کورد لە سوریادا؛ یارییكردن لەسەر تەنافێکی باریک لەنێوان بەرژەوەندیی زلهێزەکاندا

سود و زیانەکانی ئەم تەکنەلۆژیا نوێییە چییە؟ ئامادەکردنی: هاوڵاتی دەستەواژەی «زیرەکیی دەستکرد» لەمڕۆدا زۆر بەکاردێت بەشێوەیەک زۆر کەس هەن دەترسن لەوەی رۆژێک بێت و ئامێر و رۆبوتە زیرەکەکان کۆنترۆڵی مرۆڤایەتی بکەن و بەسەرماندا زاڵ بن، راستە هێشتا ئەو واقیعە دوورە، بەڵام ئایا زیرەکیی دەستکرد چییە؟ لەڕووی گەشەسەندنەوە بە کوێ گەیشتووە؟ زیرەکی دەستکردبریتییە لە تیۆری و پەرەپێدانی پرۆگرامەکانی کۆمپیوتەر کە توانای هەبێت چارەسەری کێشەکان بکات و هەندێک ئەرک ئەنجام بدات کە پێویستی بە زیرەکی مرۆڤە، بۆ نموونە تێگەشتن لە کەسی بەرامبەر، ئەنجامدانی گفتوگۆ، و دەیانجۆر چالاکی دیکە و هەموو ئەو شتانەی کە پێویستی بە مرۆڤ و ژیرییەکەی هەیە بۆ ئەوەی ئەنجامی بدات. زیرەکیی دەستکرد ئەو زیرەکییەیە کە ئامێر و بەرنامەکانی کۆمپیوتەر پیشانی دەدات، بەجۆرێکە هاوشێوەی توانا هزرییەکانی مرۆڤە، وەکو توانای فێربوون و گەیشتنە ئەنجام و کاردانەوە دەربارەی ئەو دۆخانەی لە ئامێرەکەدا بە بەرنامە نەکراوە، هەروەها زیرەکیی دەستکرد بە واتای ئەو کەرتە ئەکادیمییە دێت کاردەکات لە دروستکردنی کۆمپیوتەر و ئەو بەرنامانەی توانای ئەوەیان هەیە رەفتاری زیرەکانە بنوێنن. جۆن مەکارسی کە ساڵی 1955 ئەم دەستەواژەیەی داناوە دەڵێت: زیرەکیی دەستکرد بریتییە لە زانست و ئەندازیاریی دروستکردنی ئامێری زیرەک.  لەم چەند ساڵەی دواییدا گۆڕانکاری و پێشکەوتنی گەورە لەو بوارەدا روویداوە و تەکنیکی «فێربوونی قووڵ» دیارترین سیمایەتی، کاری بریتییە لە پەرەپێدانی تۆڕی دەماریی دەستکرد شێوەی کارکردنی وەکو مێشکی مرۆڤ وایە، واتا توانای ئەوەی هەیە ئەزموون و تاقیکردنەوە و فێربوون و پەرەپێدانی خودی خۆی بکات بەبێ دەستێوەردانی مرۆڤ. تەکنیکی «فێربوونی قووڵ» سەلماندی توانای ئەوەی هەیە وێنەکان بناسێتەوە و لە رستەکان تێبگات و وەریانگێڕێت بۆ زمانی دیکە، لەگەڵ چەندان توانای تر کە کۆمپانیا ئەمریکییەکانی هاندا بە تایبەتی فەیسبووک و گۆگڵ تاوەکو وەبەرهێنانی تێدا بکەن و لێکۆڵینەوەکانیان لەو بوارەدا چڕبکەنەوە بەبێ گوێدانە ئەو هۆشدارییانەی دەدرێت لەبارەی ئەوەی رەنگە گەشەسەندنی زیرەکیی دەستکرد هەڕەشە بێت بۆ مرۆڤایەتی.   مێژووی زیرەکی دەستکرد مێژووی زیرەکی دەستکرددەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی جەنگی جیهانی دووەم. کاتێک هێزەکانی ئەڵمانیا ئامێری ئینیگمایان بەکارهێنا بۆ کۆدکردن و ناردنی نامە بە شێوەیەکی پارێزراو و زانای ئینگلیزی ئالان تورینگ هەوڵی شکاندنی ئەو کۆدانەی دەدا. تۆرینگ و تیمەکەی ئامێری بۆمبیان دروستکرد کە ئەو مەتەڵەی چارەسەر کرد. هەردوو ئامێری ئینیگما و بۆمب بنچینەی فێربوونی ئامێرن کە یەکێکە لە لقەکانی ژیری دەستکرد. تۆرینگ ئامێرێکی بە زیرەک دادەنێت کە پەیوەندی لەگەڵ مرۆڤێکدا دەکات بەبێ ئەوەی هەستی قسەکردن لەگەڵ ئامێرەکە پێبدات و ئەمەش پرسی بنەڕەتی زیرەکی دەستکردە، واتە دروستکردنی ئامێرێک کە وەک مرۆڤ بیربکاتەوە و بڕیار بدات و مامەڵە بکات.   داهاتووی زیرەکی دەستکرد لەلایەکی دیکەوە تەکنیکەکانی زیرەکیی دەستکرد بەشێوەیەکی خێرا پەرەدەستێنن و ساڵ بەساڵ ئاڵۆزتر دەبن، لەوبارەیەوە جیۆفری هینتۆن لێکۆڵەر لەبواری زیرەکیی دەستکرد لە کۆمپانیای گۆگڵ و زانکۆی تۆرنتۆ باس لەوە دەکات لەماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا زیرەکیی ئامێرەکان هاوشانی زیرەکیی مرۆڤ دەبێت. شایەنی باسە ئەم لێکۆڵەرە لەپشت پەرەپێدانی بەرنامەی گۆگڵی زیرەکی ناسراو بە «ئەلفانگۆ» وە بوو کە توانی لە پاڵەوانی یاری «گۆ» بەرێتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا رای وایە نابێت لە زیرەکیی دەستکرد بترسین، چونکە هەر تەکنیکێکی نوێ جێی مەترسی دەبێت ئەگەر بەخراپی بەکاربهێنرێت و مەسەلەکە پەیوەستە بەشێوازی مامەڵەکردنمان لەگەڵ تەکنەلۆجیادا بەشێوەیەک بۆ مرۆڤ زیانبەخش نەبێت. هاوکات مارک زوکەربێرگ دامەزرێنەر و سەرۆکی فەیسبووک رای وایە ئەو ئامێرانەی زیرەکیی دەستکردیان هەیە رۆژێک لە رۆژان هەستە مرۆییەکانیان دەبێت وەکو بینین و هەستکردن تەنانەت لە مرۆڤیش زیاتر. 

چی دەزانیت لە بارەی چیرۆکی ئەو سیخوڕەوە کە مامۆستای فڕوفێڵ و خۆگۆڕین بووە؟ ئامادەکردنی: هاوڵاتی سیدنی ڕایڵی ئەو کەسایەتییە سەیروسەمەرەیەی کە ژیانی دەڵێی ڕۆمانێکە. لە ساڵی 1874 لە ڕووسیا لەدایک بووە و یەکێک بووە لە دیارترین کەسایەتییە گوماناوییەکانی ناو دەزگا هەواڵگرییەکانی جیهان. بنەچە و ڕەچەڵەکی ئەم سیخوڕە بە تەواوی ڕوون نییە، هەندێک سەرچاوە دەڵێن لە خێزانێکی جوولەکە لەدایک بووە، هەندێکی تر دەڵێن لە ڕاستیدا ئۆکراینی بووە. هەر لە منداڵییەوە، شەیدای جیهانی سیخوڕی و سەرکێشی بووە، هەر ئەمەش وای لێ دەکات کۆچ بکات بۆ بەریتانیا و لەوێ دەست بە کارەکانی بکات. ڕایڵی مامۆستای فڕوفێڵ و خۆگۆڕین بوو. ئەم سیخوڕە، لە یەک کاتدا، هەڵگری دەیان نازناوی جیاواز بووە، زۆر بە ئاسانی دەیتوانی ڕوخسار و ڕەفتاری خۆی بەپێی هەلومەرج و دۆخێکی دیاریکراو بگونجێنێت. تێکەڵ بە چینێکی دیاریکراوی دەسەڵاتداری ئەوکاتی لەندەن دەبوو و لە هەمان کاتیشدا لە پشتەوە، چالاکیی تری ئەنجام دەدا. ڕایڵی تەکتیکزانێکی مەزنی جەنگ بووە. لە ماوەی جەنگی جیهانی یەکەمدا، ڕایلی بۆ دەزگای هەواڵگری بەریتانیا کاری دەکرد، چەندان ئەرکی مەترسیداری ئەنجام داون، بۆ نموونە  دزەکردن بۆ ناوچەکانی دوژمن و کۆکردنەوەی زانیاریی گرنگ. توانای سەرسووڕهێنەری ئەو لە فریودان و بەجێگەیاندنی ئەرکی مەحاڵ، وای لێ کرد کە وەک ئەستێرەیەک لەناو جیهانی سیخوڕاندا بدرەوشێتەوە. لە ساڵی ١٩١٨ ڕایڵی لە کودەتای دژ بە حکوومەتی بەلشەڤیکەکانەوە گلا و دەکرێ بڵێین ئەمە بوێرانەترین کاری ئەو بووە، هەر بەمەشەوە نەوەستا، بەڵکو پلانی بۆ کوشتنی لینین داڕشت، هەرچەند لەم کارەیدا شکستی هێنا، بەڵام ئەمە بوێری و چاونەترسیی ڕایڵی دەردەخست لەوەی کە سڵ لە هیچ کارێک ناکاتەوە. لە کەیسێکدا، ڕایڵی بەرپرسێکی ڕووسی قایل دەکات کە بەرەو بەریتانیا هەڵبێت و بەڵێنی دەداتێ کە لەوێ پارێزراو دەبێت و هیچی لێ ناکرێت، بەڵام هێندە نابات و هەر ئەوەندەی ئەم بەرپرسە پێ دەنێتە بەریتانیا، دەکوژرێت. ئەم ڕووداوە دیوێکی تری دزێو و دڕندانەی ڕایڵی سیخوڕمان نیشان دەدات. ژیانی سەرکێشانەی ڕایڵی لە ١٩٢٥دا کۆتایی دێ، بەڵام بە شێوازێکی تەمومژاوی. پاش زنجیرەیەک سەرکێشیی سەیروسەمەرە، ڕایڵی لە لایەن سیخوڕەکانی سۆڤیەتەوە دەستگیر دەکرێت، بەڵام کەس نازانێت کە دواتر چی لێ دەکەن و وردەکاریی مردنەکەی نادیارە. هەندێکیان دەڵێن لە سێدارە دراوە، هەندێکی تر پێیان وایە هەڵاتووە، بەهەرحاڵ، کۆتایی و دیارنەمانی ڕایڵی تا ئێستەش، هەر بە نەزانراوی ماوەتەوە.

لە ئەفریقای باشوور، ئاژەڵان زیاتر لە مرۆڤ دەترسن وەک لە شێر توێژینەوەیەک دەیسەلمێنێت، دەنگی مرۆڤ لای ئاژەڵان سامناکترین دەنگە   ئامادەکردنی: هاوڵاتی زیاتر لە 10,000 نموونە، نیشانی دەدەن کە ٪95 ئاژەڵەکان زیاتر لە دەنگی مرۆڤ دەترسن، وەک لە نەڕەی شێر. سەرەڕای هێز و خێرایی و توانای شێرەکان بۆ ڕاوکردن، توێژینەوەیەکی تازە دەری خستووە کە ئاژەڵەکانی ساڤانای ئەفریقا زیاتر لە مرۆڤ دەترسن وەک لە شێر. مایکل کلینچی زیندەوەرزان لە زانکۆی وێستێرنی کەنەدا دەڵێت: شێرەکان دەبێت تۆقێنەرترین ئاژەڵ بن، چونکە زۆرترین ئاژەڵی دڕندە و بەکۆمەڵ ڕاو دەکەن. حاڵەتەکە بەم جۆرەیە، ئەگەر ئاژەڵێک شیردەر بێت، ئەوا بە نەخۆشی یان برسییەتی نامرێت، بەڵکو لە لایەن ئاژەڵێکی تری دڕندەوە ڕاو دەکرێت، جا تا ئەم ئاژەڵە شیردەرە قەبارەی گەورەتر و سامناکتر بێت، ئەوا دژەکەشی بە هەمان شێوە گەورەتر دەبێت. شێرەکان گەورەترین ئاژەڵی ڕاوکەری وشکانین لەسەر ئەم هەسارەیە و بۆیە دەبێت ترسناکترین بن. ئێمە ئەم بەراوردە دەکەین تا بزانین کە ئایا مرۆڤ لە تۆقێنەرترین و بەسامترین ئاژەڵی دارستان سامناکترە؟ پاش وەرگرتنی 10,000 تۆماری کاردانەوەی ئاژەڵی کێوی، زانایان بۆیان دەرکەوت کە ٪95 ی ئاژەڵەکان زیاتر لە دەنگی مرۆڤ دەترسن وەک لە نەڕەی شێر. ئەو بیرۆکە باوەی کە دەگوترا ئاژەڵان لەگەڵ مرۆڤدا ڕاهاتوون و هەست بە سەلامەتی دەکەن، بە تەواوی ڕاست نییە و ئەم بەڵگانە پێچەوانەکەیمان پێ دەڵێن.   تیمی توێژینەوەکە لە زانکۆی وێستێرن تۆماری دەنگی جۆراوجۆریان بۆ ئاژەڵان لێدا لە چاڵەکانی پارکی نەتەوەیی کروگەر لە ئەفریقای باشوور. تەنانەت لە ناوچەیەکی پارێزراودا کە بە ژمارەی شێرەکانی ناسراوە، ئاژەڵەکان کاردانەوەی توندتریان بەرانبەر دەنگی مرۆڤ هەبوو و نیشانی دەدەن کە مرۆڤ وەک هەڕەشەیەکی گەورە تەماشا دەکرێت. زانێت دەڵێت: "پێم وایە بڵاوبوونەوەی ترس لە کۆمەڵگەی شیردەرانی ساڤانا بەڵگەیەکی ڕاستەقینەیە بۆ کاریگەریی ژینگەیی مرۆڤ. نەک تەنیا بەهۆی لەدەستدانی ژینگە و گۆڕانی کەشوهەوا و لەناوچوونی جۆرەکان، کە هەموویان هۆکارگەلی گرنگن، بەڵکو تەنیا بەهۆی بوونی ئێمەوەیە، کە وەک ئاماژەیەکی مەترسیدار دەردەکەوین لای ئەوان.  ."      

تێچوی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت لە هەرێمی كوردستان 20 دۆلارە ئایا كێشەكانی فرۆشتنی نەوت لە نێوان هەرێم و بەغدا بەرەو چارە سەر دەڕوات؟   ئامادەکردنی: هاوڵاتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق پێشنیارێکی بۆ هەموارکردنەوەی یاسای بودجەی سێ ساڵە پەسەند کرد كە تایبەتە بە تێچوی دەرهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان. بەگوێرەی هەموارەكە وەزارەتی دارایی فیدراڵ لە چوارچێوەی خەرجییە سیادییەکان له بودجەدا بڕی 16 دۆلارى دیاریكردووە بۆ تێچوی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێک لە نەوتی هەرێم، بەڵام تێچوی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت لە ئێستادا له هەرێمى كوردستان ٢٠ دۆلارە. ئەنجومەنی وەزیرانی فیدڕاڵ لە کۆبونەوەی ئاسایی خۆیدا پێشنیارێکی بۆ هەموارکردنەوەی مادەی (١٢/دوەم/ج)  لە یاسای بودجەی سێ ساڵە ژمارە 13ی ساڵی 2023 پەسەند کرد و بەپێی ئەم هەموارە وەزارەتی دارایی فیدراڵ لە چوارچێوەی خەرجییە سیادییەکانی بودجە بڕی 16 دۆلار خەرجدەکات بۆ تێچوی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێک لە نەوتی هەرێم کە بڕەکەی لە یاسای بودجە بە بڕی 400 هەزار بەرمیلی رۆژانە دیاریکراوە، بەمەرجێک لەلایەن کۆمپانیای (سۆمۆ)ەوە هەناردە بکرێت، یان وەزارەتی نەوتی فیدراڵ بۆ پێداویستی ناوخۆ بەکاریبێنێت پشتبەست بە بڕگە و مادەكانى یاسای بودجە. هەموارەکە بڕی ئەو 16 دۆلارە بۆ تێچوی بەرمیلێک وەک پێشینە ئەژمار دەکرێت لە سەرەتادا تا ئەوکاتەی لەلایەن دەزگایەکی ڕاوێژکاری تەکنیکی نێودەوڵەتی تایبەتمەندەوە کە لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵ بەرێکەوتن لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم دەستنیشان دەکرێت خەمڵاندنێکی دادپەروەرانە لە ماوەی 60 ڕۆژدا لە بەرکاربونی هەمواری یاساکە بۆ تێچوی بەرهەمهێنان و گواستنەوە لە هەر کێڵگەیەکی نەوتی هەرێم بە جیا دەکات. یەکێک لە خاڵەکانی ناکۆکی نێوان هەرێم و بەغدا لە ماوەی رابروود زۆری تێچوی  بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم بوو، کە لەیاسای بودجە بە تێکڕا بۆ نەوتی عێراق و هەرێم بە شەش دۆلار بۆ بەرمیلێک دیاریکراوە، جگە لە جیاوازی نیوان گرێبەستە نەوتییەکانی هەردولا، جیاوازییەکی زۆر هەیە لەنێوان سروشتی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم و عێراق. راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم کە نزیکەی سالێک و حەوت مانگە بەردەوامە، زیانی دارایی زۆری گەیاندوە بە ئابوری هەرێم و عێراق، بەڵام لە ئێستادا ئەم بڕیارەی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدڕاڵ هەنگاوێکی گرنگە بۆ چارەسەرکردنی یەکێک لە کێشە هەڵواسراوەکانی نێوان هەرێم و بەغدا تا ئەوکاتەی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵ پەسەند دەكرێت. بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە، بەپێی وتەی مایڵز کاگینز وتەبێژی کۆمەڵەی پیشەسازیی نەوتی کوردستان (ئەپیکور) تێچوی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت لە ئێستادا لە هەرێمی كوردستان ٢٠ دۆلارە و بەرمیلێك نەوت بە ٣٥ دۆلار دەفرۆشرێت. لە ٢٥ی ئادارای ٢٠٢٣ەوە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی بەندەری جیهانی توركیاوە بە بڕیارێكی دادگای ناوبژیوانی پاریس ڕاگیراوە. حكومەتی هەرێمی كوردستان تاكو ئێستا هیچ هەڵوێستێك و كاردانەوەیەكی نەبووه بەرامبەر بە بڕیارەكەی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق و دیار نیە كێشە نەوتیەكانی نێوانیان چارە سەر دەبێت یان بە هەڵواسراوی دەمێنێتەوە، یان ئاڵۆزتر دەبێت. جۆری گرێبەستە نەوتیەكانی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیاكان بە ناشارەزایی كراوە و شیرینیەكی زۆر لەبەرامبەریدا وەرگیراوە و سەرلەبەری پڕۆسەكانی گەڕان و پشكنین و دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت لە دەرەوەی ستاندارە جیهانیەكانەوە بوون، ئەمەش بۆتە هۆی زۆری تێچوی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێم. كاتێك كێشەكان ئەگەنە چارەسەر بە ئاگاداری حكومەتی عێراق گرێبەستە نەوتیەكانی هەرێم نوێبكرێنەوە.

ئایا چەكەكانی پێشمەرگە، چەكی دەوڵەتن؟ ئامادەکردنی: هاوڵاتی عەلى سیستانى مەرجەعى باڵاى شیعەی عێراق لە کۆبونەوەیەکی لەگەڵ UN نەخشە ڕێگای داهاتوی ئارامی و ئاسایشی داهاتوی عێراقی بەستەوە بە کۆنترۆلکردنی چەک بەدەستی دەوڵەتەوە و بەگژداچونەوەی گەندەڵی و بۆ ئەم ئەرکەش لە بری سیاسیەکان و حیزبەکان داوای لە دەستەبژێری کۆمەڵگە کرد ئەو ئەرکە بگرنە ئەستۆ. سیستانى لەکاتى پێشوازیکردن لە محەممەد حەسسان نوێنەرى سکرتێرى گشتیى نەتەوەیەکگرتووکان لە عێراق رایگەیاند دەبێت عێراقییەکان، بەتایبەت دەستەبژێرى هۆشیار، پەند لەو ئەزموونانە وەربگرن کە پێیدا تێپەڕبوون و کار بکەن بۆ هێنانەکایەى داهاتوویەکى باشتر بۆ عێراق، کە هەمووان تیایدا بە ئاسایش و سەقامگیرى و گەشەسەندوویی بژین، بەڵام ئەوە نایەتەدى بەبێ دانانى پلانێکى زانستى و کرداری بۆ بەڕێوەبردنى دەوڵەت لەسەر بنەماى دەستپاکى و رێگرى لە دەستوەردانى دەرەکى بە سەرجەم  شێوازەکانى، چەسپاندنى دەسەڵاتى یاسا، سنووردارکردنى چەک لە دەستى دەوڵەت و بنەبڕکردنى گەندەڵى لە سەرجەم ئاستەکان. دوابەدوای داواكەی سیستانی چوارچێوەی هەماهەنگی پشتگیری خۆی بۆ داواكەی سیستانی راگەیاند، ئەمەش لە كاتێكدایە ناوچەكە بەگرژی و ئاڵۆزیدا تێپەڕدەبێت و جەنگی نێوان ئیسرائیل و حەماس زۆر پەرەی سەندووە و پەلی هاوێشتووە بۆ عێراق و گروپە چەكداریەكانی عێراق كە ناسراون بە بەرەی موقاوەمەی عێراق زیاتر لە جارێك لە خاكی عێراقەوە، ئیسرائیل و هێزەكانی ئیسرائیلیان كردووەتە ئامانج  و زەرەروزیانی گیانیان پێگەیاندون و ئیسرائیلیش هۆشداری داوەتە عێراق و رایگەیاندوە كە وەڵامی دەبێت و ئەو گروپانە دەكاتە ئامانج. هەڵوێستەكەی سیستانی سەبارەت بە کۆنترۆلکردنی چەک بەدەستی دەوڵەتەوە، کاریگەری لەسەر چەکی پێشمەرگەش دەبێت، بەو پێیەی ئەو هێزە هێزی دەوڵەت نیيه و سەر بە دوو حزبن و زیاتر لە جارێكیش سەركردەكانی عێراق، هێزی پێشمەرگەیان بە میلیشیا و بە نایاسایی ناوبردووە و داوای هەڵوەشاندنەوەی دەكەن و دەرئەنجام ئەو چەكانەی پێشمەرگەش بە چەكی دەرەوەی دەوڵەت هەژمار دەكرێن.   سیناریۆكانی كۆنتڕۆڵكردنی چەك لەلایەن دەوڵەتەوە لەدوای داواكەی سیستانی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی چەك لەلایەن دەوڵەتەوە و پشتگیریكردنی حكومەتی عێراقی لە داواكەی، بێگومان هەنگاوەكانی داهاتووی حكومەتی عێراق دەبێت كۆنتڕۆڵكردنی ئەو چەكانە بێت، بە تایبەتی چەكی ئەو میلیشیا و گروپانەی لە دەرەوەی یاساوە چەكداركراون و بونەتە هۆی تێوەگلانی عێراق لەو جەنگانەی بەرۆكی ناوچەكەی گرتووە، ئەمەش هەلێكی زێڕینە بۆ دەسەڵاتدارانی عێراق، تاكو بەو بیانووە كۆنتڕۆڵی چەكەكانی هێزی پێشمەرگەی كوردستانیش بكەن. ئەگەرچی مەبەستەكەی سیستانی روون و ئاشكرایە و داوای كۆنتڕۆڵكردنی ئەو چەكانە دەكات كە میلیشیاكان بەكاری دەهێنن و بوونەتە هەڕەشە بۆ سەر عێراق، بەڵام چەكەكانی پێشمەرگەش چەكی دەوڵەت نین و هێزی حزبین، بۆیە ئەگەر حكومەتی عێراق هەر جۆرێك لەو هەنگاوانە بگرێتەبەر بۆ كۆنتڕۆڵكردنى چەك، ئەگەرێكی زۆر هەیە یەكێك لە سیناریۆكان كۆنتڕۆڵكردنی چەكی پێشمەرگە بێت.

بۆچی لە کاتی خەمۆکیدا پلەی گەرمی لەش بەرز دەبێتەوە؟   ئامادەکردنی: هاوڵاتی    توێژینەوەیەکی نوێ لە زانکۆی کالیفۆڕنیای سان فرانسیسکۆ، پەیوەندییەکی نوێ لەنێوان خەمۆکی و بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەش ئاشکرا دەکات، ئەم توێژینەوە سەرنجڕاکێشە، دەکرێ لە دۆزینەوەی چارەسەری نوێ بۆ خەمۆکی یارمەتیدەرمان بێت.  لە ماوەی حەوت مانگدا، داتای 20,880 کەس لە 106 وڵاتدا کۆکراوەتەوە و خراونەتە بەر تاقیکردنەوە. بەگوێرەی توێژینەوەکە، هەندێک کەس لە کاتی خەمۆکیدا پلەی گەرمی لەشیان بەرزترە لە کەسانی تر  ئەمە یەکێکە لە گرنگترین توێژینەوەکان بۆ لێکۆڵینەوە لەم بوارەدا، چونکە توێژینەوەکانی پێشوو وەک پێویست نموونە و داتای وردییان لەخۆ نەگرتبوو. ئەم توێژینەوەیە دەکرێ ڕێ بۆ چەندان توێژینەی تر خۆش بکات  ئاشلی مەیسن، نووسەری سەرەکی توێژینەوەکە و پرۆفیسۆری یاریدەدەری پزیشکی بۆ زانستی دەمار لە زانکۆی کالیفۆرنیا سانفرانسیسکۆ دەڵێت ئەنجامەکان تیشک دەخەنە سەر چۆنیەتی کارکردنی شێوازێکی نوێی چارەسەری خەمۆکی. لە توێژینەوەیەکدا دەرکەوتووە کە بەکارهێنانی بانیۆی گەرم یان ساونا دەبنە هۆی کەمکردنەوەی خەمۆکی، ئەمەش لە ڕێگەی ئارەقکردنەوە و هاندانی جەستە بۆ ساردبوونەوە.  ماسۆن، بۆ تەندروستی تەواوکەر کە دەروون ناسە لە سەنتەری UCSF Osher دەڵێت: "مایەی سەرسوڕمانە کە پلەی گەرمی لەش لە ئاوی گەرمدا زیاتر لەوە دا دەبەزێت کە مرۆڤ ڕاستەوخۆ لە گۆمێکی سەهۆڵاودا مەلە بکات ، چی دەبێ ئەگەر بتوانین بەدواداچوونی ورد بۆ پلەی گەرمی لەشی کەسانی تووشبوو بە خەمۆکی بکەین و بەمەش چارەسەرێکیان بۆ بدۆزینەوە؟"  ماسون دەڵێت: "بەگوێرەی زانیارییەکانمان ئەمە گرنگترین توێژینەوە بووە، بۆ لێکۆڵینەوە و شیکارکردنی پەیوەندیی نێوان خەمۆکی و بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەش، بە لەبەرچاوگرتنی بەرزبوونەوەی رێژەی خەمۆکی لە ئەمریکا، ئێمە دڵخۆشین کە دەکرێ لەڕێی ئەم توێژینەوەیە بگەینە هەندێک چارەسەریی نوێ بۆ کەمکردنەوە و نەهێشتنی خەمۆکی.

  ئەو کەسانەی تووشی ئەم جۆرە شێرپەنجەیە بوون، هەرگیز جگەرەیان نەکێشاوە!   ئامادەکردنی: هاوڵاتی جۆرێك شێرپەنجەی نامۆ بڵاوبۆتەوە، كه توشى سییەکان دەبن، بەبێ‌ ئەوەی كەسی توشبوو، جگەرە كیش بێت. تیمێک لە پزیشکان و توێژەرانی سەنتەری شێرپەنجەی میمۆریال سلۆن کیتەرینگ جۆرێکی دەگمەنی شێرپەنجەی سییەکانیان دۆزیوەتەوە تووشی کۆمەڵێک گەنج بووە کە هەرگیز جگەرەیان نەکێشاوە. توێژینەوەکەیان شیکردنەوەیەکی وردی کلینیکی و بۆماوەیی نەخۆشییەکە لەخۆ دەگرێت، بەڵام دڵنیانین پزیشکان بتوانن چارەسەری ورد بۆ ئەو کەسانە بکەن کە تووشی نەخۆشییەکە دەبن. دکتۆر ناتاشا ڕێختمان دەڵێت: "هەموو ڕۆژێک جۆرێکی نوێی شێرپەنجە نادۆزرێتەوە، ئەم جۆرە نەخۆشییە نوێیە تایبەتمەندی جیاوازی هەیە"،  لەبەرامبەردا دکتۆر چارلز ڕودین پسپۆڕی شێرپەنجەی سییەکان و نووسەری باڵای توێژینەوەکە پێی وایە تێگەیشتن لەم جۆرە نوێیەی شێرپەنجەی سییەکان پێویستی بە شارەزایی فراوان هەبوو، هەر لە تاقیگەوە تا کلینیک." تیمەکە لە 42 پزیشک و توێژەری نەخۆشیی شێرپەنجەی سییەکان و خانە و شانەکان پێک هاتووە، لەگەڵ پسپۆڕانی بۆماوەزانی گرێ.   چیرۆکی توشبوویەکی نەخۆشییەكە   خالق ساندا تەمەنی 19 ساڵ بوو و خوێندکاری قۆناغی دووەمی زانکۆی دوک بوو کاتێک پشکنینی ئەنجامدا و بۆی دەرکەوت کە تووشی شێرپەنجەی سییەکان بووه، دواتر دەرکەوت نەخۆشییەکە بۆ بەشەکانی تری جەستەی بڵاو بووەتەوە. دکتۆر رودین کە یەکێک بوو لە پزیشکەکانی خالق لەگەڵ لیسا دی ئانجێلیس و ئەوانی تر دەڵێت: "ئەمە زۆر نائاساییە، ئەمە جۆرێکە لە شێرپەنجە کە هەمیشە پەیوەندی بە جگەرەکێشانێكی زۆرەوە هەیە، ئەمەش وای لێکردین کە بەدوای نموونەی هاوشێوەی ئەو کەسانەدا بگەڕێین کە هەرگیز جگەرە ناکێشن و تووشی نەخۆشییەکە بوون، بەهەمان شێوە دکتۆر ڕێختمان رونیكردەوە "دواتر دەستمان کرد بە لێکۆڵینەوە تا بزانین بە ڕاستی ئەم شێرپەنجە نائاساییە لە چییەوە سەرچاوە دەگرێت." سەرەڕای پێشكەوتنی زانستی و پزیشكی بەڵام جۆرەكانی شێرپەنجە لە زیادبوندان و تاكو ئێستاش چارەسەری یەكجارەكی بۆ ئەم نەخۆشیە نەدۆزراوەتەوە و كۆنتڕۆڵنەكراوە.

ئەو هۆکارانە چی بوون کە وایانکردووە ژنان ببنە بکوژی زنجیرەیی؟ ئەلیزابێس باتۆری کێیە و بۆچی بە ترسناکترین بکوژی زنجیرەیی ناسراوە؟   ئامادەکردنی: هاوڵاتی ئەستەمە ژمارەیەکی وردی ئەو ژنانە دیاری بکرێت کە بە درێژایی مێژوو بکوژی زنجیرەیی بوون، بەڵام داتا مێژوویی و یاساییەکان باس لەوە دەکەن کە ژنان نزیکەی ١٠-١٥%ی هەموو بکوژە زنجیرەییەکان پێکدەهێنن. هەرچەندە ڕەنگە زۆربەیان ناسراو نەبن و بەڵگەیان لەسەر نەبێت. بەڵام دیارترینیان بریتین لەم ژنانەی خوارەوە، کە پاڵنەری جیاواز جیاوازیان بۆ ئەنجامدانی کردەی کوشتن هەبووە و هەندێکیشیان بۆ دەستکەوتی مادی ئەو کارەیان ئەنجامداوە. لەوانەش: ١. ئایلین ڤۆرنۆس لە ئەمریکا ٢. بێل گانیس لە نەرویج و ئەمریکا ٣- ئەلیزابێس باتۆری لە هەنگاریا ٤- ماری ئان نیکۆڵس لە شانشینی یەکگرتوو ٥. نانی دۆس لە ئەمریکا هەریەکە لەم ژنانە ناو و ناوبانگیان  لە مێژوودا بە بکوژی زنجیرەیی تۆمار کراوە. بەڵام سەرنجڕاکێشترین چیرۆک لەناو سەرجەم چیرۆکەکانی بکوژی زنجیرەییدا چیرۆکی ژنێکە بە ناوی ئەلیزابێس باتۆری. ئەلیزابێس باتۆری  یەکێکە لە بەناوبانگترین ژنە بکوژە زنجیرەییەکان، کە بە "هاودەمی خوێن" ناسراوە. باتۆری ژنی ئاغایەکی هەنگاری بووە و لە ساڵی ١٥٦٠ لەدایکبووە، بەهۆی ئەو تاوانانەوە کە گوایە دژی ژنانی گەنج ئەنجامیداوە ناوبانگی دەرکردووە، کە بە پێی خەمڵاندنەکان ڕەنگە لە ماوەی ژیانیدا ٦٠٠ قوربانی ئەشکەنجەدابێت و کوشتبێتنی، هەرچەندە ئەم ژمارەیە لەناو مێژوو نووساندا یەکلایی نەبووەتەوە و مشتوومڕی زۆری لەسەرە. ئەلیزابێس باتۆری لە خێزانێکی ناوداردا لەدایک بووە و بووە بە یەکێک لە دەوڵەمەندترین ژنانی هەنگاریا. دوای ئەوەی هاوسەرگیری لەگەڵ کۆنت فێرێنک ناداسدیدا کرد، ژیانی ئاڵوگۆڕێکی خراپی بەسەردا هات، چونکە ناداسدی وەک سەربازێکی توندڕەو ناسرابوو، کە زۆر دڕندانە مامەڵەی لەگەڵ دوژمنەکانیدا دەکرد. دوای ئەوەی لە ساڵی ١٦٠٤دا، ناداسدی کۆچی دوایی دەکات، ڕەفتاری باتۆری تادێت ناڕێک و توندوتیژتر دەبێت. ڕاپۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە باتۆری پێیوابووە خۆشۆردن بە خوێنی کچان، گەنجی و جوانییەکەی دەپارێزێت. ئەمەش وای لێدەکات بە نمایش و فێڵ و تەڵەکەی جۆراوجۆر کچە گەنجەکان بۆ قەڵاکەی ڕابکێشێت. پاشان دەستی دەکرد بە ئەشکەنجەدانیان، کە زۆرجار لەبەر توندی و سەختی ئەشکەنجەکان دەمردن و بەرگەی ئەو ئازارە زۆرەیان دەگرت. سەرچاوەکان باسی بەکارهێنانی دەرزی و سووتاندن و بەستنەوەی قوربانییەکان دەکەن لە لایەن باتۆرییەوە، زۆرێک لەو کردەوانەی ئەنجامیشی داون لەلایەن خزمەتکار و ئاغاکانی دیکەوە بینراون. ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی کە بەناوبانگێکی زۆر دەربکات. تا لە ساڵی ١٦١٠دا، دوای ئەوەی وەزیرێکی لۆتەران چالاکییەکانی خۆیان بۆ دەسەڵاتداران ڕاگەیاند، دەستگیرکرا. سەرەڕای ئەو بەڵگە زۆرانەی لە دژی بوون لەگەڵ ئیفادەی شایەتحاڵەکاندا، کەچی ئەلیزابێس باتۆری هەرگیز بە فەرمی بە تۆمەتی کوشتن دادگایی نەکرا. بەڵکو لە قەڵاکەیدا خرایە ژێر چاودێری و لە لایەن ماڵباتەکەیەوە زیندانی کرا، تا لە ساڵی ١٦١٤ دا لەوێدا مایەوە و هەر لەو ساڵەشدا کۆچی دوایی کرد. کتێبی گینس کە بۆ تۆماری ڕووداوە جیهانی و سەرسوڕهێنەرەکان تەرخانکراوە، ناوی باتۆری وەک بکوژێک تۆمارکردووە، کە زۆرترین کەسی کردووەتە قوربانی. هەرچەندە هەندێک لە مێژوونووسان دەڵێن زۆرێک لەو قسانەی دەکرێن سەبارەت بە تاوانەکانی زیادەڕەوییان تێدا کراوە و هەڵبەستراون، بەهۆی پاڵنەرە سیاسییەکان و ئەو ترسە کۆمەڵایەتییەوە کە سەبارەت بە دەسەڵاتی ژن هەبووە لەو سەردەمەدا. هەرچۆنێک بێت، چیرۆکی باتۆری ئیلهامبەخش بووە بۆ چەندین بەرهەمی خەیاڵیی ئەدەبی و فیلمی سینەمایی، بەتایبەتی لەناو ژانری ترسناکدا. ژیانی باتۆری بە درێژایی مێژوو بەستراوەتەوە بە لێکدانەوە جۆراوجۆرەکانی توندوتیژی ژنان و دەسەڵاتی ژنانەوە بەرانبەر ڕەگەزی بەرانبەر و هاوڕەگەزەکانی خۆیەوە. لەو ڕووەوە کە پرسیار لەسەر ڕۆڵی جێندەری ڕەگەزی مێینە دروستدەکات لە ئەنجامدانی تاواندا و ئەو پرسیارە لە ژیانی کۆمەڵایەتی و کولتووریدا دروست دەکات کە ئاخۆ کۆمەڵگا چۆن هەست بە تاوانباریی ڕەگەزی مێینە دەکات بە بەراورد لەگەڵ ڕەگەزی نێرینەدا.

هەڵوێستی ئەمریکا چییە لەو بارەیەوە؟   ئامادەکردنی: هاوڵاتی   بەرەی مقاوەمەی ئیسلامی لەعێراق بەرەبەیانی ئەمڕۆ شەممە بەفڕۆکەی بێفڕۆکەوان هێرشيانکرده‌وه ‌سه‌ر باکوری ئیسرائیل. بەرەكه بەیاننامەیەکى بڵاوكرده‌وه ‌و رایگەیاند: لەدرێژەی هەڵمەتەکانمان بۆ ڕوبەڕوبونەوەی دوژمن ‌و پاڵپشتیی گەلی فەڵەستین ‌و لوبنان ‌و لەوەڵامی ئەو کۆمەڵکوژیانەی کە ئیسرائیل لەدژی خەڵکی مەدەنی بەرامبەر بەمنداڵ و ژنان ‌و بەساڵاچوان دەیکات، ئەمڕۆ شه‌ممه‌ بەفڕۆکەی بێفڕۆکەوان هێرشمانکردە سەر پێگەیەکی گرنگ لەباکوری ئیسرائیل. بەرەی مقاوەمەی ئیسلامی لەعێراق ماوەی چەند مانگێکە چەندینجار هێرشیکردوەتە سەر ئیسرائیل و چه‌ند ناوه‌ندێكى سه‌ربازیشیان به‌ئامانجگرتوه‌، ئەمەش وەک کاردانەوەیەک لەدژی هێرشەکانی ئیسرائیل بۆسەر کەرتی غەززە و لوبنان.   لە عێراقەوە بە سەدان هێرش كراوەتە سەر ئیسرائیل حەیدەر لامی ئەندامی مەکتەبی سیاسیی بزووتنەوەی نوجەبا كە بەشێكن لە بەرەی موقاوەمە لە لێداونێكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند لە سەرەتای جەنگی غەززەوە (موقاوەمەی ئیسلامی لە عێراق) زیاتر لە 400 جار هێرشی درۆنی و مووشەکیی کردووەتە سەر ئیسرائیل، لە بەرامبەردا میدیای ئیسرائیلی باس لەوە دەکات، ئەو گرووپانە نزیکەی 170 جار هێرشیان کردووەتە سەر ئیسرائیل و 70٪ـی ئەو هێرشانەش لە ئەیلوولدا بوون.  دوای ئەوەی سوپای ئیسرائیل لە کۆتایی مانگی رابردوودا قورسایی هێرشەکانی خستە سەر حیزبوڵڵای لوبنان، گرووپە چەکدارەکانی عێراقیش هێرشەکانیان دژی ئیسرائیل زیاد کرد، بەهێزترینیان رۆژی 3ـی مانگى 10 بوو کاتێک لە هێرشێکی درۆنیی ئەو گرووپانەدا بۆ سەر بەرزاییەکانی جۆلان دوو سەربازی ئیسرائیلی کوژران و 24ـی دیکەش برینداربوون.       ئیسرائیل پلانی هێرشێكی فراوان بۆ سەر میلیشیاكانی عێراق دادەنێت رۆژنامەی (الشرق الاوسط) بڵاویکردووتەوە، بەهۆی زیادبوونی هێرشەکانیان دژی ئیسرائیل پێشبینی دەكرێت پێگەی میلیشیا هاوپەیمانەكانی عێراق رووبەڕووی هێرش ببنەوە. سەرچاوە سیاسی و حكومیەكانیش دەڵێن، گورزی چاوەڕوانكراو و حەتمی دەكرێتە سەر گروپە چەكدارەكان و حكومەتی عێراقيش نیگەرانە لە لێكەوتە مەترسیدارەكانی ئەگەری هێرشكردنە سەر گروپە چەكدارەكان. سەرچاوەیەكی باڵا لە نوسینگەی سەرۆك وەزیرانی عێراق  ئاماژەی بەوەکردووە، سودانی فشارەكانی چڕكردووەتەوە بۆ راگرتنی هێرشەكان بۆ سەر ئیسرائیل لەناوخۆی عێراقەوە. میدیاكانی ئیسرائیلیش جەختدەكەنەوە، سوپای ئیسرائیل پلانی هێرشێكی فروانی داناوە بۆ سەر گروپە چەكدارەكانی عێراق.   هەڵوێستی ئەمریكا بەرامبەر ئەو هێرشانەی لەناو خاكی عێراقەوە دەكرێتە سەر ئیسرائیل چەند بەرپرسێكی ئەمریكی ئاشكرایان كرد رۆژانە لە عێراقەوە بە درۆن هێرش دەكرێتە سەر ئیسرائیل لەلایەن گروپە چەكدارەكانی عێراقەوە و هێزەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی رێگا لەو هێرشانە دەگرن. ئاژانسی ئاسۆشێتد پرێس لە زاری بەرپرسێكی ئەمریكی لە وەزارەتی بەرگری بڵاوی كردەوە لەم چەند هەفتە یەدا هێرشی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە عێراقەوە بۆ سەر ئیسرائیل زیادی كردووە و رۆژانە نزیكەی پێنج جار لەناو خاكی عێراقەوە لەلایان میلیشیاكانی هاوپەیمانی ئێران هێرش دەكرێتە سەر ئیسرائیل و لە ماوەی هەفتەی رابردوو هەشت درۆن لە عێراقەوە بەرەو ئیسرائیل تێگیراوون. بەرپرسەكە وتیشی: هێزەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانیان رێگایان لەو هێرشانەی عێراق بۆ سەر ئیسرائیل گرتووە و لەبەرامبەردا ئەم هێرشانە رێگەخۆشكەرن تاكو ئیسرائیل بەشێوەیەكى راستەوخۆ وەڵامی ئەو هێرشانە بداتەوە كە لەناو خاكی عێراقەوە دەكرێتە سەری.

كورد پشتگیری له گەڕانەوەی موڵك و ماڵ بۆ خاوەنە رەسەنەكانی دەدات   ئامادەکردنی: هاوڵاتی   كورد و سوننە و شیعە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ململانێیانە لەسەر پەسەند كردنی سێ‌ پڕۆژە یاسا، بۆ پەسەند كردنیشیان پێویستە لەناو خۆیاندا رێكبكەون، یان هەر ئاوا بە هەڵواسراوی دەمێننەوە. ئەو بابەتانەی مشتومڕ و ملمڵانێیان لەسەرە لە پەرلەمانی عێراق بریتین لە پرۆژە یاسای هەمواری گەڕانەوەی موڵک و ماڵ بۆ خاوەنە رەسەنەکانی کە کورد پێشکەشیکردووە، پرۆژە یاسای لێبووردنی گشتی کە سوننە پشتیوانیی دەکات، پرۆژە یاسای هەمواری یاسای باری کەسیی کە شیعە پشتیوانیی دەکات و جۆرێک لە رێککەوتن لەنێوان کورد و شیعە و سوننە هەیە بۆ تێپەڕاندنی ئەو سێ پرۆژە یاسایەی ماوەیەکە مشتومڕیان لەسەرە.   یاسای گەڕانەوەی موڵک بۆ خاوەنەکانیان پرۆژە یاسای هەمواری گەڕانەوەی موڵک و ماڵ بۆ خاوەنە رەسەنەکانی، كە هەندێك لە بڕیارەكانی ئەنجومەنی سەركردایەتی حزبى بەعسی هەڵوەشاوە دەیگرێتەوە، بەشدار دەبێت لە گەڕانەوەی موڵک و زەوی بۆ خاوەنەکانیان و سڕینەوەی کاریگەریەکانی تەعریبكردن و راگواستن و پڕۆژە یاسایەکی گرنگە بۆ کورد وهەموو پێکهاتەکان سوودمەند دەبن لە پەسەندکردنی ئەم یاسایە لە ناوچە جێناکۆکەکاندا. بە پەسەندکردنی ئەم پڕۆژەیە زیاتر لە ملیۆنێک دۆنم زەوی دەگەڕێتەوە بۆ خاوەنەکانیان لە کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکان و ئەو کێشەیەی کە ساڵانە لە نێوان خاوەنی ئەو زەویانەدا نوێ دەبێتەوە بەهۆی بڕیارەکانی حزبى بەعسی هەڵوەشاوە کۆتایی دێت.     پرۆژە یاسای لێبووردنی گشتی پرۆژە یاسای لێبووردنی گشتی ئەو عێراقییانە دەگرێتەوە کە سزای لەسێدارەدان یان یەکێک لە سزاکان یان ڕێوشوێنی زەوتکردنی ئازادییان بەسەردا سەپێنراوە، جا سزاکە لە ئامادەبوون یان غیابیدا بووبێت. تێپەڕاندنی پرۆژەی ياسای لێبووردنی گشتی یەکێک بوو لە مەرجی سوننەکان بۆ بەشداریی لە حکومەتەکەی سودانی، لە ڕابردوودا چەند جارێک هەوڵ دراوە ئەنجومەنی نوێنەران خوێندنەوە بۆ ئەو پرۆژە یاسایە بکات، بەڵام بەهۆی ناکۆکییەکانەوە نەکراوە. لێبوردنی گشتی بریتی دەبێت لە دووبارە لێکۆڵینەوە و دادگاییکردنی ئەو زیندانیانەی کە لەلایەن ئەو زانیاریدەرە نهێنییەوە بوختانیان پێکراوە، هەروەها ئەو کەسانەی کە دانپێدانانەکانیان بە زۆر و ئەشکەنجە دەرهێنراوە بەپێی ڕاپۆرتەكانی وەزارەتی تەندروستی.   پرۆژە یاسای هەمواری یاسای باری کەسیی ئەم هەموارە زیاتر باسی ئەوە دەکات لەکاتی هاوسەرگیریدا هەردوولا سەرپشکن لەوەی کە ئەحکامی یاسایی یان ئەحکامی مەزهەبی پەیڕەو دەکەن، هەروەها ئەگەر ژن و پیاوەکە مەزهەبیان جیاوازبوو مەزهەبی پیاوەکە بەسەر ژنەکەدا دەسەپێندرێت و خاڵێکی دیکەی یاساکە ئەوەیە کە هەندێک مەزهەب پێیان وایە کچ لە تەمەنی ٩ ساڵییەوە باڵغ دەبێت و دەتوانێت هاوسەرگیری بکات، بەڵام کێشەکە ئەوەیە کە یاسا تەمەنی ١٨ ساڵیی دیاریکردووە بۆ هاوسەرگیری و هەموارە نوێیەکە یاسای پشتگوێ خستووە، ئەگەر وەقفی شیعە یان سوننە ڕێگەپێدانی بدەنێ پێویستە دادگا ئەو هاوسەرگیرییە پەسەند بکات کە تەمەنیان هەرچەندێک بێت، ئەمەش بە ڕوونی پەراوێز خستنی ڕۆڵی دادگایە و گەڕانەوەیە بۆ حوکمی کۆنی مەزهەبە جیاوازەکان و ئاڵۆزی و ناکۆکی زۆری تێدایە، بۆیە ئەگەر ئەم هەموارە جێبەجێ بکرێ لەناو مەزهەبی شیعەدا کچان لە تەمەنی ٩ ساڵییەوە دەتوانن شوو بکەن. یاسای باری کەسی ژمارە ١٨٨ی ساڵی ١٩٥٩ی هەموارکراو، زیاتر لە ١٥ جار هەموار کراوەتەوە و گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە، کە گۆرانکاریەکانیش بەجۆرێک بوون هەمیشە بەلەبەرچاو گرتنی پاراستنی خێزانی عێراقی بووە لەپێناو پەرتەوازە نەبوون و ئاسایشی باری کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەی عێراقی تێدا پارێزراو بێت.

  ئەو دوو پاشا کوردەی، لە زۆربەی ئاینەکاندا باسکراون ئاینەکان چۆن باسی ئەم دوو پاشایە دەکەن؟ لە ئاین و ئەفسانەی گەلاندا چۆن باس کراون؟   ئامادەکردنی: هاوڵاتی   هاروتاش و ماروتاش، دوو لە پاشایانی بنەماڵەی کاشییەکان بوون و یەکێکیان خۆی وەک خوداوەند ناودێر دەکرد و ئەوەی دیکەش خۆی بە پاشای جیهان دەناساند، ئەم دوو پاشایە لە ساڵانی ١٣٠٠ی پێش زایین فەرمانڕەوایەتی دەوڵەتی بابلیان کردووە. بەهۆی ڕۆڵی کاریگەریان لە ئاوەدانکردنەوەی دەوڵەتی بابل لە پێشکەوتنی نەخشەسازی شار و تەلارسازییەوە، ئەم دوو پاشایە لە ئەفسانەی گەلێک نەتەوە و چیرۆکی ئاینەکاندا باسیان کراوە. دوای ڕوخانی دەوڵەتی بابل لەلایەن کوروشی فارسەوە، ئەم دوو ناوە خزانە ناو دەقە ئاینییەکانی ئاینی زەردەشتییەوە، کە لەوێدا چیرۆکەکەیان لە پاشاوە گۆڕاوە و وەک دوو فریشتە بە ناوەکانی (هەورتات و ئەمێرتات) لە ئاڤێستا ناویان هاتووە و بە فریشتەی پارێزەری ئاو و سەوزایی ناسراون، لە زمانی فارسیشدا ئەم دوو ناوە بوونەتە: خەرداد و ئامردات. لە ئەدەبیاتی هیندیشدا، ئەم دوو ناوە وەک دوو فریشتە باسکراون، کە لەپای ناردنی مرۆڤ بۆ سەر زەوی و بڵاوکردنەوەی خراپەکاری، ڕەخنەیان لە خودا گرتووە، لەسەر پێشنیاری خوداش لەنێوان فریشتەکاندا دوو فریشتە هەڵدەبژێردرێن تا بچنە سەر زەوی و وەک مرۆڤ بژین، ئینجا ئەوکات دەردەکەوێت کە ئەوە تەنها مرۆڤ نییە خراپەکاری دەکات، بەڵکو فریشتەکانیش بچنە سەر زەوی، خراپەکاری دەکەن، ئەم دوو فریشتەیش دەچنە سەر زەوی خراپەکاری دەکەن و خوداش لە پای تاوانەکانییان، لە چاڵێکی بابلدا هەڵیان دەواسێت. ئەرمەنییەکانیش لەژێر کاریگەری ئاینی زەردەشتیدا، دوو خوداوەندییان بە ناوەکانی (هوروت موروت) داتاشییوە، کە لە بنەڕەتدا هەردوو ناوەکە لە چیرۆک و ناوی ئەو دوو پاشا بەناوبانگەی کاشییەکانەوە هاتوون. بەهۆی کاریگەری دەوڵەتی هاخامنشینییەوە، ئەم چیرۆکە لە ئاینی یەهودیشدا بە شێوەیەکی تر دەگێڕدرێتەوە، لە کتێبی حەنوخدا باس لە دوو فریشتە دەکرێت بە ناوەکانی (ئیزرائیل و شەمخازی)، کە بەهۆی پیدانی وانەی خۆڕازاندنەوە بە ژنان و جادوگەری بە پیاوان، خودا لە ڕیزی فریشتەکان دەریکردوون. ئیسلامیش بێ بەش نییە لە گێڕانەوەی ئەم چیرۆکە، لە قورئاندا چیرۆکی ئەم دوو پاشایە لە سورەتی بەقەرە ئایەتی ١٠٢دا هاتووە، کە خودای دلۆڤان دەفەرموێت: وَمَآ أُنزِلَ عَلَى ٱلْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَٰرُوتَ وَمَٰرُوتَ ۚ خودا دوو فریشتەی بە ناوەکانی هاروت و ماروت ناردە سەر زەمینی بابل، تا خەڵکی تاقی بکەنەوە و فێری سیحریان بکەن، بۆ ئەوەی بزانن کە ئایا بۆ خراپە بەکاری دەهێنن؟ بەڵام خەڵکەکە گوێیان پێنەدا و بۆ کاری خراپە فێری بوون و بەکاریانهێنا. جیا لەوانەی باسکران، لەناو ئەدەبیاتی چەندین گەل و نەتەوەی تر چیرۆکی ئەم دوو پاشایەی کاشییەکان بە تام و بۆی جیاوازەوە باسکراوە. بەگوێرەی سەرچاوە مێژووییەکان، کاشییەکان کۆمەڵەیەک بوون لە دەوروبەری نیوەی یەکەمی هەزارەی دووەمی پێش زاین، لە خاکی لۆلۆیی و گۆتییەکاندا دەژیان، ڕوونتریش نیشتمانی ڕەسەنی ئەوان لەنێوان لوڕستان و گەرمیاندا بووە و ماوەی ٤٠٠ ساڵ نەخشیان بەسەر دەسەڵاتی دەوڵەتی بابلدا نەخشاندووە.

ئامادەکردنی: هاوڵاتی هاڵۆوین بۆنەیەکە لە ٣١ی تشرینی یەکەمی هەموو ساڵێکدا یادی دەکرێتەوە و ئاهەنگی بۆ دەگێڕدرێت. ئەم بۆنەیە ڕیشەیەکی مێژوویی دوورودرێژی هەیە، کە بە نزیکەیی بۆ دوو هەزار ساڵ لەمەوپێش دەگەڕێتەوە. دەکرێت سەرچاوەی ئەم جەژنە پەیوەندی بە ڤیستیڤاڵی سێلتیکی کۆنی سامهاینەوە هەبیت کە ڕێکەوتی کۆتایی وەرزی دروێنە و سەرەتای دەستپێکردنی وەرزی زستان دەکات. کێلتەکان باوەڕیان وابووە کە لە شەوی سامهایندا سنووری نێوان مردووەکان و زیندوەکان لە یەکتری نزیک دەبنەوە، لەو شەوەدا ڕێگە بە ڕۆحەکان دەدرێت بە ئازادی بسوڕێنەوە. خەڵکیش بۆ ڕێزلینان لەم ڕۆحانە ئاگر دادەگیرسێنن و قوربانی پێشکەش دەکەن. لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ئاینی مەسیحییەتدا کڵێسا هەوڵیدا نەریتی بتپەرستی بگۆڕێت بۆ بەجێهێنانی ڕێوڕەسمی دینی مەسیحی، بۆیە پاپا گریگۆری سێهەم ١ی تشرینی دووەمی هەموو ساڵێکی وەک ڕۆژی سەرجەم پیرۆزییەکان دەستنیشان کرد بۆ ڕێزلێنان لە پیرۆزییەکان و شەهیدان. ئێوارەی پێشتری ١ی تشرینی دووەم کە دەکاتە ٣١ی مانگ و بە ڕۆژی پیرۆزییەکان ناسراوە لە کۆتاییدا گۆڕا بۆ جەژنی هاڵۆوین. بە تێپەڕبوونی کات هاڵۆوین بووبە پشوویەکی ساڵانەی کۆمەڵایەتی، لەو پشوەدا خەڵکی پۆشاکی هەمەڕەنگ و ترسناک دەپۆشن چونکە لەو بڕوایەدان خۆگۆڕین لە ڕۆحە خراپەکان دەیانپارێزێت. لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، هاڵۆوین لەکۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەهەم ناوبانگی پەیدا کرد،بەڵام ئێرلەندییەکان دابونەریتی خۆیان تێکەڵاو کرد. لەمڕۆدا هاڵۆوین گۆڕاوە بۆ جەژنێک کە بە ڕازاندنەوەی وردەکارانە بە بابەتی ترسناک بۆ بەسەربردنی کاتێکی خۆش و پڕ سەرکێشی و مەترسی دەناسرێتەوە. ئەمریکییەکان ساڵانە نزیکەی ١٠ ملیار دۆلار لە جەژنی هاڵۆویندا خەرج دەکەن، کە دەبێتە دووەم گەورەترین پشووی فەرمی لەدوای کریسمسەوە. شایەنی باسە جەژنی هاڵۆوین تێکەڵەیەکە لە مێژوو و فۆلکلۆر و ڕۆحیی کۆمەڵایەتی بۆیە وەک پشوویەکی بێهاوتا بەردەوامە و ساڵانە یادی دەکرێتەوە.

هاوڵاتی دوو ساڵ لەمەوبەر، شوێنەوارناسان لە پۆڵەندا ئێسکەپەیکەرێکیان لە گۆڕێکدا دۆزیەوە کە بە "سەرسوڕهێنەر" وەسفی دەکەن - پاشماوەی ژنێکە کە داسێک لە ملیدایە و قوفڵێکی سێگۆشە لەسەر پێیەکانی بووە. لە گۆڕستانێکی بێ ناونیشان لە گوندی (پیێن) دۆزرایەوە،  وای بۆ دەچن ئەو ژنە تەمەن ٤٠٠ ساڵە کە بە خوێنمژ دادەنرێت، ئەوانەی ناشتوویانە ئەو ئامێرە کشتوکاڵییەیان خستووەتە گەردنییەوە، چونکە بەپێی بیروباوەڕی کۆن، پێیان وابووە ئەو خوێنمژە دەگەڕێتەوە و زیان بە زیندووەکان دەگەیەنێت. تیمێکی لێکۆڵینەوە لە زانکۆی نیکۆلاوس کۆپەرنیکۆس لە شاری تۆرون لە مانگی ئابی ٢٠٢٢دا ئەو دۆزینەوە ناوازەیەیان ئەنجامدا، لەگەڵ ئۆسکار نیلسۆنی شوێنەوارناس کە خەڵکی سویدە، تیمەکە بە بەکارهێنانی دی ئێن ئەی و شێوازی سێ ڕەهەندی، گڵیان بۆ دروستکردنەوەی ڕووخساری زۆسیا کۆکردەوە،  بە جۆرێک وەک ئەوەی خەڵکی ناوچەکە بووبێت. نیلسۆن بە ئاژانسی هەواڵی ڕۆیتەرزی ڕاگەیاندووە، "بەڕاستی وەک شتێکی گاڵتەجارانە دەردەکەوێت! چونکە ئەو کەسانەی ناشتیان، هەموو شتێکیان کرد بۆ ئەوەی ڕێگری بکەن لەوەی لەمردنەوە بگەرێتەوە. کەچی ئێمە هەموو شتێک دەکەین  بۆ ئەوەی بیگەڕێنینەوە بۆ ژیان. لە پۆستێکی سۆشیال میدیادا نیلسۆن ئاماژەی بەوەشکردووە، بەپێی ئەو ئەفسانەیەی باسی دەکات،  زۆسیا تەنها بە قفڵەکەوە نێژراوە، بەڵام کاتێک خەڵکی گوندەکە هەندێک ڕووداوی خراپیان بەسەر هاتووە، بڕیاریانداوە پێویستە ڕێوشوێنی زیاتر بگرنەبەر بە جۆرێک بینێژن کە نەتوانێت زیان بە زیندووەکان بگەیەنێت. نیلسۆن دەڵێت: کاتێک گۆڕەکەیان هەڵدایەوە، بینیویانە کە قوفڵەکەی دراوە لە پێیەکانی کراوەتەوە، بۆیە بە ترسێکی زۆرەوە تیغی تیژی داسێک دەخەنە سەر ملی؛ بۆ ئەوەی سەرهەڵنەداتەوە. پۆلینسیکی لە چاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ کەناڵی سی بی ئێس نیوز لە ساڵی ٢٠٢٢، وتی دۆزینەوەی پاشماوەی زۆسیا پێویستە بێدەنگەی لێ بکرێت چونکە دۆزینەوەیەکی لەو شێوەیە لە پۆڵەندا و دوای چوار سەدە، شتێکی سەرسوڕهێنەرە. ماگدالینا زاگرۆدزکا، کە هاوکات لەو تیمی توێژینەوەیەدا بووە کە زۆسیایان دۆزیوەتەوە، باسی لەوە کردووە، پاشماوەی ئەو ژنە سەرپۆشێکی ئاوریشمیشی پێوە بووە، کە بە تاڵێکی زێڕین یان زیوی تێوەی پێچراوە. زاگرۆدزکا ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەو سەرپۆشە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی ئەو ژنە پێگەیەکی کۆمەڵایەتی بەرزی هەبووە. بۆ دروستکردنەوەی دەموچاوی ژنەکە، نیلسۆن کۆپییەکی سێ ڕەهەندی چاپکراوی کەللەسەرەکەی دروستکردووە بە بەکارهێنانی زانیاری دەربارەی تەمەن و کێش و وردەکارییەکانی دیکەی ژنەکە بۆ پەیکەرسازی ماسولکە و سیماکانی دەموچاو، بەپێی گرتەیەکی ڤیدیۆیی کە لە شوێنی کارەکەیدا تۆمارکراوە. نیلسۆن دەڵێت: "من ڕاهاتووم بە دروستکردنەوەی دەموچاوەکان، هەروەها بەوپەڕی خۆشحاڵییەوە هەوڵدەدەم کە هەندێک شکۆ و سیمای مرۆییان بۆ بگەڕێنمەوە." شوێنەوارناسەکان دەموچاوی (خوێنمژ)ێکی تەمەن ٤٠٠ ساڵان دروستدەکەنەوە کە داسێکی ئاسنی لە ملدایە. دوو ساڵ لەمەوبەر، شوێنەوارناسان لە پۆڵەندا ئێسکەپەیکەرێکیان لە گۆڕێکدا دۆزیەوە کە بە "سەرسوڕهێنەر" وەسفی دەکەن - پاشماوەی ژنێکە کە داسێک لە ملیدایە و قوفڵێکی سێگۆشە لەسەر پێیەکانی بووە. لە گۆڕستانێکی بێ ناونیشان لە گوندی (پیێن) دۆزرایەوە،  وای بۆ دەچن ئەو ژنە تەمەن ٤٠٠ ساڵە کە بە خوێنمژ دادەنرێت، ئەوانەی ناشتوویانە ئەو ئامێرە کشتوکاڵییەیان خستووەتە گەردنییەوە، چونکە بەپێی بیروباوەڕی کۆن، پێیان وابووە ئەو خوێنمژە دەگەڕێتەوە و زیان بە زیندووەکان دەگەیەنێت. تیمێکی لێکۆڵینەوە لە زانکۆی نیکۆلاوس کۆپەرنیکۆس لە شاری تۆرون لە مانگی ئابی ٢٠٢٢دا ئەو دۆزینەوە ناوازەیەیان ئەنجامدا، لەگەڵ ئۆسکار نیلسۆنی شوێنەوارناس کە خەڵکی سویدە، تیمەکە بە بەکارهێنانی دی ئێن ئەی و شێوازی سێ ڕەهەندی، گڵیان بۆ دروستکردنەوەی ڕووخساری زۆسیا کۆکردەوە،  بە جۆرێک وەک ئەوەی خەڵکی ناوچەکە بووبێت. نیلسۆن بە ئاژانسی هەواڵی ڕۆیتەرزی ڕاگەیاندووە، "بەڕاستی وەک شتێکی گاڵتەجارانە دەردەکەوێت! چونکە ئەو کەسانەی ناشتیان، هەموو شتێکیان کرد بۆ ئەوەی ڕێگری بکەن لەوەی لەمردنەوە بگەرێتەوە. کەچی ئێمە هەموو شتێک دەکەین  بۆ ئەوەی بیگەڕێنینەوە بۆ ژیان. لە پۆستێکی سۆشیال میدیادا نیلسۆن ئاماژەی بەوەشکردووە، بەپێی ئەو ئەفسانەیەی باسی دەکات،  زۆسیا تەنها بە قفڵەکەوە نێژراوە، بەڵام کاتێک خەڵکی گوندەکە هەندێک ڕووداوی خراپیان بەسەر هاتووە، بڕیاریانداوە پێویستە ڕێوشوێنی زیاتر بگرنەبەر بە جۆرێک بینێژن کە نەتوانێت زیان بە زیندووەکان بگەیەنێت. نیلسۆن دەڵێت: کاتێک گۆڕەکەیان هەڵدایەوە، بینیویانە کە قوفڵەکەی دراوە لە پێیەکانی کراوەتەوە، بۆیە بە ترسێکی زۆرەوە تیغی تیژی داسێک دەخەنە سەر ملی؛ بۆ ئەوەی سەرهەڵنەداتەوە. پۆلینسیکی لە چاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ کەناڵی سی بی ئێس نیوز لە ساڵی ٢٠٢٢، وتی دۆزینەوەی پاشماوەی زۆسیا پێویستە بێدەنگەی لێ بکرێت چونکە دۆزینەوەیەکی لەو شێوەیە لە پۆڵەندا و دوای چوار سەدە، شتێکی سەرسوڕهێنەرە. ماگدالینا زاگرۆدزکا، کە هاوکات لەو تیمی توێژینەوەیەدا بووە کە زۆسیایان دۆزیوەتەوە، باسی لەوە کردووە، پاشماوەی ئەو ژنە سەرپۆشێکی ئاوریشمیشی پێوە بووە، کە بە تاڵێکی زێڕین یان زیوی تێوەی پێچراوە. زاگرۆدزکا ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەو سەرپۆشە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی ئەو ژنە پێگەیەکی کۆمەڵایەتی بەرزی هەبووە. بۆ دروستکردنەوەی دەموچاوی ژنەکە، نیلسۆن کۆپییەکی سێ ڕەهەندی چاپکراوی کەللەسەرەکەی دروستکردووە بە بەکارهێنانی زانیاری دەربارەی تەمەن و کێش و وردەکارییەکانی دیکەی ژنەکە بۆ پەیکەرسازی ماسولکە و سیماکانی دەموچاو، بەپێی گرتەیەکی ڤیدیۆیی کە لە شوێنی کارەکەیدا تۆمارکراوە. نیلسۆن دەڵێت: "من ڕاهاتووم بە دروستکردنەوەی دەموچاوەکان، هەروەها بەوپەڕی خۆشحاڵییەوە هەوڵدەدەم کە هەندێک شکۆ و سیمای مرۆییان بۆ بگەڕێنمەوە."

چی لەبارەی ئەو پاڵەوانە کوردەوە دەزانیت، کە فارس و تورک بە هی خۆیانی دەزانن؟ ڕۆستەمی زاڵ پاڵەوانی مێژوویی کورد، چیرۆکی پاڵەوانیەتییەکەی چییە؟ ئەو بەڵگانە چین، کە کوردبوونی ڕۆستەمی زاڵ دەسەلمێنن؟ گوێ لەم ڕاپۆرتە بگرە تا ئەو ناوە ئاشنا و چیرۆکە بزرەی مێژووی کوردانت پێ ئاشنا بکات. لەنێو کورداندا، ناوی ڕۆستەمی زاڵ، هەمیشە وەک هێمایەک بۆ نەبەردی و ئازایەتی کەسێک بەکاردەهێندرێت، بۆ ئەوەش سەدان چیرۆک، هۆنراوە و بەیت و بالۆری بۆ داتاشراوە، خەڵکیش لە کۆن و ئێستادا چیرۆکە پر لە چێژ و سەرنجڕاکێشەکانی لە کۆڕ و دانیشتنەکاندا بۆ یەکتری باس دەکەن، بەبێ ئەوەی ڕیشەی چیرۆکەکە و خودی کەسەکە بناسن، باسکردنی خودی ئەم ناوە و تایبەتمەندییەکانی، لەوساوە تا ئێستا لە باوانەوە بۆ نەوەکانیان گێڕدراوەتەوە. ڕۆستەمی زاڵ کێیە؟ ڕۆستەم کوڕی  زاڵ کوڕی سام: لەبارەی مێژوو و شوێنی لەدایک بوونییەوە، بیروبۆچوونی جیاواز هەن، بە گوێرەی "شانامە"ی فردەوسی بێت، ئەم پاڵەوانە کوردە و بنەچەشیان دەگەڕێتەوە بۆ پاشای مادەکان، کە شانشینێکی کوردی بووە و لە هەزارەی یەکەمی پێش زایندا لە ناوچەیەکی بەرفراوانی کوردستان فەرمانڕەواییان کردووە، بەگوێرەی ئەم بۆچونەش بێت، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی شەشەمی پێش زاین. لە کتێبی "جوگرافیای وردی شانشینەکانی عوسمانی"دا، کە ساڵی ١٨٨٧ لە ئیستەنبوڵ چاپکراوە، بەم شێوەیە باس لە کوردبوونی ڕۆستەمی زاڵ کراوە: کورد، بە سرووشت خەڵکێکی ئازا و بوێرن، پیاوی ئازای وەک ڕۆستەمی کوڕی زاڵ و بەهرام چۆپین و سەڵاحەدینی ئەیوبی و فەرهادیان تێدا هەڵکەوتووە.  ئەم ئەفسانەیە لەناو ئەدەبیات و چیرۆکی چەند نەتەوەیەکی ناوچەکەدا بە شێوەی جیاواز باسکراوە، لەناو کوردانیشدا ئەم پاڵەوانە هەمیشە وێردی سەر زمانی چیرۆکخوانان و بەیت و حەیرانبێژان بووە. وەک لە یەکێک لە ئەفسانەکاندا دەوترێت، کاتێک ڕۆستەمی زاڵ، لەدایک دەبێت، ١٠ دایەن، شیریان پێداوە و تێرنەبووە، کە گەورەش بووە هێندەی ١٠ کەس نانی خواردووە، کاتێک بە ڕێگاشدا ڕۆیشتووە چێپێیەکانی چاڵ بوون.   ڕەخش، ئەسپەکەی ڕۆستەم بەهۆی کەڵەگەتی و زەبەلاحییەوە، هیچ ئەسپێک نەیتوانییەوە (ڕۆستەمی زاڵ) لەخۆی بار بکات، چونکە هێندە کێشی قورس بووە، کاتێک چووتە سەر پشتی هەر ئەسپێک، سکی بەر زەوی کەوتووە، تەنها یەک ئەسپ نەبێت، کە ئەویش ناوی "ڕەخش" بووە، لەبارەی ئەو ئەسپەشەوە دەوترێت: کە توانایەکی سەرسوڕهێنەر و جەستەیەکی گەورەی هەبووە، ئەم ئەسپە لە زۆربەی شەڕەکاندا لەگەڵ ڕۆستەمی زاڵ بووە و هەرگیز نەکەوتووە و نەشیهێشتووە سوارەکەی بکەوێت.   گورز، چەکەکەی ڕۆستەمی زاڵ ڕۆستەمی زاڵ، لە گۆرەپانی شەڕدا، ڕمێکی پۆڵاینی بەکارهێناوە، کە کێشی ١٠٠ کیلۆگرام بووە، دەیتوانی بە یەک جار چەند سەربازێکی پێ بکوژێت، ئەم ڕمە ناوی "گورز" بووە و لەنێو ئەفسانەکاندا دەیان و بگرە سەدان چیرۆکی لەسەر وتراوە، ئەگەر سەرنج بدەینە ناوی ڕمەکە، ئەوا دەبینین ئەم ناوە تا ئەمڕۆش لەناو کورداندا بەکاردەهێندرێت. لە زمانی ئێستای کوردیدا، کاتێک لە شەڕدا سوپایەک هێرش دەکات سەر سوپاکەی تر، دەڵێن: ئەم سوپایە گورزی لە دوژمنەکەی وەشاند. بەمەش دەردەکەوێت، وشەی "گورز"ی ئەمڕۆ ڕەنگە لە ناوی ڕمە پۆڵاینەکەی ڕۆستەمی زاڵەوە هاتبێت.   ڕۆستەمی زاڵ و زۆرابی کوڕی بەگوێرەی چیرۆکەکان بێت، ڕۆژێک رۆستەم لە دەشتاییەکانی ناوچەی سامانکۆی، کە سنووری نێوان دەوڵەتی میدیا و تۆران بووە، خەریکی ڕاو دەبێت، دوای ڕاو بۆ پشودان دێتە ژێر سێبەری دارێک و ئەسپەکەشی لە دارێک دەبەستێتەوە، لەو کاتەدا کە ڕۆستەم سەرخەو دەشکێنێت، ئەسپەکەی لەلایەن چەند کەسێکەوە دەدزرێت، کاتێک هەڵدەستێت و ئەسپەکەی نەماوە، گومان دەکات کە تۆرانییەکان بردبێتییان، هەر بۆیە بەدوایدا دەگەڕێت و بۆ دۆزینەوەی ئەسپەکەشی دەچێتە لای پاشای تۆران، کە پێشتر دەیناسی و ڕێزێکی زۆر لەنێوانیاندا بوو، دەستبەجێ پاشا فەرمان بە سەربازەکانی دەکات، تا بچن ئەسپەکەی بۆ بدۆزنەوە، لەو سەروبەندەدا وەک نیازپاکی، کە ئەوکاتە هەردوو شانشینەکە لە ئاشتیدابوون، پاشا کچەکەی خۆی کە ناوی "تامینە" بوو دەداتە ڕۆستەم، کە تەنها یەک شەو لەگەڵی مایەوە، ئەوشەوە تامینە بە رۆستەم  دەڵێت: دەمەوێت کچێک یان کوڕێکم پێ ببەخشیت، ڕۆستەمیش ملوانکەکەی ملی دەداتە تامینە و دەڵێت: ئەگەر کچێک یان کوڕێکت بوو، ئەوا ئەم ملوانکەیە بکە ملی و با بزانێت باوکی کێیە. پاش ئەوەی سەربازانی پاشای تۆران، ئەسپەکەی دەدۆزنەوە و ڕۆستەم دەگەڕێتەوە شانشینەکەی، دوای چەند ساڵێک شەڕێکی گەورە ئاشتی نێوان هەردوو شانشینەکە تێکدەشکێنێت، دواجار لەنێوان بەرەی (کەی کاوس) پاشای مادەکان، بە سەرکردایەتی ڕۆستەمی زاڵ و بەرەی (ئەفراسیاب) پاشای تۆران، بە سەرکردایەتی زۆراب، شەڕ هەڵدەگیرسێت. زۆراب، کوڕی ئەو ژنەیە، کە چەند ساڵێک پێشتر، لەلایەن پاشای تۆرانەوە بە ڕۆستەمی زاڵ بەخشرابوو، کە تەنها یەک شەو لەگەڵی مایەوە و دواتر منداڵێکی لێی بوو. شەڕ دەستیپێکرد و دەبوایە سەرەتا سەرکردەی هەردوو سوپاکە، لە گۆرەپانی جەنگدا بە تەنها شەڕ بکەن، لە ڕۆژی یەکەمدا، هیچ کامیان نەیانتوانی ئەوەی تریان ببەزێنن، هەر بۆیە ڕۆستەم کەوتە ڕاڕایی و دڕدۆنگی، پرسیاری پیری و کەنەفتی مێشکی دەخوارد، کە ئاخۆ ئەو جەنگاوەرە بوێرە کێیە کە من نەتوانم بیبەزێنم؟! ڕۆژی دووەم، شەڕی نێوانیان دەستیپێکردەوە و دواجار زۆراب توانی سەربکەوێت، بەڵام ئامادە نەبوو ڕۆستەم بکوژێت، هەر بۆیە شەڕەکە بەردەوام بوو و جاری دووەم ڕۆستەم سەرکەوت و ڕمێکی لەسەر سنگی زۆرابدا، زۆرابیش لە کاتی ئاوزینگی مەرگدا، رووی کردە ڕۆستەم و پێێ وت: کەسێک هەیە لە تۆ بەهێزترە، ئەویش ڕۆستەمی باوکمە، بڕۆ ڕابکە و خۆت بشارەوە. کاتێک ڕۆستەمی زاڵ ئەمەی بیست، هاواری لێ هەستا و بۆی دەرکەوت ئەوە ئەو کوڕەیەتی کە هەرگیز نەبینیووە.!   تەڵەی شوغادی برای ڕۆستەمی زاڵ، بۆ کوشتنی براکەی لە شانامەی فردەوسیدا، ئەم چیرۆکە وەها گێردراوەتەوە، ڕۆژێک لەسەر داوای پاشا، دەبوو ڕۆستەمی زاڵ و شوغادی زڕبرای، پێشبڕکێی ئەسپ بکەن، لەسەر بازدان بەسەر چاڵێکدا، کە سەد شمشێری ژەهراوی تێدا چەقێندراوە. ئەم پێشبڕکێیە پێشتر لەنێوان پاشا و شوغاد بە مەبەستی لەناوبردنی ڕۆستەمی زاڵ ڕێکخراوە، چونکە لەوکاتەدا ئەسپەکەی ڕۆستەم پیر و کەنەفت بووە و توانای بازدانی گەورەی نەبووە، هەر بۆیە ویستویانە لەو ڕێگەیەوە لەناوی ببەن، تا شوغادی زڕبرای جێگەی بگرێتەوە. پێشبڕکێ دەستیپێکرد و سەرەتا ڕۆستەم ئەسپەکەی خۆی هەڵدا، بەڵام لموزی ئەسپەکەی بەر لێواری چاڵەکە کەوت و ڕۆستەم کەوتە سەر شمشێرە ژەهراوییەکانەوە، لە سەرەمەرگدا ڕۆستەم بیری کردەوە، کە ئەمە تەڵەیە، بۆیە بە دەنگێکی نزم بە شوغادی زڕبرای وت: بۆچی براگەورەکەی خۆت بە پاشا فرۆشت؟، شوغادیش بە پێکەنینەوە پێی دەڵێت: تۆ وا خەریکە دەمریت، وەسیەتی خۆتم پێ بڵێ تا وەک برایەک بۆت جێبەجێ بکەم، لەو کاتەدا ڕۆستەم داوا دەکات تیروکەوانێکی پێبدات، تا نەهێڵێت قەلەڕەشەکان بە زیندوویەتی جەستەی بخۆن، شوغادیش تیروکەوانێکی پێدەدات و دەمودەست پەشێمان دەبێتەوە، چونکە دەزانێت بۆ ئەوەی نییە، بەڵکو دەیەوێت پێش ئەوەی خۆی بمرێت، ئەوی پێ بکوژێت، لەو کاتەدا ڕۆستەم تیرێک ڕادەوەشێنێت و برا ناپاکەکەی دەکوژێت. لەوبارەیەوە، حەسەن مەحمود حەمەکەریم، مامۆستا و مێژووناس، لەبارەی ئەو ڕوداوەوە دەڵێت: شوێنی ئەم پێشبڕکێیە لە پەنا دارێکی گەورە و تەمەنداری گوندی (قاپڵانتو)ی سەر بە شاری سەقزی ڕۆژهەڵاتی کوردستانە، کە تا ئێستاش ئەم دارە و چیرۆکی کوشتنی ڕۆستەمی زاڵ، لەلایەن خەڵکی ئەو ناوچەیەوە، وەک دوانەیەکی لێکدانەبڕاو سەدان چیرۆک و شیعر و شانامەی لەبارەوە دەوترێت.

ئامادەکردنی: هاوڵاتی پەیوەندی ئیسرائیل و فەلەستین چۆن ڕۆڵ دەبینێت لە گۆڕینی نەخشەی سیاسی جیهاندا؟ بۆ تێگەیشتن لە کێشەی غەززە پێویستە باسی کێشەی فەڵەستین بکرێت، سەرچاوەی ململانێکانی نێوان فەلەستین و ئیسرائیلیش دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای سەدەی بیستەم و لەگەڵ هەڵکشان و پەرەسەندنی بزووتنەوە ناسیۆنالیستەکاندا دروست دەبێت. لەو کاتەوە گرژییەکان لە نێوان هەردوو گەلی جولەکە و عەرەبەکاندا لە فەلەستین سەرهەڵدەدات. ساڵی ١٩١٧، فەڵەستین لە لایەن هێزەکانی ئینگلیزەوە بە سەرکردایەتی جەنڕاڵ "ئەللێنبی" داگیرکرا، کە پێشتر بەشێک بوو لە ئیمپڕاتۆرییەتی عوسمانی، بەڵام دوای دروستبوونی بزوتنەوەی زایۆنیزم، کە جوڵانەوەیەکی سیاسی و ڕامیاری و فراوانخوازی بوو، هاوکێشەکان گۆڕانیان بەسەردا هات و ئەم جوڵانەوەیە توانی بەریتانیا ناچار بکات بە دەرکردنی پەیمانی "بلفۆڕ" لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩١٧دا، ئەم بەڵێننامەیە لە لایەن ئارسەر جیمس بلفۆری وەرزیری دەرەوەی بەریتانیاوە وەک بەیاننامەیەک دەرچوو کە لە دەقەکەیدا هاتووە: (دەوڵەتی پاشایەتی خاوەنشکۆ بە چاوێکی سۆزدارانەوە دەڕوانێتە بونیادنانی نیشتیمانێکی نەتەوەیی بۆ گەلی جولەکە لە فەڵەستیندا، هەروەها هەوڵ بۆ ئاسانکاری و بەجێهێنانی ئەم ئامانجە دەدات، بەبێ ئەوەی هیچ لە ماف و موڵکی ئایینیی ئەو تیرە و طائیفانە بگۆڕێت کە جولەکە نین و لە فەڵەستیندا دەژین). ئەم هەوڵەی بزوتنەوەی زایۆنیزم بۆ کۆکردنەوەی جولەکەکان و گواستنەوەیان بۆ فەڵەستین بۆ دروستکردنی دەوڵەتێکی فراوان بوو بۆ جولەکەکان لە بەرژەوەندی ئیمپریالیزم لە ناوچەکە، کە دواتر هەریەکە لە ئەمریکا و فەڕەنسا و ئیتاڵیاش پشتگیرییان لێکرد. بۆیە لە ساڵی ١٩٢٠ ەوە بەریتانیا ئینتیدابی خۆی بەسەر فەڵەستیندا سەپاند تا لەو ڕێگەیەوە پەیمانی بلفۆڕ جێبەجێ بکات، ئەمەش تا ساڵی ١٩٤٨ بەردەوام بوو، تا ئەو کاتەی دەوڵەتی ئیسرائیل لەسەر خاکی فەڵەستین دامەزرا. دوای کۆتاییهاتنی دەسەڵاتی بەریتانیا، دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل لە ساڵی ١٩٤٨دا، یەکەم جەنگی نێوان عەرەب و ئیسرائیلی لێکەوتەوە. لەو جەنگەدا نزیکەی ٧٠٠ هەزار فەلەستینی ئاوارە بوون و ڕووداوەکە بە نەکبە (کارەسات) ناسرا. ئەم ئاوارەبوونە قەیرانێکی درێژخایەنی پەنابەران و ناڕەزایەتییەکی قووڵی لەنێو فەلەستینییەکاندا دروستکرد. پاشان لە ساڵی ١٩٦٧دا، شەڕی شەش ڕۆژە هەڵگیرسا کە بووە هۆی داگیرکردنی غەززە و کەناری ڕۆژئاوا لەلایەن ئیسرائیلەوە، ئەمەش گرژییەکانی زیاتر کرد و کێشەکان بەردەوام بوون تا سەرهەڵدانی ئیسلامی سیاسی لە کۆتایی سەدەی بیستەمدا و دروستبوونی بزووتنەوەی حەماس، کە ڕێکخراوێکی ئیسلامی بوو، وەک بەدیلێک بۆ بزووتنەوەی فەتحی عەلمانی و ناوبانگێکی زۆری لای فەڵەستینییەکان بەدەستهێنا. میساقی حەماس لە سەرەتادا داوای لەناوبردنی ئیسرائیلی دەکرد و جەنگەکەی گۆڕی بۆ جەنگێکی ئاینی ڕووت. دوا بە دوای  شۆڕشی ئیسلامی ئێرانیش لە ساڵی 1979دا، ئێران وەک جەمسەرێکی ئیسلامی و مەزهەبی دروستبوو، لە ئاستی نێودەوڵەتیدا وەک ڕژیمێکی ئاخوندی و تیۆکراتی خۆی ناساند کە بەرگری لە دۆزی موسڵمانان دەکات، بەتایبەتیش لە خەباتی گەلی فەلەستین دژ بە زایۆنیزم و ئیسرائیل، ئەمەش بەرگێکی نوێی کرد بە بەری کێشەی فەلەستینییەکاندا و لە دۆزێکی نەتەوەییەوە گۆڕی بۆ کێشەیەکی ئاینی و مەزهەبی. پشتیوانی ئێران لە حزبوڵڵا جەختی لەسەر زەقکردنەوەی ڕەهەندە ئایینیەکانی ململانێکانی نێوان فەلەستین و ئیسرائیلە و بەجۆرێک پرسی ناسیۆنالیزمی لەگەڵ ئایدۆلۆژیای  دینیدا تێکەڵاو کردووە. ئەم مۆدێلەی ئێران ئیلهامبەخش بوو بۆ زۆرێک لە بزووتنەوە ئیسلامییەکانی دیکەی ناوچەکە، تا وەک ئەرکێکی ئایینی پشتیوانی لە سەرانسەری جیهانی موسڵماناندا بۆ گەلی فەلەستین کۆ بکاتەوە و هەر دەوڵەتێکی ئیسلامی ناچار بێت پشتیوانی لە غەززە و فەلەستین بکات دژ بە ئیسرائیل. هەر لەو ڕێگەیەشەوە لوبنانی پەلکێشی جەنگێکی خوێناوی کرد لەگەڵ ئیسرائیلدا. ئەمەش دەریدەخات کە دۆزی فەڵەستین ئێران بە دوو ئاڕاستەدا بەکاری دەهێنێت، یەکەمیان وەک گۆڕینی هاوکێشە سیاسییەکان بۆ پرسی مەزهەبی و دینی، دووەمیشیان بۆ پاساودان و دوورخستنەوەی سەرنجی ئەمریکا و هاوپەیمانانی لەسەر مەسەلەی ئەتۆم و چەکی کۆمەڵکوژی. ئەمە جگەلەوەی لە ڕێگەی میلشیاکانی عێراقەوە دەیەوێت هەژموونی خۆی لە عێراقدا بپارێزێت و ڕێگری بکات لەوەی پڕۆژەی هیلالی شیعی لەبەرامبەر پلانە نوێکەی ئیسرائیلدا شکست بهێنێت.   هەرچی تورکیاشە لە مێژووی خەلافەتی عوسمانییەوە پشتگیری خۆی بۆ فەلەستین دربڕیوە و لەسەردەمی کەمال ئەتا تورک و حکومەتی عەلمانیشدا بە چاویلکەیەکی ناسیۆنالیستییەوە لە ململانێکانی دەڕوانی و لایەنگری خۆی بۆ گەلی فەلەستین نیشاندەدا. دواتر لەگەڵ بوون بە سەرۆککۆماری ڕەجەب تەیب ئەردۆغاندا، تورکیا ڕێبازێکی ئاشکراتری ئیسلامیانەی لە سیاسەتی دەرەوەدا گرتەبەر  و لەسەر بنەمای ئایینی پشتیوانی خۆی بۆ فەلەستین دەربڕی. ئەردۆغان زۆرجار جەختی لەسەر گرنگی پێگەی ئایینیی قودس کردووەتەوە. تورکیاڕۆڵی خۆی وەک ئەندامێکی ناتۆ دەگێڕێت و لە هەمان کاتدا پشتگیری لە گروپە فەلەستینییەکان دەکات، لەنێویشیاندا بۆ ئەوانەی مەیلی ئیسلامییان هەیە. ئەم ڕێبازە ئیزدواجی و دووڕووییە ڕێگەی بە تورکیا داوە کە خۆی وەک پێشەنگێک لە جیهانی موسڵماناندا جێگیر بکات و داکۆکی لە مافەکانی فەڵەستین بکات و دژایەتی سیاسەتەکانی ئیسرائیل بکات، لە ئاستی نێویدەوڵەتیشدا وەک دەوڵەتێکی دیموکراسی و مۆدێرن خۆی بناسێنێت. تورکیا هەوڵی نێوەندگیری نێوان لایەنە جیاوازەکانی ناو خاکی فەلەستین دەگێڕێت و بانگەشە بۆ یەکگرتوویی نێوان گروپەکانی وەک فەتح و حەماس دەکات، هاوکات خەریکی دەستپێشخەرییە دیپلۆماسییەکانیشە بۆ چارەسەرکردنی کێشەی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین، لە پێناو پاراستن و هێشتنەوەی هەژموونی خۆیدا لە ناوچەکەدا. لەو کاتەشەوە کە حەماس لە ساڵی ٢٠٠٧ وە، دەستی بەسەر غەززەدا گرتووە، ئیسرائیل گەمارۆیەکی توندی سەپاندووە بەسەر فەلەستیندا، لەوانەش سنووردارکردنی دەستڕاگەیشتن بە کاڵا سەرەکییەکان و پێویستی ڕۆژانەی خەڵک و کەرەستە پزیشکییەکان و تێکچوونی ژێرخانی ئابووری و جەنگی بەردەوام و توندووتیژانە لە لایەن غەزەوە بۆ سەر ئیسرائیل و وەڵامی تۆڵەی ئیسرائیل بۆسەر غەزە و ناوچەکانی دیکەی فەلەستین. ئەم جەنگ و ململانێ بەردەوامانە تا ئێستا بووەتە هۆی لەدەستدانی گیانی هەزاران هاوڵاتی و ئاوارەبوونی سەدان هەزار خەڵکی جولەکە و عەرەبی موسڵمان، بە ڕادەیەک کە زۆرینەی خەڵکی ئاوارە و دەربەدەر بۆ مانەوە پشت بە هاوکارییە نێودەوڵەتییەکان دەبەستن. جگە لەو لێکەوتە ناوخۆییانە، ئەم جەنگەی نێوان ئیسرائیل و غەززە کاریگەری لەسەر سەقامگیری کۆی گشتی ناوچەکە و پەیوەندیی نێوان دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسرائیل هەیە، هەروەها کاریگەری لەسەر جیۆپۆلیتیکی دوورمەوداتر هەیە وەک ئێران و دەوڵەتە لایەنگر و نەیارەکانی ئیسرائیل و فەلەستین. وەک لە ماوەی ڕابردوودا بە هۆی بوونی بزووتنەوەی حزبوڵڵاوە لە لوبنان، لە لایەن ئیسڕائیلەوە هێرشکرایە سەر لوبنان و دواتریش ئێران هێرشی درۆنی و مووشەکی کردە سەر ئیسرائیل، نزیکترین جەنگ و لێکەوتەی ئەم هێرشانەش وەڵامی ئیسرائیل بوو بۆ ئێران بە بۆردوومانکردنی ناوچە سەربازییەکانی. بە بڕوای چاودێران جەنگی غەزە لەم ڕیشە مێژوویەوە سەرچاوە دەگرێت و ئەگەر بێت و چارەسەری ئاشتیانەی بۆ نەدۆزرێتەوە، دوور نییە پریشکی جەنگەکە عێراق و زۆر ناوچەی دیکەش بگرێتەوە. بە تایبەت لە دوای ئەو پلانە نوێیەوە کە ئیسرائیل بۆ گۆڕینی نەخشەی سیاسی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاشکرای کردووە و ترسی خستووەتە دڵی هەر یەکە لە تورکیا و ئێران و دەوڵەتە هاوپەیمانەکانیانەوە.