کۆتایی پێ بهێنین، ئەوا دەبێتە شکستێکی خراپ بۆ ئیسرائیل»، جیۆرا ئیلاند، جەنەڕاڵێکی پێشووی سوپای ئیسرائیل ئەمەی بە رۆژنامەی واڵ ستریت جێرناڵ وتووە. ئیلاند دەشڵێت کەپێیوانییە کشانەوەی هێزەکانی ئیسرائیل و پشتبەستن بەهێرشە ئاسمانی و پەلاماری کۆماندۆیی سەرکەوتوو بێت لەڕیشەکێشکردنی حەماس. رۆژی سێشەممە سوپای ئیسرائیل رایگەیاند «هێرشی بەئامانجگیراو»ی لە خان یونس ئەنجامداوەو بنکەیەکی عەمبارکردنی چەک و تەقەمەنی حەماسی دۆزیوەتەوە. حاتم سالم، کە لەگەڕەکی ئەلدەراج لەغەززە دەژی بەرۆژنامەی واڵ ستریت جێرناڵی راگەیاندووە کە چەندرۆژی رابردوو زۆر سەخت بووە بۆ ئەو دانیشتوانانەی غەززە کە ماونەتەوەو نەڕۆیشتوون. «گولـلەتۆپی تانکەکان نە بەڕۆژ نە بەشەو نەوەستاون، ئێمە لیرە دەژین بچین بۆ کوێ؟ سوپای ئیسرائیل پەیام دەنێرێت بۆ خەڵک کە بچن بۆ پەناگەکان، کام پەناگانە؟»، سالم وای وت. بەپێچەوانەی ئەوکاتەی ئەمریکا بۆ ئیسرائیلی داناوە بۆ کۆتایهێنان بەجەنگ، جەنەڕاڵەکەی پێشووی سوپای ئیسرائیل پێیوایە جەنگ درێژە دەخایەنێت. «لەئێستادا، پێموانییە نزیک بین لەسەرکەوتن لە خان یونس، رەنگە چەند هەفتە یان زیاتری پێبچێت»، جیۆرا ئیلاند وای وت.

هاوڵاتی بەرەبەیانی رۆژی هەینی ١٥ی کانوونی یەکەم، لەلایەن گروپێکی چەکدارەوە هێرش کرایەسەر بنکەی هێزە سەربازییەکان لەشاری (راسک) لەپارێزگای سیستان و بەلووچستان، بەپێی ئەو هەواڵانەی لەمیدیاکانەوە بڵاوکرایەوە، بەهۆی ئەم هێرشەوە لانیکەم ١١ کەس کوژران و حەوت کەس برینداربوون. عەلیڕەزا مەرحەمەتی، جێگری پارێزگاری سیستان و بەلووچستان لەلێدوانێکیدا لەگەڵ تەلەفیزیۆنی کۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاند لانیکەم ١١ کەس لەهێزەکانی پۆلیس و پۆلیسی سەر سنوور کوژراون. هەر لەم پەیوەندەدا ئاژانسی هەواڵی فارس سەر بەسوپای پاسداران ژمارەی کوژراوەکانی بە ١٢ کەس راگەیاندو هەروەها رایگەیاند حەوت کەس برینداربوون کەباری تەندروستی هەندێکیان ناجێگیرە. ژمارەیەک لەسەرچاوە ناوخۆییەکان لەسیستان و بەلووچستان ئاماژەیان بەوەدا کەژمارەی کوژراوەکان زیاترە لەوەی کە لەمیدیاکانەوە راگەیەندراوە. بۆ وێنە (خلیل اللە بلوچی) چالاکی کۆمەڵایەتی، کە دانیشتووی زاهیدانە لەهەژماری تایبەتی خۆی لەتۆڕی کۆمەڵایەتی ئێکس ئاماژەی بەوە داوە کە ١٥ کەس کوژراون و ژمارەیەکیش بریندارن. مەجید میرئەحمەدی، جێگری ئەمنیەتی و سەربازی وەزارەتی ناوخۆی ئێران، رایگەیاند دوو کەس لەهێرشبەرەکان لەشەڕەکەدا کوژراون و یەک کەس بەبرینداری گیراوەو ئەوانیتر هەڵاتوون. ماڵپەڕی حال وش و کەمپەینی چالاکانی بەلووچ، کەهەواڵەکانی سیستان و بەلووچستان بڵاودەکەنەوە رایانگەیاند «جیش العدل – سوپای دادپەروەری» بەرپرسیاریەتی ئەم هێرشەی گرتووەتە ئەستۆو ئێران ئەم رەوتەی وەک بکەری ئەم هێرشە ناوبرد. ماڵپەڕی (شبکە عدل) کەماڵپەڕی فەرمی جیش العدلە، ئەم هێرشەی وەک تۆڵە ناوبردو بە فەرمی ئەم هێرشەی گرتە ئەستۆ. لەم راپۆرتەدا ئەمانەوێ باس لەمێژووی دامەزران و ئایدیاو بۆچوونەکانی ئەم گرووپە چەکدارە بەلووچە بکەین لەئێران. جەیش العدل – سوپای دادپەروەری رێکخراوی « جەیش العدلی ئێران» رێکخراوێکی ئیسلامەگەرای چەکداری دژەبەری ئێران کە خۆی وەک «سوپای عەدالەت و یەکسانی» و سوننە دەناسێنێت. ئەم گروپە خۆی بەداکۆکیکاری مافی سوننەکان بەتایبەت لەپارێزگای سیستان و بەلووچستانی ئێران دەناسێنێت. لەساڵەکانی یەکەمی دامەزرانیدا وەک دژبەری دەستتێوەردانی کۆماری ئیسلامی ئێران لەسووریا دەناسراو وەک بەشێک لەسیاسەتەکانی ئەم حزبە ناوی لێ دەبرا. ئەم گروپە هەر لەسەرەتای دامەزراندنیەوەو زۆرجاران هێرشی چەکداری کردووەتە سەر هێزە سەربازی و ئەمنییەکانی ئێران و بەرپرسیارییەتی چەند هێرشی چەکداری لەسنوورەکانی باشوری رۆژهەڵاتی ئێران گرتووەتە ئەستۆ. تیرۆری بەرپرسان و رفاندنی هێزەکانی سەرسنوور و چەکدارەکانی کۆماری ئیسلامی، بەشێکی تر بووە لە چالاکییەکانی ئەم گرووپە. رێکخراوی جیش العدل، دوای ئەوەی لەساڵی ٢٠١٠ عەبدولمالک ریگی، رێبەری گرووپی «جوندوڵڵا» لەسێدارەدراو ئەم گرووپە هەڵوەشایەوە، لەلایەن بەشێک لەئەندامانی جوندوڵڵاو ژمارەیەک لەلاوانی بەلووچەوە دامەزراو ساڵی ٢٠١٢ سەڵاحەدین فارۆقی وەک کەسی یەکەمی ئەم رێکخراوە دیاری کرا. جەیش العدل، سەڵاحەدین فاروقی وەک ئەمیر و رێبەری جەهادی بەلووچستان ناو دەبات.   تیرۆر یان بەرگری رەوا کۆماری ئیسلامی ئێران ئەم رێکخراوە وەک رێکخراوێکی تیرۆریستی ناودەبات کە سەر بەئەمریکایەو ئێران وەک «جەیش الڤلم – سوپای ستەم» ناوی دەبات. ئەمریکا هاوشانی یابان و نیوزلەندا ئەم گرووپە وەک گروپێکی تیرۆریستی ناو دەبات. جەیش العدل و بەتایبەت باڵی سەربازی ئەم رێکخراوە رێکاری جیاوازی سەربازی دەگرنەبەر بۆ وەستانەوە دژی ئێران. ئەو رێکارانە رەنگە هەندێکیان لەلای کۆمەڵگای جیهانی پەسەندکراو نەبن، بەڵام لای بەشێک لەخەڵکی بەلووچستان کەخۆیان نزیک بەم رێکخراوە دەزانن پەسەندکراون. یەکێک لەو رێکارانەی ئەم گرووپە گرتوویەتە بەر، بەبارمتەگرتنی هێزە سەربازییە سنوورییەکانە لەسیستان و بەلووچستان. هێزە سنوورییەکان زۆرجار تەقەی راستەوخۆ  لەکاسبکارانی بەلووچ دەکەن لەسەر سنوور. لەبەرئەوەی بەلووچستان هاوشێوەی کوردستان بێبەشە لەخزمەتگوزاری پیشەسازی، خەڵک بۆ بژێوی ژیانیان ناچارن کۆڵبەری بکەن و هێزە سنوورییەکان تەقەیان لێدەکەن. جەیش العدل زۆرجار وەک تۆڵەکردنەوە هێزە سنوورییەکان بەبارمتە دەگرێت یان هێرش دەکاتە سەر بنکەکانیان. ئەوەی لای ئەم هێزە رەوایی بەم کارانە دەدات ئەوەیە وەک بەرگری رەوا ناوی دەبەن. جەیش العدل خۆی وەک لایەنگرو بەرگریکاری سوننەکانی بەلووچستان ناساندووە. پارێزگای بەلووچستان لەئێران کە هاوسنوورە لەگەڵ بەلووچستانی پاکستان، ناوچەیەکی سوننە نشینن و زۆربەی دانیشتوانی سەر بەسوننەن و شوێنکەوتەی ئیمامی حەنەفین. جەیش العدل خۆی وەک هێزێکی نەتەوەیی- ئیسلامی پێناسەدەکات. هەربۆیە هەر چەشنە دەستدرێژییەک و توندووتیژییەک لەلایەن ئێرانەوە دژ بەخەڵکی بەلووچستان، بەهێرش بۆسەر ئەو خەڵکە دەزانێت کە خۆی بەبەرگریکاریان ئەزانێ و بەمافی خۆیان دەزانن پەنا بۆهەر رێکارێک ببەن دژی هێزە سەربازی و ئەمنییەکانی ئێران لەناوچەکە.   جیابوونەوەی جەیش النصر – سوپای سەرکەوتن هاوینی ٢٠١٤، عەبدولڕەئوف ریگی، برای عەبدولمالک ریگی، رێبەری جوندوڵڵا کە ساڵی ٢٠١٠ لەئێران لەسێدارەدرا، جیابوونەوەی خۆی لە جەیش العدل راگەیاندو حزبی جەیش النصری دامەزراندو چالاکییە سەربازییەکانی خۆی دژ بەئێران درێژە پێدا. دەوترێت عەبدولڕەئووف ریگی، بەناڕەزایەتی بەکوشتنی بارمتەیەکی ئێرانی لەلایەن جەیش العدلەوە لەو گرووپە جیابۆتەوە. ماوەیەکی کورت دوای جیابوونەوە، لەکۆتاییەکانی سێپتەمبەری ٢٠١٤ عەبدولڕەئووف ریگی لەگەڵ خوشکەزاکەی بەناو ئەبووبەکر ریگی، لە پاکستان تیرۆر کرا. ئێران تیرۆرکردنی عەبدولڕەئووف ریگی و ئەبووبەکر ریگی دایەپاڵ جەیش العدل و رایگەیاند ئەم خاڵ و خوشکەزایە لە شاری (ئەلبەندین)ی پاکستان لەلایەن جەیش العدلەوە کوژراون. بەڵام رێبەران و ئەندامانی جەیش النصر ئەوەیان رەتکردەوە کە ریگی بەدەستی جەیش العدل کوژرابێت و کۆماری ئیسلامیان وەک تۆمەتباری ئەم کردەوە تیرۆریستییە ناوبردو رایانگەیاند رێبەری جەیش النصر لەلایەن ئێرانەوەو لەشاری کوەیتەی پاکستان تیرۆر کراوە. چەند مانگ دواتر مەحموود عەلەوی، وەزیری موخابەراتی ئێران ئاماژەی بەکوشتنی ئەم دوو کەسە داو وتی :» کرانە ئامانجی تیری غەیب». جەیش العدل مانگی شوباتی ٢٠١٤ هێرشی کردەسەر بنکەیەکی سەربازی ئێران لەسنووری پاکستان و پێنج کەس لەهێزە سەربازییەکانی ئەو بنکەیەی بە بارمتە گرت. دواتر یەکێک لەبارمتەکان بەناوی ( جەمشید دانایی فەڕ) لەلایەن ئەم گرووپەوە لەسێدارەدراو چوار کەسی تریان کە سەربازبوون بەنێوانگیری کەسانی ناسراوی ناوچەکە ئازادکران. عەبدولڕەئووف ریگی لەکۆمەڵێک وتووێژدا کە ڤیدیۆکانیان ئێستاش لەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و بە تایبەت لەیوتیوب بەردەستە، دژی لەسێدارەدانی ئەم پلەدارە سەربازییە بووە، هەربۆیە بەدامەزراندنی جەیش النصر رێگای خۆی لە جەیش العدل جیاکردەوە. ساڵی ٢٠١٦ جەیش العدل، لەڕاگەیاندنێکدا رایگەیاند کەهێزەکانی «جەیش النصر» جارێکی تر پەیوەست بووەنەتەوە بە «جەیش العدل» و جەیش النصر هەڵوەشاوەتەوە.   درێژەدەری رێبازی جنداللە زۆربەی چالاکانی بەلووچ و تەنانەت خودی جەیش العدل، خۆیان بەدرێژەدەری رێبازی جنداللە دەزانن. گرووپی «جنداللە» بەر لەدەستگیرکردنی رێبەرەکەیان (عەبدولمالک ریگی) و ئیعدامکردنی لەلایەن ئێرانەوە، بۆ ماوەی چەند ساڵ هاوشیوەی جەیش العدل، چالاکی سەربازی دەکردو هێرشی دەکردە سەر بنکەو بارەگاکانی سەرسنوور و هەڵدەهاتنەوە بۆ پاکستان. ئەم چالاکیانە بەردەوام بوو تا ئەوەی رۆژی ٢٣ی شوباتی ٢٠١٠، وەزارەتی ئیتلاعاتی کۆماری ئیسلامی رایگەیاند عەبدولمالک ریگی لەفڕۆکەیەکدا کە لەدوبەیەوە بەرەو قەرقیزستان دەڕۆشت، ناسراوەتەوەو دوای ئەوەی فڕۆکەکە هاتۆتە خاکی ئێران، ناچاریان کردووە بنیشێتەوەو دەستگیریان کردووە. دەستگیرکردنی رێبەری جنداللە و دواتر ئێعدامکردنی لەمانگی ٦ی ٢٠١٠ بوو بەهۆی هەڵوەشاندنەوەی ئەم رەوتە. جوندوڵڵا خۆیان وەک رەوتێک دەناسی کە بەرگریان لەخەڵکی بەلووچستان دەکرد. بەڵام کۆماری ئیسلامی ئەوانی وەک گرووپێکی تیرۆریستی وەهابی و سەلەفی ناودەبرد کە لەلایەن ئەمریکاو بەریتانیاوە پشتیوانی دەکرێن. بەڵام ئەمریکاو بەریتانیا هەرچەشنە پشتیوانییەک لەم گرووپەیان رەتدەکردەوە. جنداللە وەک گرووپێکی پشتیوانی سوننەکانی بەلووچستان لەساڵی ٢٠٠٣ دامەزراو چالاکی سەربازی خۆی دەستپێکرد. زۆرجار هێرشی دەکردە سەر بنکە سەربازی و کۆبوونەوە گشتییەکان. ساڵی ٢٠٠٩ و لەکاتی هەڵبژاردنی سەرکۆماری، بۆمبێک لەیەکێک لەمزگەوتە شیعەکانی زاهیدان تەقییەوە، ٢٥ کەس کوژران و ١٢٠ کەس برینداربوون. جنداللە بەرپرسایەتی ئەم هێرشەی گرتەئەستۆ . نەتەوەیەکگرتووەکان ئەم هێرشەی وەک هێرشێکی تیرۆریستی ناوبردو سەرکۆنەی کرد. جەیش العدل خۆیان بەدرێژەدەری ئەم رەوتە دەزانن. لەماڵپەڕی فەرمی خۆیان بەناوی (شبکە عدل) بەئاشكرا خۆیان بەدرێژەدەری رێگای عەبدولمالک ریگی ناودەبەن. دروشمی سەرەکی ئەم رێکخراوە پشتیوانیکردنە لەعەداڵەت و بزووتنەوەکەیان وەک هەوڵێک بۆ جێگیرکردنی عەداڵەت ناودەبەن. ئەوان باس لەوەدەکەن دەیانەوێ خۆیان مێژوو بنووسنەوە. مێژوو بەو شێوەیەی بوونی هەیە نەک بەو شێوەیەی زاڵمەکان دەیانەوێت.   جەیش العدل و جەنگی غەززە جەیش العدل، لەماڵپەڕی فەرمی خۆیان بەئاشکرا پشتیوانی لەخەڵکی غەززە ئەکەن. بەڵام جەنگی غەززە بەئاگرێک دەزانن کەئێران کردوویەتیەوەو دژی حەماس هەڵوێستیان گرتووە. لەراگەیاندنێکی فەرمیدا نووسیویانە:» ئێمە بەدڵ لەگەڵ خەڵکی هەژارو بێ پەنای غەززەین. خەڵکی فەلەستین و ئوممەی ئیسلامی دەبێ هەڵوێستیان هەبێت بەرامبەر بەوەی کە کۆماری ئیسلامی (رژێمی ویلایەتی فەقیە) بازرگانی سیاسی و ئایدیۆلۆژیایی بکات بەخوێنی خەڵکی هەژاری فەلەستینەوە». لەو راگەیاندنەدا لەگەڵ ئەوەی دژی کوشتنی بەکۆمەڵی خەڵکی غەززە لەلایەن ئیسرائیلەوە هەڵوێستیان هەیە، بەڵام ئەم جەنگە بەئاگرێک دەزانن کەهەڵگیرسێنەرەکەی کۆماری ئیسلامیە و لەڕێگای حەماسەوە کە لەلایەن کۆماری ئیسلامییەوە پشتیوانی دەکرێت ئەم جەنگە بەمەبەست هەڵگیرسێندراوە. جەیش العدل دژی دەستتێوەردانی کۆماری ئیسلامییە لەکاروباری خەڵکی فەلەستین و لوبنان و لایان وایە کۆماری ئیسلامی بەم شێوەیە ئاگری جەنگ لەخۆی دووردەخاتەوە. ئەم رەوتە لای وایە ئێران دژی ئەوەیە کێشەی فەلەستین بەشێوەی ئاشتیخوازانە چارەسەربکرێت و بەم شێوەیە خەڵکی غەزەی کردووە بە قوربانی.

شەنای فاتیح زیاتر لەسێ مانگ و بەدیاریکراوی ٩٧ رۆژ بەسەر وادەی دەستپێکردنەوەی وەرزی خوێندنی ٢٠٢٣-٢٠٢٤ تێپەڕدەبێت، بەڵام تائێستا لەپارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەکانی راپەڕین و گەرمیان دەرگای ناوەندەکانی خوێندن نەکراونەتەوەو مامۆستایان ئامادەنین بایکۆت بشکێنن، وەزیری پەروەردەش دەڵێت هەموو هەوڵێکیان بۆ ئەوەیە خوێندنی ئەمساڵ لەسلێمانی و هەڵەبجە نەفەوتێت. بەپێی ساڵنامەی وەزارەتی پەروەردەی حکومەتی هەرێمی کوردستان رۆژی ١٣ی ئەیلولی ٢٠٢٣ بەیەکەم رۆژی دەسپێکردنەوەی ساڵی نوێی خوێندن دیاریکرا، بەڵام بەهۆی دواکەوتنی موچەکانیانەوە مامۆستایانی سنووری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەکانی راپەڕین و گەرمیان بایکۆتی هۆڵەکانی خوێندنیان کردو تائێستاش چارەنووسی پڕۆسەکە نادیارە، ئەمە لەکاتێکدا کە لەسنووری پارێزگای هەولێرو دهۆک پڕۆسەی خوێندن ئاساییەو مامۆستایان و خوێندکاران لە١٣ی ئەیلولەوە دەوام دەکەن و تەنها ١٠ رۆژیان ماوە تاوەزرێکی خوێندن تەواوبکەن. بەهۆی چارەسەرنەکردنی کێشەکانی نێوان هەولێرو بەغدا دابەشکردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان دواکەوتنێکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە بەجۆرێک، تائێستاش چارەنووسی موچەی مانگەکانی تشرینی یەکەم و تشرینی دووەم و کانوونی یەکەم نادیارە، بەهۆی ئەم دواکەوتنەشەوە مامۆستایان نەچوونەوە هۆڵەکانی خوێندن و بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی بەنیازن وەزری دووەمیش درێژە بەبایکۆت دەدەن، بەو هۆیەشەوە لەسنووری سلێمانیدا خوێندن لەهەزارو ٣٩٠ ناوەندی خوێندندا پەکیکەوتووە بەم شێوەیە دابەشبوون: ١٠٦ باخچەو هەزار قوتابخانەی بنەڕەتی و ٢١ دواناوەندی و ٢١٧ ئامادەیی و ٢٣ ناوەندی فێرکردنی خێراو ١٦ ناوەندی پیشەیی و دوو کۆمەڵگەو پێنج ناوەندی نەهێشتنی نەخوێندەواری. رۆژی ١٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣، ئالان حەمەسەعید، وەزیری پەروەردەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەقوتابخانەی «نالی بنەڕەتی تێکەڵاو» لەهەولێر بەبۆنەی رۆی ئاڵاوە وتەیەكی پێشكەشكردو وتی: هەموو هەوڵێکی ئێمە ئەوەیە کە خوێندنی ئەمساڵی ئەو ناوچانە نەفەوتێت، ئەوەی پێویست بێت لەسەر شانی ئێمە وەک وەزارەتی پەروەردە لەڕووی تەکنیکییەوە ئامادەین بۆ ئەوەی بتوانین هاوکاری بەڕێوبەرایەتییە گشتییەکانی سلێمانی  و هەڵەبجەو راپەڕین و گەرمیان بین. وەزیری پەروەردەی حكومەتی هەرێم وتیشی: ئومێدەوارین مامۆستایان بگەڕێنەوە ناوەندەکانی خوێندن و دەستبکەنەوە بەپڕۆسەکە، چونکە کاتێکی زۆر رۆیشتووە، دەستپێنەکردنی دەوام کاریگەریی لەسەر پڕۆسەی خوێندنی ئەو ناوچانە هەبووە کەدەوامیان تێدا نەکراوە، بەڵام ساڵی خوێندن دواناخرێت. مامۆستایانی ناڕازیی هێشتا سورن لەسەر هەڵوێستەكەیان  محەمەد کەمال، مامۆستا لەنوێنەرایەتی مامۆستایانی وانەبێژ لەسلێمانی لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: وەرزی دووەمیش بایکۆتکردن بەردەوام دەبێت، دەرگای ناوەندەکانی خوێندنیش ئەو کاتە دەکرێتەوە کەهەر چوار داواکاری مامۆستایان جێبەجێبکرێت. وتیشی: ئێمەی وانەبێژانیش شایستەی دارایی مانگی ئەیلولمان وەرگرتووە ئەویش پاش موچەی مامۆستایان دابەشکرا. سەبارەت بەخۆپیشاندانی مامۆستایانی وانەبێژ، محەمەد کەمال وتی: ئێمەی وانەبێژان خۆپیشاندانمان نییەو  تاسەرەتای وەرزی دووەم تەنها بایکۆتی ناوەندەکانی خوێندن دەکەین. بەهۆی داخستنی ناوەندەکانی خوێندنەوە، ٣٧٩ هەزارو ٨٠٧ قوتابی لەناوەندەکانی سنووری پەروەردەی سلێمانیدا لەخوێندن دابڕاون کە بەم شێوەیە دابەشبوون: ١٦ هەزارو ٤٠٦ قوتابی باخچە، ٢٨٤ هەزارو ١٥٤ قوتابی بنەڕەتی، چوار هەزارو ٨٦٦ قوتابی دواناوەندی، ٦٨ هەزارو ٨٦٧ قوتابی ئامادەیی، ٩٥١ قوتابی فێرکردنی خێرا، سێ هەزارو ٦٣١ قوتابی پیشەیی، ٥٤٥ قوتابی کۆمەڵگەکان و ٣٨٧ قوتابی نەهێشتنی نەخوێندەواری. پێشتر عەتا ئەحمەد جێگری سەرۆکی یەکێتی مامۆستایانی کوردستان لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: حكومەت هیچ هەنگاوێكی نەناوە و ئامادەش نییە لەگەڵ مامۆستایان کۆببێتەوە بەو هۆیەشەوە بایكۆت لەسنوری پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارە سەربەخۆكانی گەرمیان و راپەڕین بەردەوامە. وتیشی:  ئەوەی جێگەی مەترسییە پۆلی ١٢یە چونكە لەبەشێك لەشوێنەكان ئەوانیش دەوام ناكەن كەئەوەش كێشەیەكی گەورەیەو دواتر تاقیكردنەوەی وزاری قەرەبوو ناكرێتەوە، پرۆسەكە لەتونێلێكی تاریكدایەو ئەوسەری دیار نییە. «حكومەت ئەگەر ناشتوانێت چارەسەری مووچەی مامۆستایان بكات دەبێت رازی بێت مووچەی مامۆستایان بچێتە سەر بەغداو حكومەتی عێراقیش ئامادەیی تێدایە بۆیە دەبێت ئەم كێشەیە چارەسەربكرێت و دواتریش رێگەچارەیەك دابنرێت بۆ قەرەبووكردنەوەی خوێندن تا ئەو زیانەی بەر خوێندن كەوتووە ئەگەر هەمووشی قەرەبوو نەكرێتەوە بەشێكی قەرەبوو بكرێتەوە.» عەتا ئەحمەد وای وت. ئانا عەبدوڵا، خوێندکارێکی پۆلی ١٠ی ئامادەییە لەشاری سلێمانی و لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: زۆرم پێناخۆشە ئەمساڵ دەرگای قوتابخانەکان داخراون و تەنها پۆلی ١٢ دەوام دەکەن و پۆلەکانی دیکە دەوامیان نییە، لەپۆلی نۆ هەندێک بابەتمان دەخوێند مامۆستا پێی دەوتین لەپۆلی ١٠ باشتر دەیخوێنن، بەڵام هاتینە پۆلی ١٠و دەرگای قوتابخانە داخرا، قوتابخانەش بکرێتەوە بابەتەکان بەخێرایی دەخوێنین و سودێکی ئەوتۆی نابێت بۆمان. ئەو خوێندكارە وتیشی: کاتەکانم بەکتێب خوێندنەوە بەسەردەبەم، جاروباریش کتێبەکانی قوتابخانە دەخوێنمەوەو تەماشای بابەتەکان دەکەم بەڵام بەشێوەیەکی گشتی لەکتێبەکانی قوتابخانە ساردبوومەتەوە.  

سەركۆ جەمال لەسەر ئاستی پارێزگای كەركوك، كورد زۆرترین دەنگی بەدەستهێنا، بەرپرسێكی یەكێتی دەڵێت هەر پارێزگارێك دابنێن دەبێتە پارێزگار بۆ هەموو لایەنەكان بەپارتی و نەوەی نوێشەوە، شارەزایەكی هەڵبژاردنیش پێی وایە ئەمجارە كورد بەتاك لایەنە ناتوانێت پارێزگاری كەركوك دابنێت، پەرلەمانتارێكی پێشووش دەڵێت حزبەكان لەكەركوك وایانكردووە متمانە لەنێوان پێكهاتەكان نەمێنێت و ترسیان هەبێت لایەنی بەرامبەر بیانسڕێتەوە بۆیە هیچ لایەنێك نییە گوتاری بۆ هەموو پێكهاتەكان بێت. رۆژی 18-12-2023 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق بەڕێوەچوو، تێكڕای ژمارەی كورسییەكانی ئەنجوومەنی پارێزگاكان لەو 15 پارێزگایەی هەڵبژاردنی تێدا كرا 285 كورسییە؛ 75 كورسی كۆتای ژنن، 10 كۆتای پێكهاتەكانی كریستیان، كوردی شەبەك، كوردی ئێزدی، كوردی فەیلی و سائیبەی مەندایین.  206 هەزارو 429 فەرمانبەر سەرپەرشتیی پڕۆسەی دەنگدانی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكانیان كردو 111 هەزارو 714 كامێرای چاودێریش لە بنكەو ناوەندەكانی دەنگدان دانرابوون بۆ چاودێریكردنی پڕۆسەی دەنگدان.   كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق، لەدوای 24 كاتژمێر ئەنجامی بەرایی راگەیاند كە بەمشێوەیەیە لیستی یەكێتی و شیوعی بەناوی كەركوك هێزو ئیرادەمانە 139 هەزارو 373 دەنگی هێناوەو لیستی یەكەمە لەسەر ئاستی پارێزگاكە، هاوپەیمانی عەرەبی كەركوك كەعەرەبە سوننەكانن، 98 هەزار و 174 دەنگیان هێناوەو هێزی دووەمن، بەرەی توركمانی بە 72 هەزارو 281 دەنگ بووە لیستی سێیەمی پارێزگای كەركوك، لیستی قیادەی عەرەبی 59 هەزارو 430 دەنگی هێناوەو پلەی چوارەمی هەیە، پارتی دیموكراتی كوردستان 46 هەزارو 749 دەنگی هێناوەو پێنجەم لیستە، هاوپەیمانی عەرەبی شەشەم لیستەو 46 هەزارو 65 دەنگی هێناوە، نەوەی نوێ حەوتەم لیستە و 24 هەزارو 620 دەنگی هێناوە، لیستی كەركوكنا پلەی هەشتەمی هەیەو 21 هەزارو 114 دەنگی هێناوە، چەند كاندیدو لیستێكی دیكەش هەرچەندە دەنگیان هێناوە بەڵام نەیانتوانیوە كورسی بەدەستبهێنن، جگە لەكورسی كۆتای مەسیحیەكان كە لەنێوان زۆرترین دەنگدا كاندیدەكانیان هەڵدەبژێردرێت. بەپێی ئەنجامی بەرایی 94% دەنگە جیاكراوەكان، لەپارێزگای كەركووك هاوپەیمانیی كەركووك هێزو ئیرادەمانە زۆرترینی دەنگەكانی بەدەستهێناوەو پێنج كورسی مسۆگەر كردووە، پارتی دیموكراتی كوردستانیش دوو كورسیی بەدەستهێناوە، بەڵام نەوەی نوێ هیچ كورسییەكی بەدەستنەهێناوە. بەپێی ئاماری کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی عێراق رێژەی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنی گشتی و تایبەت بڵاوکردەوە و رایگەیاند %41 بووە. ژمارەی دەنگدەرانی ئەو ١٥ پارێزگایە زیاتر بوون لە ١٥ ملیۆن کەس، بەمەش کەمتر لەنیوەی ژمارەی دەنگدەران بەشدارییان لە هەڵبژاردن کردووە. بەپێی ئەو ئامارەی کۆمسیۆنی عێراق بڵایوکردووەتەوە زۆرترین رێژەی بەشداری دەنگدان لەسەر ئاستی پارێزگاکان، لە پارێزگای کەرکوک بووە بە رێژەی %66. لەكەركوك تادرەنگانی 18-12-2023 رێژەی بەشداری كورد لەدەنگدان كەم بوو، بەڵام دواتر رێژەكە بەرزبووەوە، بەوتەی نێردراوی هاوڵاتی بۆ شارەكە، لەبنكەی 11ی ئازار لەكۆی سێ هەزارو 351 كەس تەنها دوو هەزارو 35 كەس تاكاتژمێر پێنج و نیوی ئێوارە دەنگیان داوە، بەوەش دەردەكەوێت رێژەی بەشداری لەئێوارەدا زیاتر بووە لەكاتێكدا تاكاتژمێر 12ی نیوەڕۆ 30٪ی تێپەڕاندبوو، بەڵام لەسەرلەئێوارەدا لەو بنكەیە ئەگەر بەنموونە وەربگیرێت گەیشتووەتە نزیكەی   70٪ هەرچەندە زیاتر لە 50 كەسیش نەیانتوانیوە دەنگ بدەن، لەكۆی ئەو دەنگانەی كەدراون هەزارو 150ی بۆ یەكێتی و 343ی بۆ پارتی و 264 ی بۆ نەوەی نوێ بووە.   سەرەكیترین كێشەی دەنگدەرانی كەركوك و ناوچە جێناكۆكەكان  بەپێی بەدواداچوونی نێردراوی هاوڵاتی، لەكەركوك و ناوچە جێناكۆكەكان سەرەكیترین كێشەی بەردەم دەنگدەران نەخوێندنەوەی پەنجەمۆر بووە كە بەهۆیەوە سەدان دەنگدەر لەناوچە جیاوازەكان لەدەنگدان بێبەشبوون. یەكێك لەدەنگدەرانی كەركوك كە نەیتوانیبوو دەنگ بدات، بەتوڕەییەوە قسەی كردو بەهاوڵاتی وت:»لەهەر بنكەیەك 40 بۆ 50 كورد نەیتوانیوە دەنگ بدات ئەگەرنا كورد بەگەرم و گوڕییەوە چووە بۆ دەنگدان، ئەمە بەبەرنامە كراوەو تەنها لەگەڕەكە كوردیەكان روویداوە». ژنێكی كورد كە ئەویش بۆ دەنگدان چوبووە یەكێك لەبنكەكانی دەنگدان لەكەركوك، بەنێردراوی هاوڵاتی وت:»پێیان وتم پەنجەمۆرت دەرناچێت چەند جارێك هەوڵیاندا، لەكاتێكدا پێشتر لەهیچ دامودەزگایەك نەبووە كە پەنجەمۆرم نەخوێنرێتەوە جگە لەوەش كە ئامێرەكە نایخوێنێتەوە». ژنێكی دیكە بەتوڕەییەوە بۆ میدیاكان قسەیكرد كەنێردراوی هاوڵاتیش ئامادەیبوو، ئەو وتی:»لەهەر بنكەیەك نزیكەی 40 كەس ئەو كێشەیە هەبووەو كارتەكەم نەیخوێندەوە ئەمەش بەپلان كراوە لەگەڕەكە كوردیەكان بۆ ئەوەی دەنگی كورد كەم ببێتەوە». سەعدی ئەحمەد پیرە، وتەبێژی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لەبارەی هەڵبژاردنەكەوە وتی:»هەڵبژاردنی ئەمجارەی ئەنجومەنی پارێزگاكان جیاوازبوو، پێموایە لەكەركوك مەسەلە تەنها ركابەرییەكی سیاسی نەبوو، بەڵكو مەسەلە خاك بوو». وتیشی:»دانیشتوانی كەركوك بەهەموو ئەو كەسانەیان وت كە لەدەرەوە فەرمان وەردەگرن كە خۆیان بڕیاردەدەن لەبارەی چارەنووسی شارەكەیان، پێموایە كورد شایەنی ئەوەیە لەناوچە جێناكۆكەكان پێگەی خۆیان بەدەستبهێننەوە». لەلایەن خۆشیەوە كەمال كەركوكی، بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی كەركوك – گەرمیانی پارتی دیموكراتی كوردستان بەمیدیای حزبەكەی راگەیاند: هەندێك گیروگرفت هەبوو لەكارەكانی كۆمسیۆن هیوادارین بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان چارەسەر بكرێن. وتیشی: بەداخەوە كە ئەنجامی دەنگدانی تایبەت دواخران دەبوو هەر ئەو رۆژە ئاشكرابكرێن، ئومێدەوارین گومانەكان بڕەوێنرێنەوەو ئومێدەواریشین كۆمسیۆن سەربەرز لەپڕۆسەكە دەربچێت و نەكەوێتە ژێر گلەیی و گازندەوە.   پێكهاتەكانی كەركوك سەرجەمیان بەفرەلیستی چوونە هەڵبژاردنەوە یەكەمجارە لەدوای ساڵی 2013، هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان لە 14 پارێزگای عێراق بكرێت، یەكەمجاریشە لەدوای ساڵی 2005 هەمان هەڵبژاردن لەكەركووك دەكرێت. ململانێی پێكهاتەكان لەكەركوك لەسەر بەدەستهێنانی زۆرترین كورسییە لەكۆی 16 كورسی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك، ئەویش بەمەبەستی بەهێزكردنی پێگەكانیان لەئیدارەی داهاتووی شارەكە. لەم هەڵبژاردنەدا حزبە كوردیەكان بەچوار لیست بەشدارییان كرد، سێ لیستیان هاوپەیمانین و لیستێكیشیان بەتەنها لەلایەن حزبێكەوە، یەكێتی و حزبی شیوعی پێكەوە لەژێر ناوی «هاوپەیمانی كەركوك هێزو ئیرادەمانە» ، یەكێتی لەهەڵبژاردنی ساڵی 2022 نزیكەی 85 هەزار دەنگی بەدەستهێنابوو، واتە خاوەنی سێ كورسی بوو. پارتی كە نزیكەی مانگێك دەبێت بارەگاكانی لەكەركوك كردووەتەوە، لەگەڵ پارتی گەلی توركمانی یەك لیستیان هەبوو، پارتی لەهەڵبژاردنی 2021 لەو شارە نزیكەی 50 هەزار دەنگی هێناو دوو كەسی لەكەركوكەوە ناردە پەرلەمانی عێراق. هەریەك لەیەكگرتووی ئیسلامی و كۆمەڵی دادگەری لیستی «هاوپەیمانێتی مەشخەڵی كەركوك» یان پێكهێنا، نەوەی نوێش بەجیا بەشداری هەڵبژاردنەكەی كرد،  بانگەشەی ئەوەی دەكرد ركابەری پارتی و یەكێتی دەكات لەشارەكە لەكاتێكدا لەهەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لەو شارەوە تەنها یەك كاندیدی چووە پەرلەمانی عێراق. ململانێی نێوان حزبە كوردیەكان لەكەركوك و ناوچە جێناكۆكەكان لەكاتێكدایە، لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری ساڵی 2017 ەوە كورد پێگەی لەوشارە لاواز بووەو زیاتر لە 100 پۆستی ئیداری و ئەمنیی لەدەستداوە. هەر كورد نییە كە یەك لیست نیە لەكەركوك، بەڵكو عەرەبی سوننەش بەسێ هاوپەیمانێتی و چەند كاندیدێكی سەربەخۆ چوونە ناو هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان،  كە دیارترینیان لیستی هاوپەیمانێتی عەرەبییە كە راكان جبوری پارێزگاری بەوەكالەتی كەركوك سەرۆكایەتی دەكات، لیستەكانی دیكەش هاوپەیمانێتی قیادەو لیستی عروبەیە، ئەوانیش لەهەڵبژاردنی مانگی 10ی 2021ی پەرلەمانی عێراق بەهەرسێ لیستەكە سێ كورسییان هێنا. لایەنە توركمانیەكانی كەركوك دابەشبوون بۆ دوو لیست، لیستی بەرەی توركمانی كە لە نۆ لایەنی سیاسی پێكهاتووە، هەروەها لیستی «كركوكنا» كە لیستی هێزە شیعە توركمانەكانە، توركمانەكان لەهەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لەساڵی 2021 دا دوو كورسییان بەدەستهێنا. ئەوەی دەمێنێتەوە كورسی كۆتاكانە، كە بۆ مەسیحیەكان دانراوەو دوو هاوپەیمانێـی و سێ كاندید ركابەرایەتییان لەسەركرد.   هەستی نەتەوەیی وەك كارتێكی فشار بۆ دەنگدان ئەوەی جێگەی سەرنجە لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق، بەدیاریكراوی لەكەركوك، سەرجەم لایەنەكان بەكوردو عەرەب و توركمانەوە، بانگەشەكانیان لەسەر ئاستی پێكهاتەیەكی دیاریكراو بوو،  هەر حزبێك لەپێكهاتەیەك پێكهاتەیەكی دیكەی وەك كارتی فشار بۆسەر دەنگدەرانی بەكاردەهێنا، واتە هەستی نەتەوەیی وەك كارتێك بەكارهێندرا تا لایەنگرانیان بەگەرموگوڕییەوە بەشداری هەڵبژاردن بكەن، لەكاتێكدا هیچ لیستێك نەبوو بەگشتی و بەبێ جیاكاری بانگەشە لەسەر ئاستی هەموو پێكهاتەكان بكات. پەرلەمانتارێكی پێشووی عێراق پێی وایە حزبەكان وایانكردووە متمانە لەنێوان پێكهاتەكان نەمێنێت شوان داودی، پەرلەمانتاری پێشووی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لەنێوان پێكهاتە جیاوازەكانی كەركوكدا تائێستا ململانێكە سیاسی و ئیداری و حزبی نیە ململانێكە زیاتر نەتەوەییە ، ململانێی حزبی لەناو یەك پێكهاتەدا بوونی هەیە». وتیشی: «تائێستا دەنگدان لەكەركوك نەتەوەییە حزبی نیە، یەكەم جار هەموو كەسێك دەنگی بۆ پێكهاتەكەی خۆیەتی ئەوە بڕاوەتەوەو گفتوگۆی لەسەر نیە، لەناو خودی هەر پێكهاتەیەكدا ململانێی حزبی دەكرێت». ئەو پەرلەمانتارەی پێشووی عێراق ئەوەشی خستەڕوو: «ئەمە یەكێكە لەگرفتە سیاسیە جەوهەرییەكان بۆ پێكەوە ژیان كەنەتوانراوە گوتارێكی نیشتمانی لەئاستی شارەكەدا بێتە كایەوە  هیچ حزبێك هاوپەیمانیەك كەسێك ناتوانێت ئەوە بكات چونكە تەخوین دەكرێت». « هیچ كەسێكیش لەهەر نەتەوەیەك ناتوانێ بەئاشكرا پشتوانی لایەنێك یان كەسێك لەپێكهاتەیەكی جیاواز لەپێكهاتەكەی خۆی بكات ئەویش هەر تەخوین دەكرێت، هۆكارەكەش ئەو سیاسەتە ناجۆرانەی دەسەڵاتەكانە كە پەیڕەو كراوە، هەمووی ترسی لەوی تر هەیە كەبیسڕێتەوەو متمانەش بەیەكتر  لەنێوان پێكهاتەكاندا بوونی نیە». شوان داودی وادەڵێت. لەساڵی 2005ەوە تا 2017 پۆستی پارێزگاری كەركوك لای كورد بوو، ئەمجارەش بۆ بەدەستهێنانی پارێزگاری ئەو شارە پێویستی بەڕێككەوتن هەیە هەرچەندە دەنگی زۆرینەی بەدەستهێناوە لەئەنجومەنی پارێزگا. سەعید كاكەیی، شارەزای هەڵبژاردن و ئەندامی پێشووی ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنی عێراق، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لەماددەی 13 ی هەمواری سێیەمی یاسای ژمارە 12 ی ساڵی 2008 لەبڕگەی دووەمدا دەڵێت ئەنجامی هەڵبژاردنەكان نابنە بناغەیەك بۆ هەر دۆخێكی یاسایی یاخود ئیداری لەدەستنیشان كردنی داهاتووی پارێزگای كەركوك، لەبڕگەی سێیەمدا دەڵێـت بنەماكانی ئەم ماددەیە بۆ خولی هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەران و خولی ئەنجومەنی پارێزگا بەرقەرارە». وتیشی:»لەبڕگەی چوارەمدا دەڵێت دابەشكردنی دەسەڵات بەشێوەیەكی دادپەروەرانە لەنێوان پێكهاتەكانی پارێزگاكەدا بەكاردەهێنرێت بەدەر لەئەنجامی هەڵبژاردن، بەڵام لەئەگەری بەدەستهێنانی زۆرینەی كورسیەكان لەلایەن كوردەوە لەكاتی بڕیارداندا لەناو ئەنجومەن زۆرینە رۆڵی خۆی دەبینێت بەو مەرجەی كە بناغەی پێكهاتەكان نەشێوێندرێت، مەبەست ئەوەیە پشك پشكێنەی پێكهاتەكان تێكنەدات». ئەو شارەزایەی هەڵبژاردن دەشڵێت:»پێشتر هەڵبژاردنی پارێزگاری كەركوك بەشێوەی پەنجا كۆیەك بووە، كورد ئەمجارە بەتاك لایەنە ناتوانێت پارێزگاری كەركوك دابنێت، پێشبینی من ئەوەیە بە كورسی مەسیحیەكانەوە كورد زۆرینەیە بەڵام بۆ دابەشكردنی پۆستەكان دەبێت بەڕێككەوتن بكرێت، دەبێت كوردیش لەناوخۆیدا رێكبكەوێت و یەكدەنگ بێت پاش ئەوە لەگەڵ عەرەب و توركمان رێككەوتن بكەن ئەگەرنا ناتوانن پارێزگارو پۆستەكانی دیكە دەستنیشان بكەن».   یەكێتی سەرەڕای ئەوەی زۆرترین دەنگی لەسەر ئاستی پارێزگاكە هێناوە بەڵام پێی وایە دەبێت بەڕێككەوتن پۆستی پارێزگار یەكلایی بكرێتەوە رزگار حاجی حەمە، بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»لەهەموو عێراق وایە دەبێت پۆستەكان بەڕێككەوتن یەكلایی بكرێنەوە، بەڵام بەپێی دەنگەكانی هەڵبژاردنیش پۆستی یەكەم بۆ ئەو قەوارەیە دەبێت كەزۆرترین دەنگی هێناوە، ئەویش بۆ ئەوەیە پۆستەكانی دیكە دابنرێن، ئیتر لەعێراق وایەو لەبەسرەو كەربەلاش هەروایە». بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی یەكێتی وتیشی:»پێشتر زۆرینەش بووین كورد 26 كورسی هەبوو بەڵام بەڕێككەوتن پۆستەكان دابەشكران، بەڵام لایەنی زۆرینە واتە دەنگی یەكەمی هەیە پۆستی باڵا وەردەگرێت، بەڵام كەركوك لەبەرئەوەی پێكهاتەی جیاوازی تێدایە نابێت هیچ لایەنێك فەرامۆش بكرێت». سەبارەت بەدیاریكردنی كەسێك لەلایەن یەكێتییەوە بۆ پۆستی پارێزگاری كەركوك، رزگار حاجی حەمە وتی:»دوای راگەیاندنی ئەنجامی كۆتایی دەنگدانی ئەنجومەنی پارێزگاكان ئەوە لەلایەن یەكێتییەوە یەكلایی دەكرێـتەوە، دواتریش چاوەڕێی یەكەم كۆبوونەوەی ئەنجومەنی پارێزگا دەكرێت تا ئەو پرسە یەكلایی بكرێتەوە». «تائێستا یەكێتی پێنج كورسی بۆ یەكلایی بووەتەوەو رەنگە بچێتە شەش كورسی و پارتیش كورسییەك دەهێنێت و نەوەی نوێش هێشتا یەكلایی نەبووەتەوە، هەر پارێزگارێك دابنێین لەكەركوك دەبێتە پارێزگار بۆ هەموو لایەنەكان بەنەوەی نوێ و پارتیشەوە». رزگار حاجی حەمە وادەڵێت.

سەركۆ جەمال بەوتەی مامۆستایەكی یاسای دەستوریی، هێزە دەسەڵاتدارەكان لەهەرێمی كوردستان خۆیان لەسەروو یاساوە دەبینن، دەسەڵاتی دادوەریش یاساكان جێبەجێدەكات بەسەر كێشەو ناكۆكیەكاندا، پسپۆڕێكی یاسای گشتیش دەڵێت لەهەرێم یاسای دەسەڵاتی دادوەری هەیە بەڵام ئەگەر بمانەوێت دادگایەكمان هەبێت لەسەروو دادگاكانی دیكەوە پێویستە دەستورمان هەبێت. بەپێچەوانەی بانگەشەو پەیڕەوی ناوخۆی حزبەكانیانەوە، چەندین بڕیاری دادگاكانی هەرێمی كوردستان، لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی و پارتی جێبەجێ ناكرێن، لەهەندێكیشیاندا، بەئاشكراو لەڕێی میدیاوە، دەیكەن بەبابەتی تەنزو دەسەڵاتی دادوەری بەلایەنگریكردن تۆمەتبار دەكەن، ئەمەش وایكردووە دەسەڵاتی دادوەری لەهەرێم لەكەدار بێت. «رۆژانە پێشێلكردنی یاسا دەبینین لەلایەن بەرپرسانی ئەم هەرێمەوە، بەسزادانی نەیارەكانیان و سوپاسكردنی دۆستە تاوانبارەكانیان، ئەوە وایكردووە هاووڵاتیانیش متمانەیان بەبڕیاری دادگاكان نەبێت و دەبینین هاووڵاتی كەتووشی كێشەیەك دەبێت روو لەسوڵحی عەشایەری دەكات یاخود بەدەستی خۆی تۆڵە دەكاتەوە» ئەحمەد سابیر هاووڵاتییەكی هەرێمی كوردستانە، دەربارەی سەروەری یاسا بۆ بۆ هاوڵاتی وای وت. ئەو هاووڵاتییە دەشڵێت حزبەكان لەكاتێكدا بانگەشەی سەروەری یاسا دەكەن، بەڵام مەكتەبی كۆمەڵایەتییان بۆ چارەسەری كێشەی خەڵك بەسوڵحی عەشایەری پێكهێناوە. ئەوەش لەكاتێكدایە ئەنجومەنی دادوەری، بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە لەهەرێمی كوردستان لەپاڵ دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان) و دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت). لەدۆسیەی سزادانی ژمارەیەك لەڕۆژنامەنووس و چالاكوانانی مەدەنی لەدادگای هەولێر، جارێكی تر، لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و عێراق و رێكخراوە جیهانییەكانیشدا، دەسەڵاتی دادوەری رووبەڕووی رەخنەی توند بووەتەوەو بە «ئاڕاستەكراو و لایەنگر» ناودەبرێت. رێكخراوی CPT –رێكخراوێكی نێودەوڵەتییە كەگرنگی بەئازادی و ئاشتەوایی دەدات-، لەنوێترین هەڵوێستیدا، تەمموزی ئەمساڵ، دوای دەركردنی سزای چوار ساڵی دیكەی زیندانی بەسەر شێروان شێروانی رۆژنامەنووسدا، ریانگەیاند «سیستەمی دادوەری لەهەرێم سەربەخۆ نییە، حزبە سیاسییەكان دەستوەردان دەكەن و دادگاو دادوەرەكان وەكو كەرەستەیەكی سیاسی بۆ سزادان و سەركوتكردن و ستەمكردن بەكاردەهێنرێن لەدژی ئازادی رادەربڕین»، هەروەها پێیانوایە «سیستەمی دادوەری لەهەرێمی كوردستان بەتەواوی شكستی هێناوە». بەپێی یاسای دەسەڵاتی دادوەری ژمارە 23ـی ساڵی 2007ـی هەرێمی كوردستان، دادگاكان دەسەڵاتیان بەسەر هەموو كەسێكی سروشتی و مەعنەویدا هەیە تادەگاتە حكومەت، تایبەتمەندن بەیەكلاكردنەوەی هەموو كێشەو تاوانەكان. مامۆستایەكی یاسای دەستوری دەڵێت لەهەرێمی كوردستان نەك هەر دەسەڵاتی دادوەری و داواكاری گشتی بەهێز نین، بگرە پەرلەمانیش بەهێز نییە شۆڕش حەسەن، مامۆستای یاسای دەستوری- كۆلێژی یاسای زانكۆی سلێمانی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: لەهەرێمی كوردستان نەك هەر دەسەڵاتی دادوەری و داواكاری گشتی بەهێز نین، بگرە پەرلەمانیش بەهێز نییە، تەنها دەسەڵاتی جێبەجێكردن بەهێزە ئەویش بەحوكمی ئەوەی سەرۆك و بەرپرسانی ئەم دەسەڵاتە كەسانی دەستڕۆیشتووی ناو حزبی سیاسیین و دەسەڵاتی رەهایان هەیە لەناو حزبەكانی خۆشیانداو لەناو حكومەتیش، بۆیە دەسەڵاتی جێبەجێكردن زاڵە بەسەر هەردوو دەسەڵاتی یاسادانان و دادوەریدا. وتیشی: دەسەڵاتی دادوەری لەوڵاتانی وەك ئێمە ناتوانێت دەسەڵاتێكی رەهاو سەربەخۆو بێلایەنی هەبێت، بەهۆی ئەوەی كە لەپێكهاتەی ئەو دەسەڵاتە دەسەڵاتی جێبەجێكردن كاریگەری هەیە لەسەر دروستبوونی، دەسەڵاتی دادوەری لەوڵاتانی وەك ئێمە ناتوانێت سەرچاوەی دەسەڵاتی گەل بێت، بۆیە دەسەڵاتی دادوەری لای ئێمە بەهێز نییە. «داواكاری گشتی لەچاو زۆر لەپێشێلكارییە یاساییەكان كە لەم وڵاتە دەكرێت بێدەنگە، بەڵام لەسەر هەندێك بابەتی بچووك دۆسیە دروستدەكات، ئەمە نیشانەی بێدەسەڵاتی دەسەڵاتی دادوەری و داواكاری گشتییە، هێزە دەسەڵاتدارەكان خۆیان لەسەروو یاساوە دەبینن، دەسەڵاتی دادوەریش یاساكان جێبەجێدەكات بەسەر كێشەو ناكۆكیەكاندا». شۆڕش حەسەن، مامۆستای یاسای دەستوری- كۆلێژی یاسای زانكۆی سلێمانی وای وت. شۆڕش حەسەن نموونەی سەروەری یاسا لەوڵاتان بەوە دەهێنێتەوە، لەمانگی 12 ی 2023 لەمیانی شەڕی غەززە دادگایكردنی بنیامین نەتەنیاهۆ سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل دەستیپێكردەوە، گوێیان نەدایە ئەوەی سەرۆكوەزیرانەو فەرماندەیی شەڕ دەكات وەك ئەو بەهانانەی كە لەم وڵاتانە دەیهێننەوە، ئەمەش نموونەیەكی زیندوو بۆ سەربەخۆیی یاسا لەوڵاتان ئەگەر بەراوردی بكەیت بەوڵاتانی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نموونەی هاوشێوە نابینیت، ئەمەش لەوڵاتانی رۆژئاوا زۆرە بۆ نموونە لەئەمریكا چەندین سەرۆك تائێستا دادگایی كراون. ئەو مامۆستایەی زانكۆ دەشڵێت: ئێمە لەو وڵاتانە نین كەدوای پرۆسەی هەڵبژاردن حزبە سیاسییەكان واز لەدەزگا فەرمیەكان بێنن و كاری خۆیان بكەن، بۆیە لەحكومەتی لەمشێوەیە حزبەكان دەستدەخەنە ناو دەسەڵاتی دادوەریشەوە جگە لەوەی دەسەڵاتی دادوەری لەلایەن حزبەكانەوە دیاریكراون، لەعێراقیش دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ نییەو نەیتوانیوە رۆڵی گرنگ ببینێت، بۆیە دادگای فیدراڵی زۆرجار بەپێی دۆخە سیاسییەكان بڕیارەكان یەكلایی دەكاتەوە لەژێر كاریگەری پێكهاتە سیاسییەكان، ئەم دۆخەش لەزۆرێك لەبڕیارەكانی رەنگی داوەتەوە. شۆڕش حەسەن، مامۆستای یاسای دەستوری باس لەوەدەكات دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بەپێی دەستور دانراوەو كاری سەرەكی چاودێریكردنی دەستوریەتی یاساكانە، ئەو یاسایانەی دەردەچن كە لەگەڵ دەستور گونجاون یان نا، جگە لەكۆمەڵێك پسپۆڕی دیكە وەك یەكلاییكردنەوەی ئەو ناكۆكیانەی لەنێوان هەرێمەكان و حكومەتی فیدراڵی دروستدەبێت، هەندێكی دیكەش پسپۆڕی هەیە كە لەماددەی 93 و 52 ی دەستور دیاریكراون. ئەو مامۆستایەی زانكۆ پێشی وایە لەهەرێمی كوردستان كێشە ئەوەیە دەستور نییەو دەسەڵاتەكان بەپێی یاساكان رێكخراون، وەك یاسای هەڵبژاردن و سەرۆكایەتی هەرێم و یاساكانی دیكە كەپەرلەمان دەریكردوون، دەشڵێت» بۆیە پێویستمان بەوەیە دەستورێكمان هەبێت بەشێوەیەكی جیاواز دابنرێت و هەمواریش بكرێتەوە بۆ ئەوەی پەرلەمان نەتوانێت بەئارەزووی خۆی یاساكان هەمواربكاتەوە، كاتێك دەستور بەهای یاسایی بەرزتربێت لەیاسا ئاساییەكان ئەوكات بۆ پاراستنی ریزبەندییەكەش دەستور دەبێت بڕیاربدات دادگایەكی باڵا پێكبهێنرێت بەڵام پێش دادگاكە دەبێت دەستور هەبێت و ئەو دادگایەش دەبێت دەستور رێوشوێنەكانی دیاری بكات. شۆڕش حەسەن ئاماژە بەوەشدەكات «لایەنە سیاسییەكان دەستوریشیان كردووەتە كەرەستەیەكی سیاسی و نەیانتوانیوە دەستور دابنێن هەرچەندە دەستوری عێراق لە 2005 رێگای پێداوین دەستورمان هەبێت، دەبوو پێش ئەوەش بتوانین دەستور دابنێین و لەسەر بنەمای ئەو دەستورە مامەڵە لەگەڵ بەغداو دەوروبەریش بكەین، بۆیە پێش دانانی دەستور هەوڵی دانانی دادگایەكی لەو شێوەیە هەوڵێكی نەزۆك دەبێت». پسپۆڕێكی یاسای گشتی دەڵێت ئەگەر دادگایەكمان هەبێت لەسەروو دادگاكانی دیكەوە بێت پێویستە بنچینەی دروستكردنی بگەڕێتەوە بۆ دەستور هاوكات، پ.د.زانا رەئوف پسپۆڕی یاسای گشتی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: بێگومان بوونی دادگایەكی باڵا پەیوەستە بەسیستەمی دادوەری لەوڵاتەكە خۆیدا، بۆ نموونە لەعێراق لەماددەی 89دا دەسەڵاتی دادوەری دیاریكردووە لەچی پێكهاتووە بۆ نموونە لەئەنجومەنی باڵای دادوەری و دادگای فیدراڵی و دواتر بەپێی پلەبەندییەكان، لەهەرێمی كوردستانیش یاسای دەسەڵاتی دادوەرییمان هەیە كە بەیاساكان رێكخراون، بەڵام ئەگەر دادگایەكمان هەبێت لەسەروو دادگاكانی دیكەوە بێت پێویستە بنچینەی دروستكردنی بگەڕێتەوە بۆ دەستور. وتیشی: بۆ نموونە لەعێراقدا راستە دادگای باڵای فیدراڵی بەرزترین دادگا نییە، چونكە بەر لەو دادگایە ئەنجومەنی باڵای دادوەری هەیە كەسەرپەرشتی هەموو دەزگاكان دەكات لەپلەی دووەمدا دادگای فیدراڵی دێت، بەڵام جیاوازیەكەیان ئەوەیە بەشی هەرەزۆری پسپۆڕیەكانی دادگای فیدراڵی لەدەستوردایە، بەڵام دەسەڵاتەكانی دادگاكانی دیكە لەیاساكاندا دەستنیشان دەكرێت. «ئەگەر ئەو نموونەیەی دادگای فیدراڵی كە لەعێراق جێبەجێدەكرێت لەهەرێمی كوردستانیش جێبەجێی بكەین، سەرەڕای ئەو كەموكوڕی و نەنگیانەی لەعێراق هەیە بەڵام لەهەرێمی كوردستان پێشكەوتووترە، ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ دادگای باڵای فیدراڵی، بۆیە قەیرانی سەرەكی لەكوردستان نەبوونی دەستورە، چونكە ئەگەر دەستورمان هەبێت دەتوانین بناغەی دادگایەكی باڵا دابنێین، گرنگیش نییە دادگاكە یەكەم دادگا بێت یاخود دووەم لەڕووی دەسەڵاتەوە». پ.د.زانا رەئوف وای وت. ئەو پسپۆڕەی یاسای گشتی دەشڵێت: ئەگەر بڵێین پەرلەمانی كوردستان لەدوای دەستبەكاربوونەوەی ئەم رۆڵە بگێڕێت ئەمە مەترسییەكی زۆر گەورە دەبێت بەیاسایەك دادگایەكی باڵا لەكورستاندا دروستبكەین، چونكە ئەمە گرفتێكە لەئەنجامدا ئەگەر دادگایەك بەیاسایەك لەپەرلەمانی كوردستان دروست ببێت دەچێتە ژێر هەیمەنەی زۆرینەی پەرلەمانیی، بەڵام ئەگەر دەستورمان هەبێت و لەلایەن دەستەیەك لەدەرەوەی پەرلەمان دابنرێت ئەوا دەتوانێت رۆڵی پەرلەمان و دادگای دەستوری دەستنیشان بكات. پ.د.زانا رەئوف پسپۆڕی یاسای گشتی لەكۆتایی قسەكانیدا دەڵێت: دەمانەوێت دادگایەك هەبێت لەسەرووی ململانێی سیاسی و  زۆرینەو كەمینەی پەرلەمان بێت، ئێستا دادگای باڵای فیدراڵی لەعێراق سەرەڕای بوونی چەندین ململانێی حزبی و سیاسی و ئاینی و نەتەوەیی توانیویەتی رۆڵی خۆی بگێڕێت و بەپێی دەستور كارەكانی خۆی بكات، بەڵام لەكوردستان لەنەبوونی دەستوردا هەر هەوڵێك بۆ دانانی دادگایەكی باڵای هاوشێوەی دادگای فیدراڵی هەوڵێكی نەزۆك دەبێت. دۆسیەیەكی دیكەی هاوشێوەی نموونەكانی پێشوو، دادگاییەك بوو لەسەر دۆسیەی كوشتنی عەقید هاوكار جاف، ئەفسەری دەزگای زانیاری یەكێتی، كەئۆكتۆبەری ساڵی رابردودا بەبۆمبێكی چێنراو ئۆتۆمبێلەكەی لەهەولێر تەقییەوەو لەوكاتەوە، ئەنجومەنی ئاسایش تۆمەتەكەی خستووەتە سەر كەسانی یەكەمی دژەتیرۆری یەكێتی و ئەو حزبەش بەتوندی رەتیدەكاتەوە. لێپرسراوانی یەكێتی، بەئاشكرا بڕیاری دادگا رەتدەكەنەوە، نەك هەر ئەوەش، بە «سیاسیكراوو سوككردنی» دەسەڵاتی دادوەری ناوی دەبەن. تەنیا دۆسیەكەی هاوكار جاف و نموونەكانی دیكەی سەرەوە نین، بەڵكو بەپێی بەدواداچوونی هاوڵاتی چەندین بڕیاری دیكەی دادگاو ئەنجومەنی دادوەری بە «سیاسی» كراون، لەسەردەمی شەڕی ناوخۆو ململانێی حزبایەتی تائێستا.    

هاوڵاتی بەپێی بەدواداچوونێكی هاوڵاتی كە پشتی بە ئامارەكانی وەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان و فەرمانگەی میدیا و زانیاری بەستووە، داهاتی باج لەهەرێمی كوردستان لەساڵی 2012 تا 2022 لە %600 زیادیكردووە، ئەوەش لەكاتێكدایە وەزیری دارایی و ئابووری هەرێم و وەزارەتەكەی سكاڵایان لەسەر بەڕێوەبەری پێشووی باجی هەرێم تۆماركردووە كە وتبووی تا ئەو لەپۆستەكەدا بووە داهاتی باج گەیشتوەتە نزیكەی 800 ملیار دیناری ساڵانە. بەپێی بەدواداچوونەكەی هاوڵاتی، لەساڵی 2012 دا داهاتی باج لەهەرێمی كوردستان 128 ملیار و 796 ملیۆن و 730 هەزار و 635 دینار بووە، لەساڵی 2013 بەرزبووەتەوە بۆ 161 ملیار و 551 ملیۆن و 782 هەزار و 596 دینار، لەساڵی 2014 بووەتە 212 ملیار و 700 ملیۆن و 452 هەزار و 17 دینار، لەساڵی 2015 ش داهاتی باج لەهەرێم 190 ملیار و 164 ملیۆن و 472 هەزار و 407 دینار بووە. هەربەپێی داتاكانی وەزارەتی دارایی و فەرمانگەی میدیا و زانیاری هەرێم، لەساڵی 2016 داهاتی باج لەهەرێم 179 ملیار و 14 ملیۆن و 265 هەزار و 28 دینار بووە، لە 2017 ش داهاتی باج جارێكی دیكە بەرزبووەتەوە و گەیشتووەتە 206 ملیار و 697 ملیۆن و 763 هەزار و 96 دینار، لە2018 شدا زیاتر بەرزبوەتەوە و گەیشتووەتە 308 ملیار و 535 ملیۆن و 562 هەزار و 258 دینار، هاوكات لە 2019 داهاتی باج گەیشتووەتە 627 ملیار و 424 ملیۆن و 94 هەزار و 321 دینار، لە 2020 بەهۆی سەرهەڵدانی كۆرۆنا داهاتی باج لەهەرێم كەمتر بووەتەوە و بووەتە 578 ملیار و 87 ملیۆن و 38 هەزار و 165 دینار، لە2021 یشدا داهاتی باج گەیشتووەتە 796 ملیار و 287 ملیۆن و 671 هەزار و 746 دینار، لە2022 داهاتی باجی ساڵانەی هەرێم بەشێوەیەك بەرزبووەتەوە گەیشتووەتە 912 ملیار و 588 ملیۆن و 802 هەزار و 373 دینار. لەئامارەكەدا دەردەكەوێت، لەگەڵ دەستپێكردنی قەیرانی دارایی لەهەرێم بەهۆی بڕینی بودجەی هەرێم لەلایەن بەغداوە و شەڕی داعش لەساڵی 2014 حكومەتی هەرێم داهاتی باجی زیاتر بووە. ئەو داتایە لەكاتێكدایە زانیار محەمەد قادر، بەڕێوەبەری گشتی پێشوی باجی هەرێم لە پاش ڕونكردنەوەكەی وەزارەتی دارایی كە تێیدا لێدوانێكی ناوبراوی لەبارەی داهاتی باج بە "درۆی شاخدار" ناوبردبوو، ڕایگەیاندووە:"من بەرپرسم و باسی هەتا مانگی چواری ساڵی 2016م كردوە، ئەو ماوەی چوار ساڵەی كە من كارمكردوە بە نزیكەی داهاتی باج دەگەیشتینە 800 ملیار لەگەڵ لە 3%ی باجی گومرگی لەگەڵ (استقتاع مباشر-لێبڕنی ڕاستەوخۆ) ئەمانە لای ئێمە تۆمار نەدەكرا لە باج چونكە لە 3% لە گومرگ تۆمار كرابو، (استقتاع مباشر-لێبڕنی ڕاستەوخۆ) لە خەزێنە تۆمار دەكرا، ئەگەر تۆمارمان بكردنایە سەر لەنوێ لەبەغداد (مەقاسە)یان دەكرد، چونكە عێراق وەك دوژمنێك سەیری ئێمەی دەكرد." وتوشیەتی"لە 2012 نزیكەی 130 ملیار، لە 2013، 160 ملیار، لە ساڵی 2014، 212 ملیار، لە ساڵی 2015، 190 ملیار، ئەو چوار مانگەی ساڵی 2016 نزیكەی 40 ملیار دینار داهات بوو، واتە ئاوەها كە لێكیدەدەینەوە نزیكەی 700 ملیارێك دەكات لە چوار ساڵ و چوار مانگە لەگەڵ 3% كۆی دەكەیتەوە دەكاتە نزیكەی 800 ملیار، من وەهاموت نەك ساڵانە، نەموت بە ڕەسمی، ئیتر نازانم وەزارەتی دارایی بۆ بەوە مشەوەش بوون." جگە لە ڕاگەیەندراوەكەی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم، خودی وەزیری دارایی لە لێدوانێكیدا ڕایگەیاندبوو: "دەبێت بەڕێوەبەری پێشوی باج بۆمان بسەلمێنێت ئەو داهاتی باجەی باسی دەكات چی لێهاتوە و بۆمان بهێنێتەوە." بەڵام بەڕێوەبەری پێشوی باجی هەرێم دەڵێت:" جەنابی وەزیری دارایی ڕێزی هەیە، ناهەقی نییە، ئەویش ڕەنگە وەها بیستبێتی، ناهەقی ناگرم كە لە چەند كەناڵێكی تەلەفزیۆنی بەگەورەیی نوسیویانە ئێمە پارە لە بەغدا دەشارینەوە، دوای ئەوە من باسی 2012 هەتا 2016 دەكەم، دوای ئەوە وەزارەتی دارایی نەدەكرا بەو شێوازە توندە وەڵام بداتەوە." لە ڕونكردنەوەكەی وەزارەتی دارایی كە هەر ڕۆژی پێنجشەممە لەسەر قسەكانی بەڕێوەبەری گشتی پێشوی باجی هەرێم بڵاویكردبوەوە ڕایگەیاندبوو: "خۆی كێشەی یاسایی هەبوە و لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە كەیسەكەی ڕەوانەی دادگای لێكۆڵینەوەی دەستپاكیی هەولێر بۆ گرتنەبەری ڕێكاری یاسایی كراوە." لە بەرامبەردا زانیار محەمەد قادر وتویەتی"بەڵێ من كەیسم لە دەستەی دەستپاكی، زۆر كەسی تریش كەیسی هەبوە و كەیسەكەش چۆتە دەستەی دەستپاكی، دواتر چۆتە دادگای لێكۆڵینەوە و لە دادگاش (بەرائە)م بۆ هاتەوە هیچم بەسەردا ساغ نەبوەوە و بڕیاری كۆتایی درا بە بێتاوان دەرچونی من لە ساڵی 2019، دواتر بە هەمان پلە گەڕامەوە سەر پلەكەی خۆم بە موچەی خۆم و دەوامی خۆم هەتا ساڵی 2022 لەو پۆستەدا بوم و دواتر داوای خانەنشین بونم كرد، خۆ ئەوە شاراوە نییە."  

شەنای فاتیح وەرزێكی خوێندن لەسنوری پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارە سەربەخۆكانی گەرمیان و ڕاپەڕین تێپەڕی، بەشێوەیەك بەشێك لەقوتابیان خوێندنیان بیرچووەتەوە، مامۆستایانی ناڕازیی دەڵێن سورن لەسەر بایكۆتی هۆڵەكانی خوێندن، جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایانی كوردستانیش دەڵێت حكومەت هیچ هەنگاوێكی نەناوە و ئامادەش نییە لەگەڵ مامۆستایان گفتوگۆ بكات. سێ مانگ بەسەر دەستپێکی وەزری نوێی خوێندن لەهەرێمی كوردستان تێپەڕدەبێت و هێشتا لەسنووری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەكانی گەرمیان و راپەڕین، چارەنووسی خوێندن نادیارەو بایکۆتی ناوەندەکانی خوێندن کراوە، بەو هۆیەشەوە ٣٧٩ هەزارو ٨٠٧ قوتابی لەسنووری پەروەردەی سلێمانیدا لەپڕۆسەی خوێندن دابڕاون، دایكی قوتابییەكیش دەڵێت منداڵەكەی پێشتر پرسیاری كاتی كردنەوەی قوتابخانەی دەكرد بەڵام ئێستا بێئومێد بووە. رۆژی یەکشەممە ١٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ لەشارەکانی سلێمانی و کەلارو چەمچەماڵ و قەڵادزێ و پێنجوێن و سەیدسادق خۆپیشاندانی بەرفراوانی فەرمانبەران و مامۆستایان و وانەبێژان بەڕێوەچوو، بۆ داواکردنی موچەو شایستە داراییەکانیان. عادل حەسەن، مامۆستای ناڕازی لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: تائێستا هیچ بڕیارێکی نوێ سەبارەت بەپڕۆسەی خوێندن نییەو لەسەر رێڕەوو کاری خۆمان بەردەوامین و درێژە بەناڕەزایەتییەکان دەدەین. هەرچەندە دوو رۆژ ماوە تامانگی کانوونی یەکەم بگاتە نیوە، بەڵام فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان موچەی مانگی ئابیان وەرگرتووە لەکاتێکدا فەرمانبەرانی عێراق موچەی مانگی کانوونی یەکەمیان وەرگرتووە. بەپێی ئامارێکی بەڕێوەبەرایەتی گشتی پەروەردەی سلێمانی، ٣٧٩ هەزارو ٨٠٧ قوتابی لەناوەندەکانی سنووری پەروەردەی سلێمانیدا دەخوێنن بەم شێوەیە: ١٦ هەزارو ٤٠٦ قوتابی باخچە، ٢٨٤ هەزارو ١٥٤ قوتابی بنەڕەتی، چوار هەزارو ٨٦٦ قوتابی دواناوەندی، ٦٨ هەزارو ٨٦٧ قوتابی ئامادەیی، ٩٥١ قوتابی فێرکردنی خێرا، سێ هەزارو ٦٣١ قوتابی پیشەیی، ٥٤٥ قوتابی کۆمەڵگەکان و ٣٨٧ قوتابی نەهێشتنی نەخوێندەواری. داخستنی قوتابخانەکان زیاتر بەلای قوتابیانی قۆناغی بنەڕەتییەوە مایەی نیگەرانییە بەتایبەتی ئەو قوتابیانەی کەبڕیاربوو بۆ ئەمساڵی خوێندن قوناغی یەکەم بن، بەوتەی دایکێک کەمنداڵەکەی لەپۆلی یەکەم ناونووس کردووە دەڵێت: « لەکاتی پشووی هاوینەوە تامانگی یانزەش پرسیاری کردنەوەی دەرگای قوتابخانەی دەکرد بەڵام ئێستا نایکات.» كانی جەمال، دایکی ئەدا، کەپیشەی مامۆستایەو دایکی قوتابییەکی پۆلی یەکی بنەڕەتییە لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: کاتی پشووی هاوین منداڵەکانمان چاوەڕێی کردنەوەی دەرگای قوتابخانەکان بوون، تا کۆتایی مانگی یانزەش پرسیاری کردنەوەی قوتابخانەیان دەکرد، بەڵام ئێستا وازیانهێناوەو بێئومێدبوون، سێ قوتابیم هەیەو یەکێکیان دەوام دەکات لەپۆلی ١٢یە،  ئەویش بەدوودڵی و دیارنەبوونی ئایندەی تەنها ئەوەیە دەڕوات و دەچێت هەستەکەم ئومێدی لەدەستداوە. ئەو مامۆستایە وتی: منداڵەکانم بەیاریکردن و کتێب خوێندنەوەوە چوونە دەرەوەو تێکەڵی هاوڕێکانیان و ئامێرە زیرەکەکان کاتەکانیان بەسەردەبەن، من یەکێکم لەو دایکانەی کە لەکاتی قوتابخانەدا رێگەم نەداوە منداڵەکانم ئامێرە زیرەکەکان بەکاربهێنن و لەکاتی پشووشدا سوورم لەسەر ئەوەی کەدەبێت کاتی بۆ دیاریبکەیت تا بەکاریانبهێنێت، کەقوتابخانە نەکرایەوە بەرنامەکە تێکچوو ئێستا ناچارم ئامێرە زیرەکەکانیان بدەمێ و کاتی پێ بەسەرببەن. «ئەو منداڵەم کە لەپۆلی یەک ناونووس کردووە وەک قوتابخانە وانەی پێناڵێم، بەڵام رۆژانە بەهۆکاری تر شتی فێردەکەم لەڕێی یاری و نووسین و ڤیدیۆوە، چونکە من لێرە وەک قوتابخانە وانەی پێبڵێم کاتی کردنەوەی قوتابخانە تاقەتی نامێنێ گوێ لەمامۆستا بگرێ، هەروەها ساڵی رابردووش لەباخچە فێری پیتەکان و ژمارەکان بووە بەکوردی و ئینگلیزی.» دایکی ئەدا وای وت. سەبارەت بەبارودۆخی پڕۆسەی پەروەردە ئەو مامۆستایە باسی لەوەکرد کە لەم بارودۆخەدا تەنها قوتابی زەرەرمەند نەبووە، بەرپرسی سەرەکی لەنەکردنەوەی قوتابخانە دامودەزگاکانی حکومەتن، مامۆستا یەکێکە لەو کارەکتەرانەی لەناو کۆی پڕۆسەی پەروەردەکردن و فێرکردندایە، مامۆستا بەرپرسی سەرەکی نییە. شیلان ئەحمەد، دایکێکی دیکەیە خاوەنی یەک منداڵە کەتەمەنی شەش ساڵەو لەیەکێک لەقوتابخانە حکومییەکانی شاری سلێمانی ناونووسی کردووە، لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: پێش ئەوەی بۆ قوتابخانە ناونووسی بکەم تامانگێک پێش ئێستا رۆژانە پرسیاری کردنەوەی قوتابخانەی دەکرد تەنانەت سەرجەم کەلوپەلەکانی قوتابخانەم بۆ کڕی، بەڵام ئێستا پرسیاری کردنەوەی قوتابخانە ناکات. وتیشی: بەهۆی نەبوونی قوتابخانەوە رۆژانە کاتێکی زۆر بەبەکارهێنانی ئامێرە زیرەکەکان و تەلەڤزیۆن و چوونە دەرەوەوە بەسەردەبات و ناشتوانێت بەکتێب خوێندنەوەوە کاتەکانی پڕبکاتەوەو زیاتر دەیەوێت ئامێرە زیرەکەکان بەکاربهێنێت. جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایان دەڵێت حكومەت هیچ هەنگاوێكی نەناوە و ئامادەش نییە لەگەڵ مامۆستایان كۆببێتەوە عەتا ئەحمەد جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایانی كوردستان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»سەبارەت بەبایكۆت چونكە حكومەت هیچ هەنگاوێكی نەناوە و كۆبوونەوە لەگەڵ هیچ لایەنێك ناكات و گوێ ناگرێت وایكردووە بەشێوەیەكی گشتی بایكۆت لەسنوری پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارە سەربەخۆكانی گەرمیان و ڕاپەڕین بەردەوامە». وتیشی:»ئەوەی جێگەی مەترسییە پۆلی 12 یە چونكە لەبەشێك لەشوێنەكان ئەوانیش دەوام ناكەن كە ئەوەش كێشەیەكی گەورەیە و دواتر تاقیكردنەوەی وزاری قەرەبوو ناكرێتەوە، پرۆسەكە لەتونێلێكی تاریكدایە و ئەوسەری دیار نییە». «حكومەت ئەگەر ناشتوانێت چارەسەری مووچەی مامۆستایان بكات دەبێت ڕازی بێت مووچەی مامۆستایان بچێتە سەر بەغدا و حكومەتی عێراقیش ئامادەیی تێدایە بۆیە دەبێت ئەم كێشەیە چارەسەر بكرێت و دواتریش ڕێگەچارەیەك دابنرێت بۆ قەرەبووكردنەوەی خوێندن تا ئەوزیانەی بەر خوێندن كەوتووە ئەگەر هەمووشی قەرەبوو نەكرێتەوە بەشێكی قەرەبوو بكرێتەوە». عەتا ئەحمەد وای وت.

دلێر عەبدوڵڵا تا ناوەڕاستی ساڵی داهاتوو، نەوتی هەرێمی كوردستان بەڕاگیراوی دەمێنێتەوەو حكومەتی عێراقی مۆڵەت نادات بەهەناردەكردنی نەوتی هەرێم بۆ دەرەوە، ئەندامێكی لیژنەی نەوت و غازی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند كەحكومەتی عێراقی لەسەر چەند بڕگەو بابەتێك كەزۆرینەی پەیوەندی بەمافی كۆمپانیا بەرهەمهێنەكانی نەوتەوە هەیە كێشەی لەسەر هەناردەكردنی نەوتی هەرێم هەیە، ئەندامێكی پێشووی پەرلەمانی كوردستانیش رایگەیاند كەپێشبینی دەكات تاكاتێكی دوورتر راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم بەردەوامبێت. ئەگەرچی بڕیاربوو پاش سەردانەكەی وەزیری نەوتی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان، كێشەكانی بەردەم هەناردەكردنی نەوتی هەرێم كۆتایی پێبهێنرێت و بریاری راگرتنی هەناردەكردنی نەوت هەڵبوەشێتەوە، بەڵام پاش تێپەڕبوونی مانگێگ بەسەر سەردانەكەو گفتوگۆكان لەوبارەیەوە، هێشتا هیچ هەوڵێك دیار نییەو كێشەكان بەهەڵپەسێراوی ماوەتەوە. رۆژی ٢٥ی مانگی ئازاری ئەمساڵ، بەبڕیارێكی دادگای فیدڕاڵی عێراقی، هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان راگیراو بەو هۆیەشەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان شكستی خۆی لەدابینكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم راگەیاند. لەو ماوەیەشداو بەهۆی یاسای بودجەی عێراقەوە دابینكردنی موچە لەلایەن بەغداوە كێشەی تێكەوت و بەپێی بڕیارێكی حكومەتی عێراقی و مانگانە بەبڕی ٧٠٠ ملیار دینار موچەی فەرمانبەران دابین دەكرێت. هاوڵاتی ئەوەی زانیوە كەگفتوگۆكان لەبارەی نەوتی هەرێمەوە ئەنجامێكی ئەوتۆی نەبووەو یەكلاییكردنەوەی ئەو پرسە رادەستی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كراوە تا لەهەمواری یاسای بودجەو گفتوگۆكانی پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی نوێ رێكەوتنی لەسەر بكرێت، لەوبارەیەوە سەباح سوبحی ئەندامی لیژنەی نەوت و غاز لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەهاوڵاتی وت «لەوانەیە یەكلاییكردنەوەی كێشەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم بكەوێتە سەرەتای ساڵی نوێی یاسادانان، واتە ناوەڕاستی ساڵی داهاتوو، نیازمان هەیە هەندێ هەموار بكەینەوە لەیاساكان بەتایبەت ئەو بڕگانەی كە پەیوەستە بەتێچووی دەرهێنانی نەوتی هەرێم، لەئێستاشدا گفتوگۆكان لەبارەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم راوەستاوە، ئەوەش پاش پێداچوونەوە بەگرێبەستەكانی بواری بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێم و كۆمپانیاكان. سەرجەمی ئەو گرێبەستانە چاوی پێدا دەخشێنرێتەوە لەلایەن وەزارەتی نەوتەوە، تاوەكو نزیك بێتەوە لەو مەرجانەی كە لەگرێبەستەكانی حكومەتی عێراقیدا هەیە.» ئەوەی هەرێمی كوردستان لێی دەترسێت، گۆڕانكارییە لەبڕگەو ماددەی ئەو گرێبەستانەی بۆ دەرهێنانی نەوت كراوە، كەحكومەتی عێراقی دەیەوێت لەڕێی ئەنجومەنی نوێنەرانەوە یەكلایی بكاتەوە، لەوبارەیەوە نەهرۆ رواندزی ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەهاوڵاتی وت «بەشێكی بڕگەو ماددەی گرێبەستەكانی حكومەتی هەرێم و كۆمپانیاكانی بواری بەرهەمهێنانی نەوت لەهەرێم، وەكخۆی دەمێنێتەوەو بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان تووشی سزاو غرامەی دارایی نەبێتەوە لەلایەن كۆمپانیاكانەوە، چونكە بەپێی گرێبەستەكان هەرێم پابەند بەپێبژاردنی دارایی بۆ هەر گۆڕانكارییەك كە لەگرێبەستەكاندا دەكرێت.» سوربوونی هەرێمی كوردستان لەسەر مانەوەی بڕگەو ماددەكانی تایبەت بەدەرهێنانی نەوت لەگرێبەستەكاندا، گرفتی سەرەكی و یەكەمی مانەوەی كێشەكانی بەردەم دووبارە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمە، كە رەنگە یەكلاییكردنەوەی بۆ كاتێكی دوورتر دوابخات، لەوبارەیەوە عەلی حەمەساڵح ئەندامی پێشووی پەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت «هیچ دیار نییە كەی ئەو كێشەیە یەكلایی دەبێتەوە، چونكە بابەتی سەرەكی كێشەكان مافی كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوتە كەبڕەكەی زۆر زیاترە لەوەی كەعێراق دەیدات بە كۆمپانیاكانی دەرهێنانی نەوت، بۆیە پێناچێت وا بەزوویی ئەو كێشەیە یەكلایی بێتەوە.» بەهۆی بڕیاری راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم، حكومەتی عێراقی زیانێكی زۆری بەركەوتووە كە نزیكدەبێتەوە لە نۆ ملیار دۆلاری ئەمریكی، بۆیە حكومەتی عێراقی ناچارە بۆ بەردەوام نەبوونی زیانەكانی كێشەكان چارەسەربكات، لەوبارەیەوە سەباح سوبحی بەهاوڵاتی وت «زیانی راگیرانی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم مەزەندە دەكرێت بە هەشت ملیارو ٥٠٠ ملیۆن دۆلار، كە  لەئەنجامی نەناردنی ئەو 450 هەزار بەرمیلە نەوتە بۆ دەرەوە بەر حكمەتی عێراقی كەوتووە، بۆیە لەئێستادا هەموو بارودۆخەكە گونجاوە بۆ هەناردەكردنی نەوتی هەرێم، بەڵام تەنها لایەنی هونەری ماوە كە رێكەوتنی كۆتایی لەسەربكرێت، ئەویش رەنگە بۆ ئەوكاتە دوابكەوێت كە باسمان كرد.» بەپێی زانیارییەكانی هاوڵاتی، كۆمپانیاكانی بواری بەرهەمێنانی نەوتی هەرێم، نووسراویان ئاراستەی حكومەتی عێراقی كردووەو روونكردنەوەیان لەبارەی تێچوونی دەرهێنانی نەوتی هەرێم پێشكەش بەوەزیری دارایی كردووە، لەوبارەیەوە ئەندامەكەی لیژنەی نەوت و غاز بەهاوڵاتی وت «لەكاتی سەردانی وەزیری نەوتی عێراقدا كۆمپانیا بەرهەمهێنەكان پسوڵەی خۆیان پێشكەش كرد دەربارەی خەرجییەكانی دەرهێنانی نەوت، چونكە تێچووی دەرهێنانی نەوتی هەرێم زۆر زیاترە وەك ئەوە نییە كە بیرە نەوتێك هەبێت وەك ئەوەی عێراق هەیەتی حازربێت و نەوتی لێدەربهێنێت، بەڵام لەهەرێم بابەتی چاودێری و دەرهێنان (ترقیب و استخراج) هەیە كەكێشەو گرفتی زۆرە، لەوانەیە نەوت هەبێت یان نەبێت، یان هەبێت و مەخزونی كەم بێت، بۆیە ئەوانە هەمووی رسكەو كۆمپانیاكان خۆیان گرتوویانەتە ئەستۆ. بۆیە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لێرە زۆرترە.» پێش بڕیاری راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم، رۆژانە بڕی 450 هەزار بەرمیل نەوت هەناردەی دەرەوە دەكرا، بەڵام بەهۆی ناڕوونی لەشێوازی دەرهێنان و فرۆشتنیدا، گرفتی كەمی داهات رووبەڕووی هەرێمی كوردستان دەبووەوەو حكومەتی هەرێمی كوردستان توانای دابینكردنی موچەی تەواوەتی فەرمانبەران و خەرجی پرۆژە خزمەتگوزارییەكانی نەبوو، هەربۆیە لایەنەكانی دەرەوەی دەسەڵات و بەشێكی زۆری خەڵكی ناڕازیی خواستی ئەوەی هەبوو هەناردەكردنی نەوتی هەرێم رابگیرێت، تا ئەوەی دادگای فیدڕاڵی عێراقی ئەو دەسەڵاتەی لەهەرێم سەندەوەو بەدڵی بەشێكی زۆری هاووڵاتیانی هەرێم بڕیاری راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمیدا، بەڵام پاش ئەو بڕیارە گرفتەكان زیاتر بوون و كێشەی مووچەی فەرمانبەران گەورەتربوو.