نەرمینی بەرنامەی بەرنامە کۆچی دوایی کرد

دەشتی مەحمود لەسەرەتاکانی سۆمەرداو لەیەزدانناسی ئیریدۆدا، عەرشی خوایەتی ئاوە – لەحەوت تەبەقەی ئاسماندا نییە – ئاوی شیرینی ژێر زەوی و خۆی لەنەموودا بەرجەستە دەکات؛ لەلای سۆمەرییەکان جیهان کە بریتی بووە لەزەوی سەر ئاو کەوتوو و لەبەرانبەردا چاویان لە ئاسمان کردووە وەکو تاسێکی هەڵگەڕاوەی گومبەزئاسا کەئەستێرەکانی تێدا بووە. نەموو لەلای سۆمەرییەکان ئەم نازناوانەی هەبووە: «ئەو دایکەی ئەرزو ئاسمانی بووە»، «دایکی مەزن»، «یەکەمی پێش هەمووان»، «ئەو کەسەی جیهان و خوداکانی بوو»، «دایکی هەموو شت»، «پزدانی  نەبڕاوە». نەموو شێ و شەونمی شەوانەش بووە کە گژوگیا، درەختەکان و رووەکانی بەردارو بەپیت کردووە. نەموو مێخوایەکی بێهاوسەر، پزدانێکی خۆخەرەوە، مادەی بەرایی و ماکی هەوەڵین بووە کەخۆبەخۆو ناوەکییانە، ئاوەکان بەپیت و بەردار دەکات. ماکی هەوەڵینی مێینەیی دەنوێنێتەوە کە لەهەموو رەگەزێکی مێدا هەیەو دەتوانێت سەربەخۆ و خۆبەخۆو خۆڕسکانە بەردار بێت، بەرهەمی هەبێت و وەچە بخاتەوە؛ نازناوی «پزدانی بەپیت و بەردار» هەڵدەگرێت. وشەی نەموو لەوشەی ‹›نم››ـی کوردی نزیکە کە بەمانای شێ و تەڕی دێت، هەروەها وشەی ‹›نم››ـی کوردی لەزمانی پەهلەوی (کوردی ناوەندی)دا بەشێوەی ‹›نەم›› ئامادەیی هەیە. وشەی نمووی سۆمەری وەکوو فۆرم ناوەڕۆک لەوشەی نەمی کوردی دەچێت. نەموو رۆڵی گرنگی لەناو کۆدەقی سۆمەرییەکاندا نەماوە و تەنیا وەکو زاگەی پەیدابوون ئاماژەی پێدەدرێت، لەبەرئەوەی لەئیپستمەی پێش خۆیانەوە – نیولیتیک – هەڵیانگرتووەتەوە؛ ئەوەشی کەئاماژەی پێدەدەن بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە بەشێوەیەکی بونیادی لەڕۆنانی بینای یەزدانناسییەکەیاندا پنتی ڕسکانی سەرەتایی داگیر دەکات. نەموو لەناو یەزدانناسی سۆمەرییەکاندا پێگەی ڕسکێنەری بەرایی هەموو شتی پێدراوەو ئەم پێگەیە ئەگەرچی هەر دەمێنێتەوە بەڵام ناکاریگەر دەکرێت؛ واتە پزدانی بەرداری خۆڕسکی نەبڕاوە، رۆڵی نامێنێت و لەچەرخەکانی دواتردا، ئافراندن دەدرێتە دەست ئینکی نێرخودا کەکۆڕی نەموویە؛ جگە لەوەش دەسەڵاتەکانی تری لێ دەسەنێت و بۆ خۆی قورخی دەکات؛ چیدی ئاو بەئینکییەوە پەیوەست دەبێت؛ بێگومان لەگەڵ بردنی ئاودا بەتەنیا ئاو نابات بەڵکو توانستە ئافراندنییەکانی ئاویش دەبات کەبریتییە لەزایینی، بەرداری، بەپیتی، وەچەخستنەوە و ئافراندن.  سەرەڕای ئەوەی دەسەڵاتە جێبەجێکارییەکان لەنەمووەوە بۆ ئینکی کوڕی دەگوازرێتەوە بەڵام هێشتا لەلای سۆمەرییەکان نەموو وەکو ماکی هەوەڵین و دایکی هەمووان هەر دەمێنیتەوە و پێگەکەی بەشێوەیەکی رەمزی دەپارێزێت. لەبەرانبەردا زۆر دواتر لەلای ئەکەدییەکان (بابلییەکان) هەر لەبنەڕەتەوە نەموو دەبێت بە نێرو دەگۆڕێت بۆ ئابزوی نێرخوداو لەگەڵ ئەوەشدا هاوەڵێکی مێی بۆ دروست دەبێت بەناوی تیامەت. بەدەربڕینێکی تر مێخوایەک بەناوی نەموو کە پێگەو کۆنازناوی تایبەت بە خۆی لەیەزدانناسیی سۆمەرییدا هەیە، لەناو یەزدانناسی بابلییەکاندا دیار نامێنێت و بە یەکجارەکی بزر دەبێت؛ لەجیاتی ئەو، جووت خودای ئابزو-تیامەت دەردەکەوێت کەتێیدا ئابزو هەڵگری بەشێکی زۆری خەسڵەتەکانی نەمووە. نیگارنووسی  «zu» دەفری پێوانەیە و بەمانای زانین، زانا و ژیری دێت؛ نیگارنووسی «ab» خانوو یان کەپرە کە بەمانای باوک یان باوک-ماڵ دێت (بە مانای ئاویش دێت). نیگارنووسی «abzu» بەمانای باوکی-هەمووشتزان دێت؛ هەروەها بەمانای ئاوی شیرینی ژێر زەوی و سەر زەویش دێت. لەبەرانبەردا تیامەت بەمانای دەریا و ئاوی سوێر دێت . لەلای بابلییەکان ئاوی شیرن بزۆز، بکەر، ئافرێنەر و نەگیراوەو ئاوی سوێر مات، بەرکار، بەکاربراو و مەنگە. لەم ترازانە توندوتیژەدا لەسەر دەستی سامییەکان(بابلییەکان، ئەکەدییەکان، ئاشورییەکان) بۆ هەمیشە لەناو یەزدانناسی میزۆپۆتامیدا، بیرسای پزدانی بەرایی خۆڕسکی خۆخەرەوە کۆتایی پێدێت، دایکی ئافرێنەری سەربەخۆی پێش هەمووان هەڵدوەشێتەوە؛ ماکی هەوەڵینی مێینەی ئافەرێنەر لەناو دەچێت؛ لەجیاتی ئەوە جووت-خودای نێرزاڵ بۆ زاگەی پەیدابوون و ئافراندن دادەنرێت. مێینەیەتی پێگەی نەموو لەدەست دەدات و چیدی ناتوانێت بەدەستی بهێنێتەوە. ژن لەناو یەزدنناسیدا، ڕۆڵە ئافەرێنەرە بەراییەکەی لێ دادەشکێنرێت و لەپزدانێکی خۆخەرەوەی سەربەخۆی ئافەرێنەرەوە بۆ پزدانێکی بەرکاری مەڵبەندی ئافراندن لەلایەن نێرەوە وەردەگەڕێت. ژن لایەنە تاریک، بەرکار، مەنگ و نەبزۆکەکەی گەردوون وەردەگرێت و پیاو لایەنە رووناک، بکەر، بزۆزو ئافەرێنەر وەردەگرێت. ئەم وەرگەڕانە بەڕوونی لەدەقی ئەنوما ئەلیشدا بەڕاشکاوی بەدیدەکرێت. کاتێک ئیپستمەی نەموو – یەزدانناسی سۆمەرییەکان – هەڵدەوەشێتەوە، لەگەڵیدا هێزی داهێنەرانەو ئافرێنەرانەی ژن دەپووکێتەوە و گورزێکی تر بەدایکڕەچەڵەکی باڵابووەوەی ناو یەزدانناسی دەکەوێت. دایکڕەچەڵەکی وەکو پراکتیکی ژیانی کۆمەڵایەتی هی سەردەمی شێوە ژیانی کڵانەو زۆر پێش ژیاری شارنشینی ئاوا بووە بەڵام بەشێوەی باڵاکراو لەیەزدانناسی سۆمەردا هەر لەئارادا بووە؛ ئەوە دایک بوو و تەنیا دایک کە نەک هەر وەچەی دەخستەوە بەڵکو رەچەڵەکی وەچەش بەتەنیا بۆ دایک دەگەڕایەوە. لەم بڕگەدا هیچ کام لەمۆدێلی جووتبوونی جیاڕەگەزخوازی یان هاوڕەگەزخوازی بەسەر پەیدابوونی وەچەو دیاریکردنی رەچەڵەكەوە جێبەجێ نەکرا بوو؛ واتە هێشتا سێکس و وەچەخستنەوە تێکەڵ نەکرابوو و جووتبوون وەچەخستنەوە و رەچەڵەکی دیاری نەدەکرد؛ ئەمانەش بۆ ئیپستمی دایکڕەچەڵەکی دەگەڕێتەوە. لەژیاری پاش‌ سۆمەری میزۆپۆتامیای خواروودا چیدی ئەوە بەتەنیا دایک نییە رەچەڵەکی وەچە لەناو یەزدانناسیدا دیاری دەکات؛ لەبەرانبەردا جووت پێگەی هەردووک رەگەز دێتە ئاراوە کە تێیدا نێر زاڵەو مێ بەزیوە. ئەم ئیپستمە نوێیە بەڕوونی لەئەنوما ئەلیشدا دیارە کەپێگەی ماکی هەوەڵینی نەمریی مێینە وەرگەڕاوە بۆ پێگەی جووت خودای مێبەزیوو-نێرزاڵی وەکو ئابزو-تیامەت وەچەی دواتر، لەهەمو-لەهامو، دواتر، کیشار-ئەنشار و... هتد. لەم نەزمە نوێیەدا دایکڕەچەڵکی بەجۆرێک ون دەبێت کە ونبوونەکەشی نابێتە جێگەی پرسیار و تەنانەت گومانیش. هەروەها ئەنوما ئەلیش ئەوەمان پێدەڵێت چەسپاندنی ئەم نەزمە نوێیە بەئامێزی گەرمەوە پێشوازی لێ نەکراوە؛ لەلایەن مەردوکەوە و لەڕێگەی کوشتنی تیامەت و لەتوکوتکردنی جەستەوەیە، لەڕێگەی بەکارهێنانی پارچەکانی جەستەی وەکو مادەی ئافراندنی زەوی و ئەسمان چەسپاوە: دایککوژی و داهێنانی ناتوخمەزۆربوون و گواستنەوەی زۆربوون و زاوزێ بۆ پیاو وەک ئەوەی لەسەربوردەی پیرۆزی ئادەم و حەوادا بەری دەکەوین (خوێنەر دەتوانێت بۆ زانینی زیاتر لەم بارەوە بۆ کتێبی ‹›ئینانا شاخاتونی ژن ژیان ئازادی›› بگەڕێتەوە).

دەشتی مەحمود شیوەن یان ماتەم دەربڕینێکی سۆزداری خەم و پەژارەیە، ئەمەش زۆرجار لەشێوەی مۆسیقا، شیعر یان گۆرانی خەمڕەوێندا دەردەکەوێت. دەقی شیوەن، لەناو کۆنترین شێوەکانی نووسیندا هەیەو نموونەی لەناو هەموو کەلتوورە کۆنەکاندا دەدۆزرێتەوە. شیوەن بۆ ئور یەکێکە لەپێنج دەقی «شیوەنی شار» لەمیزۆپۆتامیا، ئەم دەقانە زیاتر لەزاری مێخوای شارەکانەوە کراوە بەرانبەر بەوێرانبوونی شارەکەیان. شیوەنی شارە کۆنەکانی تری میزۆپۆتامیا بۆ شارەکانی نیپور، ئێریدو، ئوروکە. «شیوەنی شاری ئور» مێژووەکەی لانیکەم بۆ ٤٠٠٠ ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە، ئەم دەقە بەزمانی سۆمەری لەدەوروبەری سەردەمی کەوتنی ئور لەلایەن ئیلامییەکان و کۆتایی هاتنی سێیەم شانشینی شارەکە لەنزیکەی ساڵی ٢٠٠٠ پێش زایین نوسراوە. ئەم شێوەنە لەچوارسەد دێڕ زیاتر پێکهاتووە و باس لەوە دەکات کەچۆن مێخوای شارەکە نینگاڵ، شیوەن و گری بۆ کەوتن و وێرانبوونی شارەکەی دەکات؛ ئەمەش دوای ئەوەی بێهیوا دەبێت لەوەی داواکەی لەجڤاتی خواکان بەرانبەر بەڕاگرتنی ئەم وێرانەیە قبوڵ بکرێت. لەیەزدانناسی میزۆپۆتامیادا، هەر بڕیارێک و فەرمانێک بەرلە دەرچوونی لەناو جڤاتی خواکان تاوتوێ کراوەو دواتر بڕیارەکە لەلایەن ئینلیلەوە دەرکراوەو بەهیچ شێوەیەک هەڵنەوەشێندراوەتەوە، ئەمە لەکاتێکدایە بەردەوام مێخواکان و خوا پارێزەرەکانی شارەکان هەوڵیانداوە کەبڕیارەکە رابگرن یاخود هەڵبوەشێندرێتەوە. هەر لەناو دەقەکەو لەنێوانشیوەن و گریانی مێخواکەدا، هەندێ بەش هەن، کە باس لەساتی دوای وێرانبوونی شارەکە دەکەن و وەک شارێکی خێو وەسفی دەکات، هەروەها، باس لەتوڕەیی خواش دەکات بەرانبەر بەشارەکە، سا بەشێکیشی نزاو داخوازییە لەخواکان تاوەکو شارەکە لەبەڵاو نەهامەتی داهاتوو بپارێزێت. نینگاڵی مێخوا، هاوژینی خوای مانگ نانا، لەسەرکردەکانی جڤاتی خواکان دەپاڕێتەوە، کەبیرۆکەکانیان بگۆڕن و ئور لەناو نەبەن. داواکارییەکەی بۆ خواکان بەم شێوەیە رووندەکاتەوە: «بەڕاستی لەبەردەم ئان فرمێسکەکانم رشت و بەڕاستی پاڕامەوە، من خۆم لەبەردەم ئێنلیل پاڕامەوە: «شارەکەم وێران نەکرێت، پێم گوتن، ئور وێران نەکرێت.»» وێرانکردنی ئور لەلایەن ئیلامییەکانەوە هاوشێوەی وینەی ئوستورەی هەڵسانی لافاو تۆفانە مەزنەکەیە، لەدەقەکەدا دەخوێنینەوە: «هاوار، تۆفان لەدوای تۆفان بەسەر خاکەکەدا هەڵیکرد: تۆفانی مەزنی ئاسمان، تۆفانی هەمیشە گرمەدار، ئەو تۆفانە خراپەکارەی هەموو خاکەکەی گرتەوە، ئەو تۆفانەی شارەکانی وێران کرد، ئەو تۆفانەی ماڵەکانی وێران کرد، ... ئەو تۆفانەی هەموو شتێکی باشی لەخاکەکە بڕییەوە». فەرمانڕەواکانی ئوری سێیەم بەردەوام لەململانێ و جەنگدا بوون لەگەڵ بەرزنشینەکانی چیاکانی زاگرۆس کە لەبەشی باکووری رۆژهەڵاتی میزۆپۆتامیا نیشتەجێ بوون. گرنگترینی ئەم هۆزانە شانشینی هۆزەکانی سیموروم (بەبڕوای هەندێ شوێنەوارناس، شاری سیموروم ناوچەی قەڵای شێروانە، کەلاری ئێستایە) و لولوبی بوون. هەروەها زۆرجار لەگەڵ ئیلامدا ناکۆکییان هەبووە. سا، لەدەوروبەری ٢٠٠٠ پێش زاین، ئیلامییەکان هێرش دەکەنە سەر ئورو کۆتایی بەدەسەڵاتی ئوری سێیەم دەهێنن و ئیبی سینی پاشایان دەستگیردەکەن و دەست بەسەر گەنجینەی پەرستگای ئوردا دەگرن و ناوەندی دەسەڵات لەسۆمەر گواسترایەوە بۆ شاری ئیسین. ئەرکی ئەم شیوەنانە جگە لەدیووە یەزدانییەکەی کەسروتێکی پیرۆز بووە وەکوو هەموو سروتەکانی تر؛ هۆکارێک بووە بۆ قەرەبووکردنەوەی کەوتنی دەسەڵاتێک یان وێرانبوونی شارێکی گرنگ کە وەکوو برینێکی سەخت و نەگیرساوە لەویژدان و یادگەی گشتیاندا خۆی نەخشاندووە. بەدەربێنیكی تر ئەم شیوەنانە بۆ پاساودانی شکستی گەلێک یان فەرمانڕەواییەک بووە؛ لەسەر دەستی خواکان نەوەک مرۆڤەکان. ئەمەش ئەو کاتە زیاتر روون دەبێتەوە، مرۆڤ بەرانبەر خواکانی خۆی شکست بخوات خۆشترە وەک لەوەی بەرانبەر دوژمنە مرۆییەکەی؛ لەم رێگەوە جگە لەوەی هۆکاری شکستە ناوەکی دەکەنەوە؛ ئەوا باڵاشی دەکەنەوە بۆ ئاستی خواکان. لەئەنجامی ئەم پرۆسەدا کەتێیدا وێرانبوون و کۆتایی هاتن بەدەسەڵاتێک وەکو غەزەبی خودایی دەبینرێت، شکۆی دەسەجەمی و متمانەبەخۆبوونی تاک کەمتر وێران دەبێت و ئاسانتر قەرەبوو دەبێتەوە. جگە لەوەش فەرمانی خواکان هاوشێوەی فەرمانی سروشت بۆ مرۆڤی ئەمڕۆ بینراوە؛ واتە لەدەسەڵاتی تاک بەدەرە. هەموو ئەمانە وا دەکات شێوەن خەمڕەوێن بێت و یارمەتییان بدات لەوەی زیاتر بەرگەی بگرن. شتێکی تر کە پێمباشە لەکۆتاییدا ئاماژەی پێبدەم ئەویش نووسینەوەی ئەم شیوەنانەیە کە لەڕوانگەی دەسەڵاتی فەرمانڕەواوە نووسراوەتەوە، هەردەم لەم جۆرە دەقانەدا قێزەون پیشاندانی ئەویتری نەیار و بەدێوکردنی دەگات بەلووتکە؛ واتە هەموو کردەیەکی قێزەون و قەبوولنەکراو بەگوێرەی ئیپستمی خۆیان دەدەنە پاڵ نەیارەکەیان تاوەکوو بەهەموو جۆرێک لەدیووە مرۆییەکەی دایبماڵن و بۆ هێرشی پێچەوانەی خاپوورکەر خەڵکەکەی خۆیان ئامادە بکەن. بەنموونە ئەم شێوەنەی شاری ئوور هەمان روانگەی بەرانبەر ئیلامییەکان تێدا نووسراوەتەوە کەگوایە ئیلامییەکان شارەکان و ماڵەکان و هەموو شتێکییان وێران کردووەو لەڕاستیدا بەو جۆرە نەبووە، راستە هێرش دەکەنەسەر ئورو کۆتایی بەدەسەڵاتەکە دەهێنن بەڵام تەنیا کاریان بەسەر کەرتی دەسەڵاتی سیاسییەوە هەبووەو کەرتەکانی تری ژیان وێران نەکردووە. جگە لەوەش چەند ساڵێک پێش هێرشی ئیلامییەکان، بنەماڵەی ئوری سێیەم هێرش دەکەنەسەر سوسای ئیلامییەکان و وێرانی دەکەن. ئیلامییەکان راستە ئەزەل‌نەیاری میزۆپۆتامیای خوارووبوون و ئەوانیش بۆ ئیلامییەکان هەمان شت بوون و بەدرێژایی سێ هەزار ساڵ هێرش لەنێوانیاندا روویداوە، بەگوێرەی بەڵگە مێژووییە ئارکۆلۆژی-تەوەرەکان هەمیشە میزۆپۆتامیای خواروو توندوتیژترو وێرانکارتر بوون بەتایبەت لەئوری سێیەمەوە بەرەو پێش.

دەشتی مەحمود پەیداخی ئور سندوقێکی داریی ناوبۆشی سۆمەرییە و مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ هەزارەی سێیەمی پێش زایین و هەنووکە، ئەم دەستسازە هونەرییە لەمۆزەخانەی بەریتانیا هەڵگیراوە. ئەم هونەرە مۆزایکە، لەسندوقێکی رەنگپۆشکراوی داریی بۆش پێکهاتووە، کە پانییەکەی ٢١.٥٩ سانتیمەترو درێژییەکەی ٤٩.٥٣ سانتیمەترە. مێژووی ئەم سندووقە دەگەڕێتەوە بۆ شانشینی یەکەمی ئور لەسەردەمی شانشینی سەرەتاییداو تەمەنی نزیکەی ٤٦٠٠ ساڵە، لەگۆڕێکی شاهانە لە ئور (نزیک ناسریەی باشوری عێراق) لە ساڵانی ١٩٢٠ لەتەنیشت ئێسکەپەیکەری پیاوێکی قوربانیکراو دۆزرایەوە کەڕەنگە خاوەنی سندووقەکە بووبێت. بەیداخەکە بۆ ئەوە دروستکراوە کەدیمەنەکانی «جەنگ» لەلایەک و «ئاشتی» لەلایەکی دیکەوە بە بەکارهێنانی مۆزایکێکی وردو درشت وێنا بکات. هەر لایەک زنجیرەیەک دیمەن نیشاندەدات کە لەسێ تۆماردا پیشان دراون، سەرەوە، ناوەڕاست و خوارەوە. دوو مۆزایکەکە بەهۆی دیمەنی سەر سندووقەکە ناویان لێنراوە «جەنگ» و «ئاشتی»، و هەڵمەتێکی سەربازی و دیمەنەکانی ئاهەنگێک دەنوێننەوە. لەکۆتایی هەر چێوەیەک چەند ئاژەڵێک نەخشێنراون. دیمەنە مۆزایکییەکانی «جەنگ» سەرەتاییترین نواندنەوەی سوپایەکی سۆمەریە، کەساتەوەخت و دوای جەنگی تێدا وێناکراوە. لەچێوەی «جەنگ»ـدا پاشا لەناوەڕاستی تۆماری سەرەوەدا نیشان دەدات، کە لەهەموو کەسایەتییەکی تری ناو وێنەکەدا باڵا بەرزترەو بەڕاوەستاوی گۆپاڵێکی بەرزکردووەتەوە کەئاماژەیە بۆ سەرکەوتن و پاشایەتی. پاشا لەپێش  پاسەوانەکان و گالیسکەیەکی چوار تایە وەستاوە، لەبەردەمیشیدا ڕیزێک دەستبەسەر هەن کەهەموویان رووت و بەستراو و بریندار وێنا کراون و برینێکی گەورە و خوێناوی لەسەر سنگ و رانیان هەیە. چێوەی «ئاشتی» سەر سندووقە مۆزایکە رەگاڵەکە دیمەنێکی ئاهەنگگێڕان نیشان دەدەن. لەتۆماری سەرەوەی ئەم چێوەیەش، دیسانەوە پاشا دەردەکەوێت، لێرەدا پاشا لەسەر تەختی شاهانەی دانیشتووە و پێکێک مەی لەدەستدایە، لەبەردەمیشیدا، شەش کەسی لەسەر کورسی دانیشتوو هەیە، ئەوانیش جامێ مەیان لەدەستی ڕاستدا هەڵگرتووە. هەروەتر، لە تۆماری سەرەوە، لەدوای شەش کەسەکەش، دوو مۆسیقار هەن کە لەوانەیە یەکێکیان گۆرانیبێژو ئەوەی تر مۆسیاژەن بێت  لەتۆماری ناوەڕاستدا، هەندێ مرۆی سەرڕووت هەن کە تەنوورەی ریشاڵەداریان لەبەردایە و پارچە پەڕۆیەکی شێوە پشتێندیان لەکەمەر بەستراوە، هەوەها، هەر لەم تۆمارەدا ئاژەڵ و ماسی و کاڵای دیکەش نەخشێنراون، رەنگە ئەمانە ببرێن بۆ ئاهەنگەکە. لە تۆماری خوارەوە کۆمەڵە کەسێک نیشان دەدات کەجلوبەرگی جیاواز لەئەوانەی سەرەوەیان لەبەردایە و بەرهەمەکانیان بەکۆڵ هەڵگرتووە. تەواوی دیوی پشتەوەی مۆزایکەکە بەمینای شین رەنگڕێژکراوە، مینای شین بەردی بەرخ و پیرۆز بووە لەلای سۆمەرییەکان و ئاماژەی ئاینی هەبووە. «بەیداخی ئور» لەیەکێک لەگەورەترین گۆڕەکانی شاهانەی ئوردا دۆزرایەوە، کەپەیوەست بووە بەپاشایەکەوە لەدەوروبەری ساڵی ٢٥٥٠ پێش زایین کۆچی دوایی کردووە، دوای دۆزینەوەو رێکخستنەوەی پارچە شێواوەکانی ئەم سندووقە هونەرییە سەرنجکێشە، گواستراوەتەوە بۆ وڵاتی بەریتانیاو ئێستاش لەمۆزەخانەی نیشتیمانی بەریتانیا لەگەڵ چەندین پارچە هونەری دەستسازیی میزۆپۆتامیا هەڵگیراوە.

دەشتی مەحمود میزۆپۆتامیا، لەچەندین بواری ژیانی مرۆڤ و شارستانیەتدا پێشەنگ بوون، پزیشکیش بەدەر نییە لەم بوارانەدا. لەمیزۆپۆتامیای کۆن، خواکان ئاگایی و حومکیان بەسەر هەموو لایەنەکانی ژیانی ڕۆژانەی خەڵکدا هەبوو، لەوانەش کارپێکردەیی پزیشکی. گوڵە (بە واتای مەزن هاتووە لە سۆمەریدا)، مێخوای چارەسەریی سۆمەرییەکان بوو، ئەم خوایە، بۆ زیاتر لە ٢٠٠٠ ساڵ چاودێر و بەرپرسی هونەرە پزیشکییەکان بوو، ڕێنمایی پزیشک و ددانسازانی کردووە لە چارەسەرکردنی کێشە تەندروستییەکان، بێگومان، ئەم نەخۆشی و کێشە تەندرووستیانەش بەزۆری دەگەڕێندرانەوە بۆ هۆکاری بان‌سروشتی. لەڕاستیدا، زۆرێک لە لایەنەکانی پزیشکی کە دواتر پەیوەست دەکرانەوە بە میسر و یۆنان، لە بنچینەدا سەرچاوەیەکەیان میزۆپۆتامیایی بوو. گوڵە (کە بە نینکاراک و نینسینا ناسراوە) تەنیا بەرپرسیار نەبوو لە تەندروستی و چاکبوونەوە، بەڵکو لەلایەن خێزانەکەیەوە هاوکاری دەکرا لەنێویاندا هاوژینەکەی پابیلساگ کە دادوەرێکی یەزدانییش بوو، کوڕەکانی دامو و نینازو و کچەکەی گونوررا. تەنانەت، ئەم گۆپاڵەی کە دوو ماری لەسەر ئاوێزان بوون کەهەتا ئەمڕۆش نیشانەی پیشەی پزیشکییە، لەنینازوی کوڕی گوڵەوە سەرچاوەی گرتووە کە پەیوەندی بە مار و گۆڕانکاری و بنجیهان و چاکبوونەوە هەبووە. لەمیزۆپۆتامیا، پزیشکان تەنیا وەک بریکار بینراون کە لەڕێگەیانەوە ئەم جۆرە خوایانە کاریان دەکرد بۆ پاراستنی تەندروستی مرۆڤ و کە لەئەمڕۆدا وەک پزیشکی گشتی، پسپۆڕ، نەشتەرگەر، ددانساز، چارەسەرکەری باوەڕ و دەروونناس وەسف دەکرێن. پزیشکی لەهەر بوارێکدا بووبێت، لەپیشە هەرە گرنگە خوێندەوارییەکانی میزۆپۆتامیا بووە و هەمیشە بەڕێزێکی زۆرەوە ئاماژەی پێکراوە. بۆ ئەوەی کەسێ ببێت بە پزیشک (لەمیزۆپۆتامیا ژن و پیاو وەک یەک توانیویانە ببن بە پزیشک)، دەبوو سەرەتا بخوێنێت بۆ ئەوەی ببێتە نووسیار، واتە فێری نوسین و خوێندنەوەی مێخی بێت، پاشان سەرنجی لەسەر دەقە پزیشکییەکان بێت و لەکۆتاییدا تیشکۆ بخاتە سەر پسپۆڕییەکی دیاریکراوی پزیشکی. فێربوونی ڕێنووسی مێخی و شارەزابوون لەوانەنامەی قوتابخانەی نووسەران لانیکەم ١٠-١٢ ساڵی خایاندووە تاوەکو کەسێک بتوانێت خۆی بە تەواوی بۆ خوێندنی پزیشکی تەرخان بکات. بەڵام کاتێک وەک پزیشک دەناسران، پزیشکانی میزۆپۆتامیا، هاوشێوەی پزیشکانی ئەم سەردەمە، بە گشتی ژیانێکی زۆر ئاسوودە دەژیان. ئەرکی سەرەکی پزیشکی ئەوکاتە، هاوشێوەی ئێستا، چاککردنەوەی مرۆڤەکان بوو لە نەخۆشییەکان و هێشتنەوەیان لەتەندروستییەکی باشدا. یەکەم هەنگاو لەچارەسەرکردنی کەسێکی نەخۆشدا دەستنیشانکردنی هۆکاری نەخۆشییەکە بوو، واتە دەردۆزی بووە (هەروەک چۆن ئەمڕۆ هەیە) و زۆربەی کاتیش ئەو هۆکارە دەگەڕێندرایەوە بۆ گوناهێک کەنەخۆشەکە کردبووی، جا ئەگەر نەخۆشەکە گوناهەکەی زانیبێت یاخود نەیزانیبێت. سا، نەخۆشەکە هەر نەخۆشییەکی بووبێت و چارەسەری کۆتایی هەرچییەک بووبێت، هەمیشە چارەسەرەکە گەڕێندراوەتەوە بۆ ئیرادەی خواکان و دەستێوەردانیان لە کاروباری مرۆڤدا. کەواتە نەخۆشی یەکسان بوو بە گوناهـ و چارەسەری ئەو نەخۆشییە پێویستی بەجۆرێک لەدانپێدانان (تەوبە) و پابەندبوون بووە بە ئەنجامدانی چاکە لە داهاتوودا. زۆرجار پزیشکەکان پشتیان بە گژوگیا و ئەندامە هەناوییەکانی ئاژەڵان بەستووە بۆ چارەسەریی. زۆرجار ئەم چارەسەرانە بۆ نەخۆشی شلەپەتەیی (لاوازی سێکسی) و کێشەی دووگیانی و نەزۆکی بەکاربردووە. جێگای سەرنجە، ئەم جۆرە کارپێکردە پزیشکی و ڕوانینە بۆ نەخۆشی و دەرد، دوای چەندین هەزار ساڵ (دوای دۆزینەوە پزیشکییەکانی مۆدێرن)، کاریگەری لەسەر زیهنیەتی باوەڕداران و دانیشتوانی میزۆپۆتامیا و هەتا ئاستێکیش دەرەوەش هەیە، لەئێستا ئەم جۆرە «پزیشکییە» ئەوەندە کاڵوکرچ کراوەتەوە لە کەسایەتی «مەلا عەلی کەڵەک» و کەسانی تری هاوشێوەی ئەو برەوی هەیە و تەنانەت لەوڵاتێکی وەکو ویلایەتەیەکگرتووەکانی ئەمریکا، باوەڕدارانی مەسیحی پێیان وایە لەڕێگەی «نزا»ـەوە نەخۆش و دەرد و چەرمەسەرییەکانی مرۆڤ چارەسەر دەبن. ئەمە لە کاتێکدا، لەمیزۆپۆتامیادا، چەندین ڕێوڕەسم و دەرمانی جۆراوجۆر بەکاربراوە بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشییەکان نەک تەنیا خوێندنی چەند دێڕێک لە «کتێبی پیرۆزی» ئاینی. بەدرێژایی مێژووی میزۆپۆتامیا دوو جۆری سەرەتایی پزیشک هەبوون: ١. ئاسو: پزیشکێک بووە کە بەشێوەیەکی ئەزموونی و دەرمان چارەسەری نەخۆشی یان برینداری کردووە. ٢. ئاسیپو: ئەم جۆرە پزیشکانە بۆ چارەسەر پشتیان بەو شتە دەبەستێت کە مرۆڤ پێی دەڵێت «جادوو». جیاوازی بەرچاوی نێوان ئەو دوو جۆرە ئەوەیە کە ئاسیپوەکان بەڕوونی زیاتر پشتیان بە جادوو و نزای بان‌سروشتی بەستووە، لەکاتێکدا ئاسو ڕاستەوخۆتر مامەڵەی لەگەڵ جەستەدا کردووە لەڕێگەی مەڵهەم و هێورکەرەوە و دەرمانی گیاییەوە. لەبەرئەوەی هەردوو جۆری چارەسەرکەرەکە سەرچاوەی بان‌سروشتییان بۆ نەخۆشی قبوڵ کردووە، نابێت ئاسو بە ‹مۆدێرن›ـتر لە ئاسیپو هەژمار بکرێت. هەردوو جۆری پزیشکەکە لەپەرستگاکان چارەسەرییان کردووە و لەوێ چارەسەری نەخۆشەکانیان دەکرد بەڵام زۆرجاریش ڕۆیشتوون بۆ ماڵی نەخۆشەکان بۆ چارەسەریی. شاری ئیسین ناوەندی پەرستنی مێخواوەند گوڵە بووە و وا بیردەکرێتەوە کە ئیسین ناوەندێکی ڕاهێنان بۆ پزیشکان بووە کردووە کەدوای ڕاهێنانەکان، پزیشەکەکان بەپێی پێویستی ڕەوانەی پەرستگاکانی شارە جیاوازەکان دەکران. بێگومان، تاوەکو ئێستا هیچ بەڵگەیەک لەبەردەستدا نییە کە پزیشکەکان شوێنی تایبەتی چارەسەری خۆیان (تیمارگە) هەبووبێت، هەرچەندە پاشاکان و خانەدان و دەوڵەمەندان پزیشکی تایبەتی خۆیان هەبووە. جێگای سەرنج و ئاماژەپێدانە کەگۆپاڵی مار ئاوێزان، کەدوو ماری بە گۆپاڵێکدا هەڵزناون، کەهێمای پیشەی پزیشکییە لەسەردەمی مۆدێرندا، پەیوەست کراوە بەهیپۆکراتسی پزیشکی بەناوبانگی یۆنانی و یۆنانییەکانەوە، لە ڕاستیدا، خودی کارپێکردەی پزیشکی و هێمای پزیشکی مۆدێرنیش لەمیزۆپۆتامیا سەرچاوەی گرتووە.

دەشتی مەحمود بەپێی ئوستورەی کۆنی میزۆپۆتامیادا، خواکان بۆیە مرۆڤیان ئافراندان تاوەکو لەبری ئەوان کاری چاندن بکەن و ئەرکی خواکان کەم بکەنەوە، بەم هۆیەشەوە خواکان دڵنیابوون لە ڕێگەی قوربانیکردنەوە ژەمەکانیان وەردەگرن و خواردن دەخۆن. بەڵام، ئەم مرۆڤانەی سەرەتا ئافرێندرابوون لە ڕاستیدا تێنگەیشتبوون و نەیاندەزانی کە چۆن ئەو ئەرکانە بەجێ بگەیەنن کە بڕیار بوو لە بری خواکان بیکەن، بەم هۆیەوە خواکان، حەوت ئەبگال (سۆمەری) یاخود ئەپکالو (ئەکەدی) کە زاراوە گەلێکن لە نوسراوە مێخییەکاندا بە گشتی بە واتای «ژیر، حەکیم یان پیر» دێت وەک مامۆستا ناردیان بۆ لای مرۆڤ تاوەکو فێریان بکەن. بەپێی ئوستورەی میزۆپۆتامیا، ئەم بوونەوەرانە لە دەریاوە هاتوونەتە جیهانی مرۆڤەوە. لە چەندین دەقی مێخیدا، ئەم ئەبگالانە حەوت نیمچە خوان، هەندێکجار وەک بەشێک مرۆڤ و بەشێکییش ماسی یان باڵندە وەسف کراون، کە پەیوەستن بە ژیریی مرۆڤەوە؛ ئەم بوونەوەرانە زۆرجار لە ئەدەبیاتی میزۆپۆتامیادا بە حەوت پیر یان ژیرەکە ناودەبرێن. هەندێک جاریش پەیوەست دەکرێن بە پاشایەکی سەرەتایی پێش لافاوە مەزنەکەی ناو گێڕانەوەی میزۆپۆتامیا. دوای لافاوی مەزنەکە (داستانی گیلگامێش)، پیرەکان بە مرۆڤ دانراون و لە هەندێک دەقدا بە ئوممانو ناودەبرێن نەک ئەپکالو. هەروەتر، ئەم زاراوەیە، بۆ پاشایەک یا خوایەک بەکابراوە کە ژیر و خاوەن حیکمەت بووبێت. دەتوانرێت بەم شێوەیەی خوارەوە ناو و «ناونیشان»ـی ئەم حەوت پیرانە ڕیزبکەین: ئواننا، «نەخشەکانی بۆ ئاسمان و زەوی تەواو کرد»، ئواننێدوگا، «زیرەکی گشتگیری پێ بەخشرابوو»، ئێنمێدوگا، «چارەنووسێکی باشی پێ بەخشرابوو»، ئێنمێگالاما، «لە ماڵێکدا لەدایک بوو»، ئینمێبولوگا، «لەسەر لەوەڕگە گەورە بووە»، ئانئێنلیدا، «جادووگەری شاری ئێریدو»، ئەتەوئابزو، «بەرەو ئاسمان هەڵکشا».   یەکەمیان ئواننا، جەستەی ماسییەکی هەبوو، بەڵام پێ، قۆڵ، سەر و دەنگی مرۆڤی هەبوو. ئەم یەکەمین پیرە، چۆنیەتی خوێندنەوە و نووسین و بیرکاری فێری مرۆڤ کردووە، لەمەش زیاتر، مرۆڤی فێری چۆنیەتی دروستکردنی شار و داهێنانی پەرستگا و دانانی یاسا و کێشان و دیاریکردنی سنوورەکان و دابەشکردنی زەوی و چاندنی تۆو و دروێنەکردن و ڕنینەوەی میوەی کردووە. هەروەها، ئواننا چۆنیەتی ئافراندنی گەردوون و مرۆڤی بۆ مرۆڤە یەکەمەکان ڕوونکردەوە، واتە، بەر لە ئواننا، مرۆڤەکان نەیان دەزانی چۆن و بۆچی ئافرێنراون، بێئاگا لەئەوەی خواکان تەنیا بۆ کار و بێگاری مرۆڤیان خوڵقاندووە تاوەکو لەبری ئەوان کاربکەن و قوربانیشیان بۆ بکەن تاوەکو خواکان تێر بکەن و خواردن بخۆن. جیا لەم حەوت پیرە، چەندین پیری تریش هەبوون، کە هەر یەکەیان پەیوەست بوو بە شارێکی دیاریکراوەوە، تاوەکو دانیشتوانەکەی فێری بنچینەکانی شارستانیەت بکات. هەروەتر، دانیشتوانی میزۆپۆتامیای کۆن، وێنەی پیرەکانیان لەسەر دیواری خانوەکانیان هەڵکەندووە بۆ ڕەواندنەوەی خراپە و نەخۆشی و نەهامەتی، ئەمەش ئەوە دەردەخات کە وەکو پارێزەری مرۆڤەکانیش سەیر کراون. دواتر، لە ژێر کاریگەری ئەم حەوت ئەبگالەوە، یۆنانیەکان «حەوت ژیر/دانا»ەکەی خۆیان داهێناوە. ئەفڵاتوون لە دیالۆگی پرۆتاگۆرۆسدا، بەمشێویە ناویان ڕیز دەکات، « تالیسی میلیتۆس و پیتاکۆسی میتیلین و بیاسی پرین و سۆلۆنی خۆمان (ئەسینا) و کلیۆبولۆسی لیندیان و میسۆنی چێنیان؛ و حەوتەمی داناکانیش چیلۆنی سپارتایی بوو.» هەروەها، لە کتێبی پەیدابوون و پەندەکانی سلێمان‌ـی پەیمانی کۆندا، ئاماژەکانی «حەوت ژیر»ـەکە دەردەکەوێت. لە بەشی ٩ـی پەندەکانی سلێمان، دەخوێنینەوە: «دانایی خانووی خۆی بنیاد ناوە، حەوت کۆڵەکەکەی داتاشیوە.» هەروەتر، ئەدەبیاتی ئەپۆکریفای یەهوودی پڕیەتی لە گێڕانەوە و باسی چۆنیەتی هاتنەخوارەوەی ئەم «حەوت ژیرە» بۆ سەر زەوی تاوەکو مرۆڤ فێری هونەرەکانی شارستانیەت بکەن، لەم ئەدەبیاتەدا ئەوان ناویان بە «چاودار» هاتووە و سەرکردەکەیان «ئەزازیل» بووە. بێگومان، لە کەلتوور و ئەدەبیاتی گەلانی دەرەوەی میزۆپۆتامیا، بە ئاشکرا و دەستکارییەوە کاریگەرییەکانی ئوستورە و ئاین و کەلتور، و زانستی میزۆپۆتامیا نکۆڵی لێ ناکرێت و ئەمەش دەرخەری بەهێزی و مەزنی ئەم شارستانیەتە دەردەخات.

دەشتی مەحمود لەشوێنەوارناسیدا، بەشێوەیەکی سەرەکی بۆچوونێکی باوو قبوڵکراوە کەشارستانیەت لەمیزۆپۆتامیای کۆنەوە بەشارستانیەتی گەورەی سۆمەر لەباشوری عێراقی ئێستا دەستیپێکردووە. بەڵام کاتێک لەسەرەتای سەدەی بیستەمدا، شوێنەوارناسەکان لەتەپۆلکەی ئوبێد (پارێزگای زیقار) لەعێراق کنەیان دەستپێکرد، چەندین کۆتەڵی نائاسایییان دۆزیەوە کەتەمەنیان بۆ ٧ هەزار ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، پێدەچێت ئەم کۆتەڵانە، شێوەمرۆڤێک دەنوێننەوە کەتایبەتمەندی خشۆکیان هەبێت. کەلتوری ئوبەید، کەلتورێکی پێش مێژووە لەمیزۆپۆتامیا کەمێژووەکەی لەنێوان ٤٠٠٠ بۆ پێنج هەزارو ٥٠٠ پێش زایین دەگەڕێتەوە. بە بڕوای شوێنەوارناسان، ئەم کەلتورە شوێنی ‹کەلتوری هەلەف›ـی گرتووەتەوە کەنزیکەی ٨٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر لەچیاو پێدەشتەکانی زاگرۆسەوە دەستیپێکردووە. ئوبەیدییەکان لەگوندی گەورەدا نیشتەجێبوون و لەخانووی خشتی قوڕدا دەژیان و تەلارسازی و کشتوکاڵیان پەرەپێدابوو و بەبەکارهێنانی ئاودێری کشتوکاڵیان کردووە. ژمارەیەک لەم کۆتەڵانەی ئوبەیدەکان، کەسایەتی سەیرو سەمەرەی شێوەمرۆڤ دەنوێننەوە کە لەوەستانێکی ناوازەو نائاهەنگییانە نیشاندەدەن، بەشێوەیەک پێدەچێت ئاماژە بێت بەئەوەی کە ئەوان خوا نەبوون (وەک خوا سەر ئاژەڵەکانی میسر)، بەڵکو رەگەزێکی تری مرۆڤی مارمێلکەئاسا بن کە لێرەدا ئێمە پێشنیاری زاراوەی ‹›مرۆمێلکە-Lizardmen››ی بۆ دەکەین. لەزمانی کوردیدا مارمێلکە لەزۆربەی ناوچە جیاوازەکانی کوردستان ناوی جیاوازی هەیە (بیکمار، داماروو، سووسەمار، مارتوولە، مارژۆک، مارگەزی، مارگیس، مارمارۆشک، مارمارۆک، مارمزووک، مارندوگ، ماروەزیک، ماریلە.)، لەبەشی هەرە زۆریدا لەوشەی مارمێلکەدا وشەی ‹›مار››یش ئامادەیی هەیە وەک ئەوەی بڵێیت مارمێلکە پەیوەندی بەمارەوە هەیە یان جۆرێکە لەمار، یانژی ماری پێدارە. مرۆمێلکە؛ نە مرۆڤە، نە مارەو نە مارمێلکەیە بەڵکو ئامێتەی هەر سێ جۆرەکەیەو کۆتەڵەکانیش هەمان شکڵیان هەیەو بۆ گەیاندنی ئەو ئامێتە نوێیە، داهێنراوە. لەجیهانی ئەمڕۆدا باس و خواسی کۆتەڵی مرۆمێلکە خزێنراونەتە ناو چیرۆک و تیۆرییەکانی خشۆکە بێگانەکانەوە کەپێشتر بەسەر زەویدا دەسوڕانەوەو (رەنگە ئێستاش هەروا بسوڕێنەوە، بەپێی تیۆریستەکانی بوونەوەرە دەرەزەوییەکان). هەرچەندە ئەمە دوورە لەڕاستییەوە، بەڵام، تاهەنووکە، سروشتی راستەقینەی ئەوان وەک نهێنییەک ماوەتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا فیگەری مرۆمێلکە پەڕیوەتەوە بۆ بوارەکانی ئەدەب، فیلم، یاری و لەهەرکام لەوانەدا بەشێوەی جۆراوجۆر بەرهەمهێنراوەتەوە. ئەمەش بەر لەهەموو شت بۆ کاریگەری هونەری داهێنەرانەی کەلتوری ئۆبەید دەگەڕێتەوە. کۆتەڵەکان کەزۆربەیان کۆتەڵی ژنن، سەریێکی درێژو چاوی شێوە بادەم و دەموچاوی درێژی باریکەڵەو لووتێکی شێوە مارمێلکەیان هەیە. تاوەکو ئێستا بەتەواوی نازانرێت ئەم کۆتەڵی مرۆمێلکانە بەڕاستی نوێنەرایەتی چی دەکەن. بەگوێرەی شوێنەوارناسان، شێوەی وەستانی جەستەییان، بۆ نموونە کۆتەڵی مرۆمێلکەی دایک کە شیر بەمنداڵەکەی دەدات، ئەوە نیشان نادات کەئەوانە بۆ رێوڕەسمی ئاینی بەکاربرابن، ئەمە سەرەڕای ئەوەیە کەئاشکرایە، خشۆکەکان بەتایبەت «مار» هێمایەکی ئاینی گرنگ، سەرەکی، ژیری، چاکە، زیرەکی و ئەرێنی هەبووە لەناو زۆر کەلتوری جیاوازدا (بێگومان ئەمە لەناو ئاینە ئیبراهیمییەکاندا وەردەگەڕێنرێت و «مار» نیشانی خراپە وەردەگرێت). کەواتە دەبێت ئەم کۆتەڵە مرۆمێلکانە نوێنەرایەتی چییان کردبێت؟ هەرچییەک بوون، بێگومان بۆ گەلی ئوبەیدی کۆن گرنگ بوون. یەکێک لەو کۆتەڵە مرۆمێلکانەی دۆزراوەتە، ژنێکی رووتە کە گۆپاڵێکی بەدەستەوەیەو شیر دەدات بەمنداڵەکەی، بێگومان دەکرێت ئەم گۆپاڵە وەک هێمانی دادپەروەری و فەرمانڕەوایی سەیربکرێت. ئەوەی سەیرە لەم کۆتەڵەدا، شێوەی منداڵەکەیە، منداڵەکە سەرێکی درێژو دەستی تاڕادەیە پانی هەیە کە زیاتر لەشێوەی پشیلەو مارمێلکە دەچێت نەک مرۆڤ. سەرەڕای ئەوەی نازانرێت ئەم کۆتەڵانە کێ و چی دەنوێننەوە، بەڵام دەکرێت گریمانەی ئەوە بکەین کەدایکەکە نوێنەرایەتی مێخوایەک دەکات چونکە هەردوو سەردەمی هەلەف و ئوبێد وەک سەردەمی گواستنەوە لەکەلتوری چاخی بەردینی نوێوە کە ژن تێیدا داهێنەری سەرەکی بووەو پیرۆز بینراوە بەرەو کەلتوری شارستانیەتی شار، لەوانە سۆمەر، چونکە داهێنانەکانی ئوبەید لەسەرەتای سەردەمی سەرەتایی ئور (٣٢٠٠) پێش زایین، برەوی زیاتریان پێدراوە بەتایبەت تەلارسازی و دەکرێت بگوترێت کەسۆمەرییەکان میراتگری کەلتوری ئوبەید بوون. ئەگەر لەڕوانگەیەکی ترەوە بڕوانین ئەوا هەست بەوە دەکەین کەکۆتەڵی مرۆمێلکە، دەستسازێکی ئایینی-هونەری زۆر ئاڵۆز، فرە رووەو زەمەنبڕە بەجۆرێک هێشتا لەناو کەلتوری مۆدێرندا توانای وروژاندن و داهێنانی بەمرۆڤ بەشێوەی جۆراوجۆر بەخشیوە. جیا لەهەموو شت ئەمە گوزارشت لەئاڵۆزی و قووڵی هزری کەلتورە پێش-نووسینەکان دەکات. ئەوان دەیان توانی هاوشێوەی پەیکەرسازی رێنێسانس کتومت مرۆڤ لەدەستسازە جۆراوجۆرەکاندا دروستبکەنەوە؛ هەر ئەوەی ئەو کارەیان نەکردووە بۆ خەیاڵفراوانی و ئاڵۆزی بیرکردنەوەیان دەگەڕێتەوە کە باوەڕیان بەهونەر-ئایینی ئاوێنەیی نەبووە. جیاوازییەکی گەورەی ئەوان سەردەمی مۆدێرن ئەوەیە مرۆڤی مۆدێرن کاتێک سەیری سەیروسەمەرەترین دیاردە دەکات بۆ سادەترین شێوە وەریدەگێرێت و زۆرجار زۆر مرۆییانە فەهمی دەکات؛ مرۆڤی مۆدێرن کاتێکی سەیری مرۆڤ دەکات ماشینێکی تەواو ئاڵۆز دەبینێت، ئایندارێکی ئیبراهیمی کاتێک تەماشای مرۆڤێک دەکات وێنای خودایەک دەکات کەهەر خۆیەتی بەڵام تواناکانی بێسنورە. لەبەرانبەردا ئەمە بۆ ئەوان وانەبووە ئەوان کاتێک  تەماشای مرۆڤیان کردووە، وەکوو مرۆڤ نەیانبینیوە، لانیکەم بینینە مرۆییەکەیان ئەوەندە لەلا بایەخدار نەبووە، بیخەنە ناو هونەر-ئایینەوە، بەڵکو کۆمەڵێک رەهەندیان بینیوە، کە بەئاسانی نابینرێت لەبەرئەوەی گرێدراوی پانتایی هەستەکی تایبەت بەخۆیەتی کەمرۆڤی ئەم سەردەمە بەئاییندارو نائایینیەوە لەدەستیداوەو لێ داشکێنراوە.

دەشتی مەحمود   لەناو تێگەیشتنی باودا، وا بیر دەکرێتەوە کە «ئەدەبیاتی منداڵان» لە دوای دۆزینەوەی چاپ لە سەدەی هەژدەوە دەست پێدەکات، بەڵام لایەلایە داهێنانێکی تازە نییە. لە ڕاستیدا مێژووی «لایەلایە» بۆ هەزاران ساڵ بەر لە ئێستا دەگەڕێتەوە، بێ گومان بۆ سەردەمی پێش مێژووی نووسراویش. بەپێی بەڵگە شوێنەوارناسییەکان، زۆربەی داهێنانە بنچینەییەکانی شارستانیەت لە میزۆپۆتامیا سەریان هەڵداوە و ئەدەبیاتی منداڵان و «لایەلایە»ـش لەناو ئەم داهێنانەدان،  زۆرێک لە لایەلایەکانی کۆنی میزۆپۆتامیا، لە کەلتورەکانی سۆمەر، هۆری، بابل و ئاشور تا ئێستاش ماونەتەوە. لایەلایە، لایەنێکی گرنگی کەلتوری منداڵییە و شێوەیەکی گۆرانییە، بە مۆسیقا یان بەبێ مۆسیقا، کە بۆ منداڵان دەگوترێت، زۆرجار لایەلایە لەلایەن دایکی منداڵەوە دەگوترێت بۆ یارمەتیدانی منداڵان بۆ خەوتن یان ئارامکردنەوەیان لە کاتی بێزاریاندا. «لایەلایە بۆ کوڕێکی شولگی» گۆرانییەکی سەر لانکەیە، مێژووی نوسینی ئەم لایەلایە ـیە زیاتر لە ٤ هەزار ساڵە و دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی شولگی ئور (٢٠٢٩-١٩٨٢ پێش زایین) کە بۆ یەکێک لە کوڕەکانی نووسراوە. ئەم لایەلایە هاوشێوەی لایەلایەکانی ئێستا، لەسەرەتاوە هاندانی خەوتنی تێدایە و لە ڕێگەی دووبارەکردنەوەی وشە و دەستەواژەکان هانی منداڵ دەدرێت تاوەکو بخەوێت و دواتر لایەلایەبێژەکە داهاتوویەکی گەش بۆ منداڵەکە بە ئاواتدەخوازێت. سامویڵ کریەمەری سۆمەرناس، ئەم پارچەیە بە جیابوونەوە لە زۆربەی بەرهەمە ئەدەبییە سۆمەرییەکان و نەریتی نوسینی سۆمەری کە بەزۆری لە بۆ ڕێزلێنان لە مێ/خوایەک، ڕووداوێک، یان پاشایەک ئامادە نوسراون دەزانێت. لە بری مێ/خواکان و پاشاکان ئەم دەقە گۆرانییەکی سادەیە کە بۆ منداڵێک دەگوترێتەوە لە کاتی خەوتندا. شیعرەکە بۆ سەردەمی شولگی دەگەڕێتەوە، بەڵام ناوی دایک و منداڵەکە نازانرێت. شولگی سێ ژن و شەش دۆستی هەبووە کە ١٨ کوڕ و ١٣ کچیان بووە و ناویان ناسراوە (ڕەنگە ژن و دۆست و منداڵی زیاتریشی هەبووبێت). دەکرێ ئەم پارچەیە بۆ هەر یەکێک لە منداڵە نێرەکان شولگی نوسرابێت، وەلێ بە دیاریکراوی نازانرێت کامیان. سۆمەرناسان لەو باوەڕەدان، منداڵەکە ئەمارسینی کوڕی تارام-ئورامی شاژنی هاوسەری شولگی بوبێت، چونکە لەم سەردەمەدا نوسراوە کە تارام-ئورام شاژن بووە و باوەڕ وایە لایەلایەکە بۆ ئەمارسین گوترابێت، دوای شولگی باوکی، دەبێت بە فەرمانڕەوای سۆمەر. ئەم دەقە لە ١١٤ نیوەدێڕ پێکهاتووە و پێدەچیت لە کاتێکدا نوسرابێت کە منداڵەکە نەخۆش بووبێت و دایکەکە بیلاوێنێتەوە. لە دەستپێکدا، دایکەکە، داهاتوویەکی باش و گەش بۆ کوڕەکەی دەخوازێت، پێش ئەوەی بانگهێشتی ‹خەو» بکات، بۆ ئەوەی کوڕەکەی ئارام بکاتەوە. دواتر، دایکەکە بەڵێنی پێدانی شتی «کەرە» و «کاهوو» بە منداڵەکەی دەدات و دواتر سۆزی هێنانی ژنێکی جوان و کوڕی زۆر بە کۆرپەکەی دەدات و لە خواکان دەپاڕێتەوە تاوەکو بیپارێزن و شادی و کامەرانی پێببەخشن. لایەلایەکە بەمشێوەیە دەست پێدەکات: ئای ئای ئای لە گۆرانی-ئوورومندا، با گەورە بێت، وەک داری-ئیرینا با ڕەگێکی پتەو داکوتێ، وەک ڕووەکی-شاکیر با تاجێکی گەورەی بێ، ... خەو وەرە، خەو وەرە، وەرە بۆ ئەو شوێنەی کوڕەکەمی لێیە، پەلە بکە خەو، بۆ ئەو شوێنەی کوڕەکەمی لێیە، چاوە نائارامەکانی بخەوێنە، مەهێڵە گروگاڵی لە خەوی دابڕێ .... تۆ ئازارت هەیە، منیش بەهۆیەوە پەشۆکاوم، تاساوم، لە ئەستێرەکان ڕادەمێنم، تیشکی مانگ بەسەر ڕوخسارمدا دەدرەوشێتەوە: .... ژنێک بۆ کوڕەکەم دەهێنم، کوڕێکی هێندە شیرینی بۆ دێنێت، ژنەکە سەردەخاتە سەر ڕانی گەرمی، کوڕەکە لە باوەشی گەرمی پاڵ دەکەوێت، ژنەکە لەگەڵیدا دڵخۆش دەبێت، کوڕەکە لەگەڵیدا دڵخۆش دەبێت

دەشتی مەحمود سۆمەرییەکان بەداهێنەری بەشێکی زۆری بنچینەکانی شارستانیەت ناسراون، لەوانە، نووسین، شار، ئاودێری، سا هونەریش یەکێکە لەداهێنانەکانی سۆمەر. سۆمەرییەکان سوودیان لەفۆرمە هونەرییەکانی ناوەڕاستی چاخی بەردینی نوێی دانیشتوانی کۆنی چیاکانی زاگرۆس وەرگرتووە. بەر لەسۆمەرییەکان، تەنیا شوێنە کۆنەکانی کوردستان، وەک گرێ ناڤۆکێ (نزیکەی ١٢٠٠٠ ساڵ پێش ئێستا) کەمێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی هونەری ناوەڕاستی چاخی بەردینی نوێ وەک تەنیا شوێنێک ببینرێت کەنیشانەکانی سەرەتاکانی شارستانیەتی تێدا بدۆزرێتەوە، لەوانە هونەر. کەلتوری سۆمەر لەژێر کاریگەری دانیشتوانی دێرینی زاگرۆس لەماوەی هەزارەی چوارەم و سێیەمی پێش زایین گەشەی کرد، پێش ئەوەی لەدەوروبەری ساڵی ٢٢٧٠ پێش زایین لەلایەن سامییە ئاخێورەکانەوە ـئەکەدییەکان ــ لەناوبچن. هونەری سۆمەری لەگەڵ تێپەڕینی قۆناغەکانی مێژووی گەشەکردنیدا، گۆڕانی بەرچاوی بەسەردا هاتووە. یەکێک لەسەرنجڕاکێشترینی ناو هونەری سۆمەری، کەلـلەسەرێکە کە بە «ماسکی ئوروک یان وارکا» ناسراوە، هەروەها بە «خانمی ئوروک» و «مۆنالیزای میزۆپۆتامیا»ـش ناودەبرێت. ئەم پەیکەرە کەتەنیا بەشی کەلـلەسەرەکەی دۆزراوەتەوە، رووخسارێکی مەڕمەڕی سەرسوڕهێنەرە کەمێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ نزیکەی ٥١٠٠ ساڵ لەمەوبەر. ئەم ماسکە لەناوچەی وارکا (شاری ئوروکی کۆن) دۆزرایەوەو بەسەرەتاییترین نواندنەوەی رووخساری مرۆڤ دادەنرێت و بەبڕوای شوێنەوارناسان و شارەزایانی مێژووی مێزۆپۆتامیای کۆن، ماسکەکە نواندنەوەو بەرجەستەکردنەوەی مێخوا ئینانا بووە، کە مێخوایەکی بەناوبانگی سۆمەرییە بۆ ئەشق، جوانی، بڕشتی و سێکسواڵیتە. ئینانا، مێخواو پارێزەری شاری ئوروک بووەو لەم شارەدا پەرستگای تایبەت بە ئینانا هەبووە. ماسکەکە بەوردەکارییەکی سەرسوڕهێنەر کێشراوە بەشێوەیەک کە لەوێنەیەکی واقیعی دەچێت. ماسکەکە لەمەڕمەڕی سپی دروستکراوە، کەماددەیەکی دەگمەن و بەنرخ بووە لەمیزۆپۆتامیای کۆن. چاوو برۆکانی چاڵکراون بەڵام وا دەردەکەوێت کەبرۆکانی بە بەردی بەنرخ یان پارچەی ئاڵتون پڕکرابێتنەوەو لەجێی چاوەکانی مینای شین هەبووبێت، هەروەها، گوێچکەکان کونیان بۆ گوارە هەبوو، لەهەنیەشیدا چاڵێک هەیە کە دەکرێت بۆ بەستنەوەی قژ یان بارۆکە دانرابێت. بەپێی ئوستورەی دابەزینی ئینانا بۆ بنجیهان، کەمێژووەکەی بۆ ٦ هەزار ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، ئینانا بەخۆڕازاندنەوەوە دەچێتە بنجیهان و ملوانەکەو گوارەی گرانبەهای پۆشیوە، کە زیاتر لە مینا سازێنراون. لەبەر ئەم هۆیەیە، شارەزایانی میزۆپۆتامیای دێرین ئەم ماسکە بەنواندنەوەی ئینانا دەزانن. ماسکەکە لەساڵی ١٩٣٩ لەلایەن تیمێکی شوێنەواری ئەڵمانیەوە دۆزرایەوە و دواتر درا بەمۆزەخانەی بەغداد، بەڵام لەکاتی داگیرکردنی عێراق لەلایەن ئەمریکاو هاوپەیمانانی لەساڵی ٢٠٠٣ مۆزەخانەکە تاڵان کراو ماسکەکەش لەگەڵ چەندین دەستسازیی تری هونەری دێرین دزرا. خۆشبەختانە، دوای لێکۆڵینەوەیەکی هاوبەشی پۆلیسی سەربازی ئەمریکاو پۆلیسی عێراق لەئەیلوولی ٢٠٠٣ ماسکەکە لەناو باخچەیەکی نزیک لەباکوری بەغداد دۆزرایەوە و لەساڵی ٢٠٠٤ گەڕێنرایەوە بۆ مۆزەخانەکەو لەوکاتەوە لەمۆزخانەی بەغداد نمایش دەکرێت.

دەشتی مەحمود هومبابا کە لەبنەڕەتدا بەهواوا ناسراوە، کەسایەتییەکی ئوستووڕەی میزۆپۆتامیایە. بنەچەو واتای ناوەکەی نەزانراوە. هواوا وەک مرۆشێوە وێنە کراوە کە لەڕموزن، زەبەلاح و دێو دەچێت. ناوبانگی زیاتر بەهۆی داستانی گلگامێشی پاڵەوانەوەیە، کە لەهەموو نوسخە هەڵبەستراوە جۆراوجۆرەکانی داستانی گلگامێشدا دەردەکەوێت؛ لەوانە نوسخەکانی هۆری و هیتی. هەمیشە وەکو نیشتەجێبوو و پاسەوانی دارستانی سیدار وێنەی دەکێشرێت، ئەو دارستانەی گلگامێش و ئینکیدۆی هاوڕێی تێیدا سەرکێشی بەگیانیانەوە دەکەن. رووبەڕووبوونەوەکەیان لەگەڵ هومبابا دەبێتە هۆی کوشتنی و ئەم رووداوە خوداکان توڕە دەکات. هومبابا لەبەرهەمە ئەدەبییەکانی تری میزۆپۆتامیادا ئامادەیی هەیە. رووخسارە گرژو مۆنەکەی هواوا، پاسەوانە ئەفسانەییەکەی دارستانی سیدار، لەشێوەی گینگڵدا لەسەر ماسکە گڵینەکە کێشراوە. ئەمەش ئاماژە بەقەفی ریخوڵەکانی مەڕ دەکات. هۆکاری ئەمەش لەپشتەکەی روونکراوەتەوە: «ئەگەر بڕیار وایە قەفەکانی ریخۆڵە ئاماژەبن بۆ سەری هواوا، سا [ئەمە] بەختە بۆ سەرجۆن کە فەرمانڕەوای ناوچەکە بووە. ئەگەر... ماڵی مرۆڤ پڕ رزق و رۆزی بێت.  بەدەستەکانی واراد-ماردووکی پێشگۆی کوڕی کوبورومی پێشگۆ دیاری کراوە». واراد-ماردوک لەشاری سیپار (باشووری عێڕاق) ژیاوە، لەدەوروبەری ١٨٠٠-١٦٠٠ پێش زایین. کارەکەی پێشگۆیی بووەو پێشبینی داهاتووی کردووە.  لەعێراقی دێرین، باوترین شێواز بۆ پێشبینیکردن، کۆڵینەوە لەشێوەو رەنگی ئەندامەکانی ناوەوەی مەڕی قوربانی بووە. پێیان وابووە هەموو بەشێکی ئەندامەکان ئاماژەدارو هەڵگری پەیامی خواکان بوون. بەشەکان و واتاکانیان لەسەرچاوە تۆمارکراوە پڕ وردەکارییەکاندا کۆکراونەتەوە. روونە، واراد-ماردوک لەماوەی کارکردنیدا روخسارە ناسراوەکەی لەڕیخۆڵەدا بینیوەتەوە هەروەکو چۆن خەڵکانی ئەمڕۆ روخسار لەهەور یاخود نانی تۆستی سووتاو دەبینین. لەداستانی گیلگامێشدا هواوە دەردەکەوێت کە پاڵەوانی بەتوانا گلگامێش و ئینکیدۆی هاوەڵی دەیبەزێنن. ئەم حەکایەتە لەسەرانسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گێڕدراوەتەوە. واراد -ماردوک پێی وایە بینینی هواوا لەناو ریخۆڵەی مەڕدا، بەختی پاشا سەرجۆنە، ئەو پاشایەی ٤٠٠ ساڵ لەوەوبەر فەرمانڕەوایی کردبوو. سەرجۆن یەکەم کەس بوو هەموو میزۆپۆتامیای یەکخست و خۆیشی لەکۆندا بەفەرمانڕەوایەکی بەهێز ناوی دەرکردبوو. بەختەکە شتێکی ئەرێنییە. هەر خۆیشی لەنەریتی میزۆپۆتامیادا، بەزۆری سەرجۆن بەپاشایەکی باش دانراوە. ئەم ماسکە بۆ سەردەمی بابلی کۆن دەگەڕێتەوە، واتە ١٨٠٠-١٦٠٠ پێش زایین، لە سیپار، میزۆپۆتامیای باشوور، کەعێراقی ئیمڕۆ دەگرێتەوە. ئێستا ماسکە گڵینەکە لەمۆزەخانەی بەریتانیا لە لەندەن نمایش دەکرێت.

دەشتی مەحمود   چەندین داهێنان و نوێگەری گرنگ لەڕۆژهەڵاتی ناوینی دێرین لەسەردەمی ئوروکدا دەرکەوتوون. یەکێک لەمانە بەکارهێنانی هونەر بوو بۆ نیشاندانی رۆڵی فەرمانڕەوا لەناوچەکەدا. گوڵدانی ئوروک، کە تەمەنی بۆ ٣٠٠٠ ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە، لەئوروک دۆزرایەوەو دیارترینی ئەم نوێگەرییانەیە. رازاوەیی دەرەوەی دەرخەری گەردوونزانی میزۆپۆتامیای دێرینە. ئەم گوڵدانە لەمەڕمەڕ دروستکراوەو بەرزییەکەی سێ پێیە (بەنزیکەیی مەترێک) و ٢٧٠ کیلۆگرام کێشیەتی؛ لە ١٩٣٤ کنەکارێکی ئەڵمانی لەکاتی کارکردنیدا لەنێو پاشماوەکانی رێوڕەسمەکاندا لە پەرستگای ئینانادا دۆزییەوە کە مێخوای خۆشەویستی، بەپیتی و جەنگ بووە لەگەڵ ئەوەشدا سەرەکیترین خوا-پارێزەری شاری ئوروک. گۆڵدانەکە یەکێک بوو لەو جووت گوڵدانەی لەپەرستگای ئینانا بەتەنیشت شتگەلی بەنرخی تروە دۆزرایەوە. گوڵدانەکە چوار شێوەی هەڵکۆڵینی لەسەرە. هەڵکۆڵینەکەی بەشی خوارەوەی گژوگیاکانی دەوروبەری رووباری دیجلەو فوڕات نیشان دەدات هەروەک قامیشەڵان و دانەوێڵەی چێنراو . لەسەرو ئەمیشەوە رێوڕەسمی ئاژەڵەکانی وەکو مانگاو مەڕ هەن  کە لەسەر لاو وەستاون. لەهەڵکۆڵینی دواتردا، هەمان رێوڕەسم بەردەوامە، ئەمجارە پیاوی رووتن و دەفری پڕ لەپێشکەشکردنەکانی قوربانیان بەدەستەوەیە، لەوانە میوە و دانەوێڵە. هەڵکۆڵینی سەرەوە و کۆتایی، خۆی دیمەنێکی تەواوە، نەک تەواوکەری ئەوانیتر بێت. لەم هەڵکۆڵینەیاندا رێوڕەسمەکە لەپەرستگای ئینانا ئەنجامدراوە. ئینانا، دیارترین مێخوای جڤاتی خواکانی میزۆپۆتامیا بەپێوە راوەستاوە و دوو چەپکە قامیشەکەشی لەدواوەیەتی کەتایبەتمەندی خۆین. کەسێکی رووت دەفرێک میوە و دانەوێڵە پێشکەشی ئینانا دەکات. کەسێکی دیکەش بەجلوبەرگی رێوڕەسمەوە - روونە سەرۆک/قەشەیە- لەنزیک رێوڕەسمەکە وەستاوە کە بەرەو رووی دێن و ئەم کەسەش دوموزی دەنوێنێتەوە. گوڵدانەکە لەمۆزەخانەی عێراق لە دەوروبەری ١٠ بۆ ١٢ی نیسانی ٢٠٠٣دا دزرا. تاڵانچییەکان شوشەی پیشاندانەکەیان قڵپ کردبووەو شکاندبوویان، پاشان گوڵدانەکەیان لەقاڵبەکەی ژێری دەرکردبوو. لە ١٢ی حوزەیرانی ٢٠٠٣دا، سێ گەنجی نەناسراو بەسوار تۆیۆتایەکی سوورەوە هاتنەبەردەم دەروازەی ئاسایشی مۆزەخانەی عێراق. لەسنووقی سەیارەکەیاندا چەرچەفێکیان دەرکرد کە ١٤ پارچەی گوڵدانی وارکای تێدا پێچرابوو. پارچەکانیان دایە دەستی ئەمریکییەکان و دیارنەمان. بنەکەی و قەراغی سەرەوەی زیانی باشیان پێگەیشت بوو. ئەمڕۆ گوڵدانەکە لەمۆزەخانەی عێراق لەشاری بەغدای پایتەخت نمایش دەکرێت.

دەشتی مەحمود بەردنووسی کەلاکخۆرەکان دەستسازێکی هونەری دێرینی سۆمەرییە، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی  سەرەتای شانشینیی سێیەم (٢٦٠٠-٢٣٥٠ پێش زایین). ئەم بەردنووسە، وێنەی سەرکەوتنی دەوڵەت-شاری لاگاش بەسەر دەوڵەت-شاری ئوممای دراوسێیدا نیشان دەدات. لەم نەخشێنراوەدا، چەندین دیمەنی جۆراوجۆری شەڕو ئایینی کێشراوە، ناوەکەشی لەوێنەی ئەم کەلاکخۆرانەوە نراوە کە لەسەر نەخشێنراوەکەدا دەبینرێن. ئەم نەخشێنراوە لەسەرەتادا لەسەر بەردەقسڵێکی یەکپارچەی تەخت هەڵکەندراوە، بەڵام لەئێستادا تەنیا حەوت پارچەی لێ ماوەتەوە. ئەو پارچانە لەکۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا لەپارێزگای زیقار (گیرسوی کۆن) لە باشووری عێراق دۆزراونەتەوە و ئێستا لەمۆزەخانەی لۆڤەر، هەڵگیراوە. ئەم بەردنووسە وەک مۆنۆمێنتی سەرکەوتنی پاشای لاگاش، ئیاناتۆم بەسەر ئوش‌ی پاشای ئومما دانراوە. ئەم بەردنووسە، لەلایەن شوێنەوارناسان و مێژوونوسانی میزۆپۆتامیا، بەیەکەمین تۆمارکراوی جەنگ دادەنرێت لەمێژوودا. ئەم جەنگە لەنێوان هەردوو دەوڵەت-شاری لاگاش و ئومما، لەسەر ناوچەیەکی بەپیتی کشتوکاڵی و لەوەڕگایەکی فراوان بووە بەناوی گۆدینا. ئەم ناوچە تەخت و پان و بەرینە دەکەوتە نێوان هەردوو شارەکەو هەر یەکێکیان بانگەشەی خاوەندارێتی دەکرد، لەکاتێکدا کەچەندجارێک لەلایەن پاشای دەوڵەت-شاری تری ناوچەکە هەوڵی چارەسەری کێشەکە دراوە، لەوانە مێسەلیم‌ـی پاشای کیش و دابەشکردنی ناوچەکەو دیاریکردنی سنوریش بۆ هەردوو دەوڵەت-شارەکە، کەچی کێشەو ناکۆکی و جەنگی نێوان ئەم دوو دەوڵەت-شارە لەسەر گۆدینا بۆ ماوەی ١٥٠ ساڵ بەردەوامی هەبوو. هەردوو لایەکانی بەردەکە هەڵکەنراون و دوو دیمەنی جیاواز دەنوێننەوە. لەهەر لایەک دیمەنی جیاواز هەیە. دیمەنەکانی لایەک مێژوویی یان زەمینی لێکدراوەتەوە، هەروەها، وا بیردەکرێتەوە دیوەکەی تریش ئوستورەیی یان دەرەزەمینی بێت. هەردوو دیوی بەردەنووسەکە پەیوەستن بە ئیاناتۆمی پاشای لاگاش، بەڵام تەنیا لایەنە مێژووییەکەی هەڵکەندراوەکە جێگای سەرنجی مێژوونوسانە چونکە هەندێک زانیاری سەرنجکێش سەبارەت بەمێژووی جەنگ و شەڕ پێشکەش دەکات. «جەنگ»، لەم چوارچێوەیەدا، ئاماژەیە بۆ توندوتیژی رێکخراوو بەتایبەتی ئەم شێوە جەنگیەی کە لەلایەن دەوڵەت-شارەکانی سۆمەرییەوە پەیڕەوکراوە. دیوە مێژووییەکەی بەردنووسەکە بەسەر چوار تۆمار یان پارچەدا دابەشکراوە، کەدەبێت لەسەرەوە بۆ خوارەوە بیخوێنینەوە. لەبەشی سەرەوەی تۆماری یەکەمدا، رەوەیەکی کەلاکخۆر بەهەوادا دەفڕن و سەرو قۆڵی بڕاوی سەربازە کوژراوە شکستخواردووەکانی ئوممایان بە دەنووکەکانیان هەڵگرتووە (ئەم دیمەنە، باڵندەی ئەبابیلی سوڕەتی «فیل»ـی قورئان بە زەیندا دەهێنێتەوە). یەکسەر لەخوار دیمەنی کەلاکخۆرەکان، سەربازانی سۆمەری شاری لاگاش دەبینین کە بەشێوەیەکی رێکخراو رێدەکەن و تەرمی دوژمنە شکستخواردووەکانیان دەپەستنەوە، ئەم دیمەنە، نیشانی دەدات کەڕاستەوخۆ دوای شکستی دوژمنەکەیان لەجەنگەکەدا، روویداوە. لەدیمەنەکەدا دەردەکەوێت، سەربازەکان وەک یەک یەکە رێپێوان دەکەن و بەقەڵغانی گەورەو چوارگۆشە بەرگرییان لەخۆیان کردووە؛ سا رمەکانیان لەنێوان قەڵغانەکانەوە دەرچوون. سەربازەکانی لاگاش، لەلایەن پاشاکەیان، ئیاناتۆم پێشڕەوی دەکرێن. لەلای راستی سوپای پێشڕەوی لاگاش، سەربازانی ئومما کە بەقەبارەیەکی زۆر بچووکتر نیشان دراون، وەک قەڵاشکەری هەڵدراونەتە سەر یەک یان هەڵدێن. لەبەشی سەرەوەی تۆماری، سەربازێکی زیاتر نیشان دەدات کەڕێپێوان دەکەن، بەڵام وا دەردەکەوێت ئەمجارە بەبێ قەڵغان بن، سەربازەکان رمەکانیان بەدەستێک خستووەتە سەر شان و بەدەستەکەی تریان تەوریان بەرزکردووەتەوە. سەربازەکان بەدوای گالیسکەیەکی چەنگیدا دەڕۆن کەگوێدرێژێک رایدەکێشت، کە لەلایەن کەسێکەوە کەڕمێکی درێژی بەرزکردووەتەوە، جڵەوکراوە: وا دەردەکەوێت کە ئەم جەنگاوەرەی سەر گالیسکەکەش دیسانەوە هەر ئیاناتۆم بێت. بەشی راستی ئەم تۆمارە لەدەستچووە، بەڵام دەتوانین گریمانەی ئەوە بکەین کەدوژمن لەساتی شەڕ یاخود هەڵاتنیانی نیشان دابێت. بەڵام، روون نییە کەئایا ئەو سوپایەی لەم تۆمارە، سوپاکەی لاگاش دژیان دەجەنگن هەمان سوپای ئومما بێت یاخود سوپایەکی تر بێت. لەتۆماری سێیەم کەکەم تا زۆر بەشێوەیەکی شایستە پارێزراوە و ماوەتەوە، بەشێکی کەسایەتییەکی دانیشتوو لەشێوەی کاهینێکی رووت کەڕێوڕەسمی مەیپڕژی ئەنجام دەدات  نیشان دەدات، لەهەمان تۆماردا، کۆ تەرمی سەربازانی کوژراو دەبینرێت، کەدەکرێت تەرمی سەربازانی دوژمن یان هی لاگاشیش بن. هەر لەلای کۆ تەرمەکانەوە، دەستەیەک مرۆ دەبینرێن کە سەبەتەیان لەسەر سەرە، رەنگە سەبەتەکان خۆڵی تێدابێت بۆ ناشتن و ژێرخۆڵکردنی ئەو کۆ تەرمە بەکارهێنرابێت. هەروەتر، بەتەنیش پێکانی کاهینەکەوە، گایەک بەکۆڵەکەیەک بەستراوەتەوە: بێگومان گایەکە بۆ قوربانی کردن ئامادەکراوە. بەئاسانی دەتوانین گریمانەی ئەوە بکەین، کەکاهینی دانیشتوو، دیسانەوە ئیاناتۆم بێت، بەوردی چاودێری رێوڕەسمەکان دەکات. شێوەو رێکخستنی سەربازەکان دەستە دەستە، ئەوە نیشان دەدات کەسەرەتا دانیشتوانی میزۆپۆتامیا، ئەم شێوە رێکخستنە دامەزراوەیان لەهونەری جەنگیاندا بەکاربردووە. ئەمە لەکاتێکدا، پێشتر، شارەزایانی مێژووی جەنگ باوەڕیان وابوو کەئەم شێوازەی جەنگ لەلایەن یۆنانی و رۆمانییەکان و بەتایبەتی شێوازی جەنگی سەربازانی ئەلکساندەری مەکدۆنی پەیڕەوکراوە. ئەم بەردنووسە کەوەک یەکەمین تۆماری مێژوویی جەنگ دادەنرێت دەریدەخات کەسەرەتایترین شەڕو جەنگەکانی مرۆڤ هاوشێوەی ئێستا پاڵنەرە بنچینەییەکەی ئابوریی بووە.  

دەشتی مەحمود سۆمەرییەکان یەکەم گەل بوون بیروباوەڕە ئاینییەکانی خۆیان نووسیوەتەوە. دوای خۆیان دەقە ئاینییەکانیان دەبن بەبنچینە بۆ تەواوی ئاینەکانی دوای خۆیان. سۆمەرییەکان خواکانیان بەبەرپرسیار دەزانی لەهەموو بابەت و پەیوەندییەکانی نەزمە سروشتی و کۆمەڵایەتییەکان. سۆمەرییەکان یەکەم شارستانییەتی خوێندەواری میزۆپۆتامیای دێرین بوون، کەپێیانوابوو گەردوون لەڕێگەی زنجیرەیەک لەدایکبوونی گەردوونی یەک لەدوای یەکەوە هاتووەتە ئاراوە. بەپێی گەردوون پەیدایی سۆمەری، ئاسمان و زەوی لەئاوی سەرەتایی پەیدابوون و دواتریش لەجووتبوونی ئەوانەوە خواکان پەیدابووە. لەسەرەتاکانی سۆمەرداو لەیەزدانناسی ئیریدۆدا، عەرشی خوایەتی ئاوە (لەحەوت تەبەقەی ئاسماندا نییە) ئاوی شیرینی ژێرزەوی و خۆی لە نەموودا بەرجەستە دەکات؛ لەلای سۆمەرییەکان جیهان بریتی بووە لەزەوی سەر ئاو کەوتوو و لەبەرانبەردا چاویان لەئاسمان کردووە وەکو تاسێکی هەڵگەڕاوەی گومبەزئاسا کەئەستێرەکانی تێدا بووە. نەموو لەلای سۆمەرییەکان ئەم نازناوانەی هەبووە: «ئەو دایکەی ئەرزو ئاسمانی لێبووە»، «دایکی مەزن»، «یەکەمی پێش هەمووان»، «ئەو کەسەی جیهان و خوداکانی بوو»، «دایکی هەموو شت»، «پزدانی نەبڕاوە». نەموو شێ و شەونمی شەوانەش بووە کەگژوگیا، درەختەکان و رووەکەکانی بەردارو بەپیت کردووە. نەموو مێخوایەکی بێهاوسەر، پزدانێکی خۆخەرەوە، ماددەی بەرایی و ماکی هەوەڵین بووە کە خۆبەخۆو ناوەکییانە، ئاوەکان بەپیت و بەردار دەکات. ماکی هەوەڵینی مێینەیی دەنوێنێتەوە کە لەهەموو رەگەزێکی مێدا هەیەو دەتوانێت سەربەخۆو خۆبەخۆو خۆڕسکانە بەردار بێت، بەرهەمی هەبێت و وەچە بخاتەوە؛ نازناوی «پزدانی بەپیت و بەردار» هەڵدەگرێت. لەمیزۆپۆتامیا وا بیر دەکرایەوە کەخواکان لەدەستەسازە پیرۆزەکاندا ئامادەییان هەیە و مرۆڤەکان لەژیانی رۆژانەدا بەشێوەیەکی هەستەکی ئەزموونی رەهەندی یەزدانی بەرجەستە بوو دەکەن. هەرکام لەخواکان بەگوێرەی تایبەتمەندی خۆی لەدەستسازەکاندا نوێنراوەتەوە. بۆ نموونە ئینلیل کە لەماوەی هەزارەی سێیەمی پێش زاییندا بە بەهێزترین خوای میزۆپۆتامیا دانراوەو بە «گەردەلولی تووڕە» یان «گایەکی کێوی» ناسرابوو، لەکاتێکدا ئینانای مێخوا بەجیاوازییەوە وەک ئەستێرەی بەیانی و ئێوارە دەرکەوتووە.  هەرکام لەخواکان پەرستەی تایبەت خۆیان هەبووە و پەرستەکان چەندین رێوڕەسمی دیاریکراویان لەخۆگرتووە. لەڕێگەی ئەم رێوڕەسمانەوە، خوداکان حزوری یەزدانیان نیشتەجێی پەیکەرەکان بووە. پەیکەرەکان دوای ئەم پرۆسەیە چیدی تەنیا پەیکەرێکی ئاسایی نین بەڵکو تەنێکی پەرەستەیی یەزدانین. بەدەربڕینێکی تر رەهەندی یەزدانی پەیوەست بەمرۆڤەکانەوە لەناو پەیکەرەکاندا نیشتەجێ دەبن و ئەم پەیکەرانە یەزدانیکراوانە لەناو پەرستگاو ماڵەکاندا جێگر کراوە تاوەکو بەرەکەت و بەپیتی بەسەریاندا ببارێت. ئەم پەیکەرە (وەک لەوێنەکەدا دیارە) پیاوێکی راوەستاوە، هەردوو دەستی لەبەینی سنگ و ناوکیدا بەشێویەکی دیاریکراو لەیەکتری قوفڵ کردووە کەوەبیرهێنەوەی دەست قوفڵکردنی موسڵمانە لەکاتی نوێژکردندا. شێوازی راگرتنی سەرو روخساری پەیکەرەکە راستەو ڕاستە کە بۆ پێشەوە دەڕوانێت؛ لەگەڵ ئەوەشدا چاوەکانی بەجۆرێک چێکراوە کە لەوپەڕی سەرسامی و وریاییدایە بۆ ئەم مەبەستە چاوەکان تادوا سنوری کراوەتەوە بەتۆخی رێژراوە. هەروەها جلێكی تایبەتی بۆ ئەو دۆخە دیاریکراوەە پۆشییەوە کەکۆتایی دامێنەکەی لەپەڕ پێکهاتووە. قژو ڕیشی پەیکەرەکە بەشێوەیەکی دیاریکراو خاوێن و شانەکراوە. هەموو ئەمانە لەڕووی ئایکۆنناسیی ئایینیەوە ماناو دەلالەتی خۆیان هەیە. ئەم پەیکەرە کەمێژووەکەی بۆ ساڵانی ٢٩٠٠-٢٦٠٠ پ.ز. دەگەڕێتەوە لە «پەرستگای چوارگۆشە» لە تەل ئەسمەر دۆزراوەتەوە. سۆمەرییەکان باوەڕیان وابووە هاوشێوەی خواکان، مرۆڤەکان توانیویانە بەئامادەبوونی جەستەیی لەپەیکەرەکانیان نیشتەجێبن. بۆ ئەم مەبەستە پەیکەری خۆیان بەرانبەر پەیکەری خوداکان داناوە. زۆرجار ئەم پەیکەرانە هی کەسانی فەرمانڕەواو بنەماڵە دەسەڵاتدارەکان بوون لەگەڵ ئەوەشدا خەڵکی ئاسایی توانیویانە هاوشێوەی ئەو پەیکەرانەیان هەبێت. سۆمەرییەکان جگە لەوەی لەپەرستگاکاندا پەرستشی خۆیان کردووە، هاوکات لەرێگەی ئەم پەیکەرانەوە توانیویانە لەماڵەوەش پەرستشی خواکان بکەن. مەبەستی سەرەکی ئەم پەیکەرانە بەشداریکردنی راستەوخۆ و بێ نێوانجی بووە لەنێوان خوداکان و مرۆڤەکاندا. مرۆڤەکان لەپانتایی هەستەکێتیدا کە لەئایینە ئیبراهیمییەکاندا (یەهوودی، مەسیحی و ئیسلام) هەژار کراوە، توانیویانە ئەزموونی یەزدانی بکەن. لەئایینی ئیبراهیمیدا لەجیاتی ئەم پەیکەرانە پەیامبەرەکان دەبنە نێوانجی نێوان مرۆڤەکان و خوداکان و تەنیا پەیامبەران توانیویانە بەبێ نێوانجی ئەزموونی یەزدانی خوداکان بکەن. لەبەرانبەردا بیروباوەڕی سۆمەرییەکان ئەو دەرفەتەی بەتاکێکی سۆمەری داوە خۆی بەبێ نێوانجی ئەزموونی یەزدانی بکات. لەئایینی ئیبراهیمیدا ئەم رەهەندە لەپەرستشی موسڵمانەکان داشکێنراوەو ناتوانن ئەو دۆخە ئەزموون بکەن. وەک کاردانەوەیەک لەناو ئایینی ئیبراهیمدا تەوسەوف و عیرفان هەوڵی ئەزموونی ئەو دۆخەیان داوە، تاوەکوو ئەزموونی ئەو رەهەندە داشکێنراوە یەزدانییە بکەن. راستە بە رووکار پەیکەرەکە لە نوێژخوێن دەجێت بەڵام کاتێک لێی ورد دەبینەوە زیاتر عارف یان سۆفییەک دەبینین کە جەزبە گرتوویەتی و لەحاڵێکی قووڵدایە. لەڕوانگەی ئەمڕۆوە دەتوانین بڵێین عیبادەتی ئاسایی مرۆڤێکی سۆمەری لە ئەزموونی عارف یان سۆفییەکی گەورە قووڵتر و فراوان تر بووەو ئەمە هەرگیز بەباوەڕداری فەرمی ئاینی ئیبراهیمی بەراورد ناکرێت کەتەنیا چەند ئاخاوتەیەکی دیاریکراو دووبارە دەکاتەوە. ئایینی سۆمەری کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر بیروباوەڕی ئایینی خەڵکی دواتری میزۆپۆتامیا هەبوو و لەئوستورەو ئایینەکانی زۆرێک لەگەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بیروباوەڕی سۆمەرییەکان ماوەتەوە. ئوستورەناسان سەرنجیان داوە کەهاوتەریبی زۆر لەنێوان گێڕانەوە سۆمەرییەکان و بەشە سەرەتاییەکانی کتێبی پیرۆزی عیبریدا هەیە کەدواتر کاریگەری قووڵ لەسەر مەسیحی و ئیسلام دادەنێت.

دەشتی مەحمود سەرەتاییترین نموونەی نووسین لەجیهاندا لەسۆمەرەوە دەستپێدەکات و مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ دەوروبەری ٣٢٠٠ پێش زایین. سەرەتا سۆمەرییەکان وێنەی سادەکراویان بەکارهێناوە کەپێیان دەگوترێ وێنەهێما کەشتومەک و شتەکانیان نواندووەتەوە. دواتر، وردە وردە ئەم وێنەهێمایانە زیاتر ئەبستراکت کران و پەرەیان پێدرا بۆ شێوەی نووسین کە بەمیخی ناسراوە، کە شێوەی قامیشیان بەکاردەهێنا بۆ پێکهێنانی هێما. لەم شێوە نووسینەی میخیدا، زیاتر لە ٦٠٠ هێما هەبوون کە دەتوانرا بەشێوەیەکی کارا بۆ نووسین بەکاربهێنرێن. رێنووسی میخی لەسۆمەرەوە بڵاوبووەوە و لەکۆتاییدا بوو بەشێوە نووسینی نزیکەی پانزە زمانی جیاواز لە میزۆپۆتامیای کۆن و ناوچەکانی دیکەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، تا سەدەی یەکەمی زایینی بەکارهێنرا. پاشای ئاشووری ئاشووربانیپاڵ لەسەدەی حەوتەمی پێش زایین فەرمانڕەوایی میزۆپۆتامیای دەکرد. ئاشوور لەو سەردەمەدا خاکی لەباکوور قەفقاز، لەباشوورەوە ئەفریقاو لەڕۆژئاوا دەریای ناوەڕاست و لەڕۆژهەڵاتەوە تا ناوەڕاستی ئێران  سنوری بوو. هەرچەندە ئاشووربانیپاڵ بەهەڵمەت و پەلامارە سەربازییەکانی ناوبانگی دەرکردبوو، بەڵام ئەم پاشایە یەکێک لەگەورەترین کتێبخانە دێرینەکانی ئەو سەردەمەی درووستکردووە کە تائەمڕۆش ماوەتەوە.   کتێبخانەی شاهانەی ئاشووربانیپاڵ کتێبخانەی شاهانەی ئاشووربانیپاڵ کە ناوی ئاشووربانیپاڵ دوایین پاشای گەورەی ئیمپراتۆریەتی ئاشوورییە، زیاتر لە ٣٠ هەزار تاتەقوڕ و پارچەی گڵینە لە خۆدەگرێت، کە زۆربەی دەقەکانی دەگەڕێنەوە بۆ سەدەی حەوتەمی پێش زایین، لەنێویاندا دەقی تێدایە کە بە زمانی سۆمەری و ئەکەدی و زمانە جۆراوجۆرەکانی تری میزۆپۆتامیا نوسراون. لە نێو ئەو نوسراوە دۆزراوانەدا، داستانی بەناوبانگی گلگامێش هەیە، کە بە بەناوبانگترین داستانی دێرینی مێژوو دادەنرێت. ئەم کتێبخانەیە لەکنەکردنەکانی ساڵانی ١٨٤٩ و ١٨٥٢ لەلایەن شوێنەوارناس و ئاشووریناسی بەریتانی ئۆستن هێنری لەیاردو ئاشووریناسی عێراقی هورمز رەسام لەنەینەوا (موسڵ)ـی پایتەختی ئاشووریەکان دۆزرایەوە. ئەم کتێبخانەیە زیاتر لە ٣٠ هەزار تاتەقوڕی تێدابووە، دەقەکانی لەسەر پزیشکی، کیمیا، فەلەکناسی، ئەستێرەناسی، مێژوو و جوگرافیا، فەرهەنگ و رێزمان، بیرکاری، دەقی جادوو، پێشبینی، رێوڕەسمی ئەفسوناوی و ئایینی و ئوستورە بوون. وا گریمانە دەکرێت کەئەمە تەنیا بەشێکی کەم لەتەواوی کۆکراوەی کتێبخانەکە بێت: چونکە شیمانە دەکرێت ئەو دەقانەی کە لەسەر مۆم و چەرم و هەر شێوەیەکی تر نووسراون لە کاتی ئاگرەکەوتنەوە سووتاوە، بەڵام دەقە گڵینەکان و تاتەقوڕینەکان بەپێچەوانەوە خۆگرتربوون و  توانیویانە تاڕۆژگاری ئێستا زانست بپارێزن. دەگوترێت کە ئاشووربانیپاڵ خۆی ئامادە نەکردبوو  بۆ ئەوەی ببێتە پاشا - دەبوو براکەی شوێنی بگرێتەوە. باوکی ئاشووربانیپاڵ خواستی ئەوەی هەبووە کوڕەکەی بکاتە سەرکاهین، بۆیە ئاشووربانیپاڵ بیرکاری و خوێندنەوە و نووسین و زانستە جۆراوجۆرەکانی خوێندووە. بەپێی گێڕانەوەیەک ئاشووربانیپاڵ بووەتە تاکە پاشای ئاشووری کەتوانای خوێندنەوەو نووسینی هەبووە. پاشاکە لەسەر یەکێک لە لەتاتە قوڕەکان دەنووسێت، « من ئەوەم خوێندووە کە ئاداپای ژیر پێی بەخشیوم، بەتەواوی شارەزا بووم لەنهێنی هونەری نووسین لەسەر گڵێنە، شارەزا بووم لە خواناسیی لەئاسمان و لەسەر زەوی، بەشداریم لەگفتوگۆی پیاوە زاناکاندا کردووە، بەپشتبەستن بەجگەری ئاژەڵی قوربانیکراوە، دەتوانم لەگەڵ ڕاڤەکارە بەئەزموونەکانی فەلەکناسی پێشبینی داهاتوو بکەم. من توانای شیکارکردنی کێشە ئاڵۆز و دژوارەکانی دابەشکردن و لێکدانەوەم هەیە، بەردەوام ئەم دەقانە دەخوێنمەوە کە لەلایەن نوسیارانی زمانێکی ئاڵۆز وەک سۆمەری یان ئەکەدی کە لێکدانەوە قورسە، ئاشنام بەنووسینەکانی سەر بەرد هەڵکەنراوەکانی پێش مێژوو، کە لەئێستاوە تەواو لەتێنەگەیشتن هاتوون.» هەروەها، ئەم پاشایە بەخۆشەویستی و حەزێکەوە ئەم کتێبخانەیەی درووستکردووە کەنوێنەری بۆ زۆربەی ناوچەکانی ژێر فەرمانڕەوایی ناردووە بۆ ئەوەی ئەم دەقانەی لەئاشوور نین، بۆی بهێنن، ئاشووربانیپاڵ دیسان لەسەر تاتەقوڕێک دەنووسێت. « هەر تاتەقوڕێکی بەنرخ لەئاشوور نییە، بیدۆزنەوەو بیگەیەنە دەستم.» هەروەها بەپێی نووسینی سەر تاتەقوڕێکی تر، «هەر کەسێک بوێری ئەوەی هەبێت ئەم تاتەقوڕانە ببات، جا توڕەیی ئاشووری و بێلیتی بەسەردا ببارێت. سا ناو و نەوەکانی لەم خاکەدا ناویان نەمێنێت.» دەریدەخات کە کتێبخانەکە، تایبەت نەبووە بەڵکو گشتی بووە و نزای تایبەت بۆ پاراستنی دەقەکان هەبوون و ئەوانەش سزادراون کەهەر دەقێکیان دزیبێت. هەنووکە، بەشی هەرەزۆری دۆزراوەکانی ئەم کتێبخانەیە لەئێستادا، لەمۆزەخانەی نیشتیمانی بەریتانییە.

دەشتی مەحمود سۆمەرییەکان دوای دانیشتوانی زنجیرە چیاکانی زاگرۆس لەیەکەمینی ئەم کەلتورانە بوون کەچەندین پێوەریان پەرەپێدا کە بۆ پێناسەکردنی «شارستانیەت» بەکاردەهێنرێن. لەوانە، بیناسازیی، هونەر، ئەستێرەناسی، بیرکاری، هەروەها دابەشکاری کات لەسەر بنەمای ژمارە ٦٠ کە تائێستاش بۆ پێوانەکردنی چرکە و خولەک بەکاردێت، بەڵام رەنگە بەناوبانگترین میرات سیستەمی نووسینەکەیان بێت، کە لەڕێگەی تاتەقوڕینە دۆزراوەکانیانەوە دەرچەیەکمان بۆ دەکاتەوە بۆ ئاگاداربوون لەکەلتور، ئابوری، یاسا، ئەدەب، سیاسەت و ئاین و بیروباوەڕی سۆمەرییەکان. لەدەوروبەری ساڵی ٣٥٠٠ پێش زایین، سۆمەرییەکان دەستیانکرد بەدروستکردنی شارە دیواردارەکان، لەوانە ئورک، کە پایتەختی شارستانیەت بوو. هەریەک لەو شارانە بینای گشتی و بازاڕو وەرشەو سیستەمی ئاوی پێشکەوتووی لەخۆگرتبوو و بەگوندو زەوی کشتوکاڵی دەورە درابوون. دەسەڵاتی سیاسی لەبنەڕەتدا هی هاووڵاتیان بوو، بەڵام لەگەڵ زیادبوونی رکابەریی نێوان دەوڵەت-شارە جیاوازەکان، هەریەکەیان دامەزراوەی پاشایەتییان پەیڕەوکرد. هەر دەوڵەت-شارە پێی وابوو لەژێر دەسەڵاتی خوداێک یان مێخودایەکی خۆجێیدایەو پەرستگاکانیان زاڵ بوون بەسەر تەلارسازی شارۆچکەکاندا. سۆمەرییەکان پێیان وابوو کەخوداەکانیان بەرپرسیارن لەهەموو ئەو بابەتانەی کەپەیوەندییان بەنەزمە سروشتی و کۆمەڵایەتییەکانەوە هەیە. ئاینی سۆمەری و حەوتەوانەی جڤاتی خواکان ئایینی سۆمەری بەسروشت فرەخوایی بوو، سۆمەرییەکان ژمارەیەکی زۆر لەخوداو مێخودایان دەپەرست. ئەم خودایانە بەزۆری شێوەمرۆڤی بوون و نوێنەرایەتی هێزە سروشتییەکانی جیهان و گەردوون بوون؛ لەگەڵ ئەوەشدا خودای دوو رەگیان هەبوو کەنیمچە مرۆڤ و نیمچە ئاژەڵ بوو، جگە لەوەش خوداکانی وەکو ئیناناو ئینکی کە لەشێوەی مرۆڤدا بوون بەڵام ئەوەی یەکەم باڵی هەبوو و ئەوەی دووەم لەسەر شانەکانییەوە رووبار هەبوون. ئەمانەش رەمزاندنی دیاریکراو بوون کەمانای خۆیان هەبوو. هەروەها، هەندێک لەو خودایانە هاوتاکانیان لەئایینی گەلانی تری میزۆپۆتامیادا هەبووە، بەمشێوەیە، مەزەندە کراوە کەخوداکانی ناو جڤاتی خواکانی سۆمەری ژمارەیان سەدان یان تەنانەت هەزاران بووە. سەرەڕای ئەوەش، هەندێک لەخوداو مێخوداکان بەشێوەیەکی بەرچاوتر لەئایینی سۆمەردا دەردەکەون و بەم پێیەش رەنگە بە خودا سەرەکییەکانی جڤاتی خواکانی سۆمەری هەژمار بکرێن. ئان، گرنگترین خودا لەجڤاتی خواکانی سۆمەرییەکاندا (لەلای ئەکەدییەکان بەئانو ناسراوە). سۆمەرییەکان باوەڕیان وابوو کە ئان خودای ئاسمانە و سەرەتا بەپەروەردگاری ئاسمانەکان، یان خودای باڵای جڤاتی خواکانی سۆمەر دادەنرا. دواتر رۆڵی سەروەریی ئان یان هاوبەش بوو یان لەلایەن خوداکانی دیکەوە دەستی بەسەردا گیرا. سەرەڕای ئەوەش ئان لای سۆمەرییەکان گرنگی خۆی پاراست و هەر رێزیان لێدەگرت و دەیانپەرست. بۆ نموونە، کاتێک خوداکانی دیکە ناوبانگ و دەسەڵاتیان بەرز دەبووەوە، دەگوترا کە ئانۆتویان وەرگرتووە (کە رەنگە بە ‹دەسەڵاتی ئان› وەربگێڕدرێت)، بەم شێوەیە، دەردەکەوێت هەرچەندە خوداێکی دیکە وەک دەسەڵات جێگەی گرتبووەوە بەڵام پێگەی بەرزی ئان پارێزراو بووە. ئینلیل، دووەمین پاشاخودای ناو جڤاتی خواکانی سۆمەرە. ئینلیل کوڕی ئان (ئاسمان) و کی (زەوی) هاوژینی بوو، خودای هەوا، با و باهۆز و زریان بوو. ئینلیل کە منداڵی خودای ئاسمان و مێخودای زەوی بوو، رۆڵی باوکی وەک پاشای خوداکان گرتە ئەستۆ. لەهەندێک گێڕانەوەی ئوستورەیی سۆمەریدا، ئینلیل وەک جۆرێک لەخوای ئافرێنەر وێنا کراوە. هاوسەرە سەرەکییەکەی نینلیل بوو کە مێخودای بای باشوور بوو و کوڕێکیان هەبوو ناوی نینورتا بوو. لەتەنیا چیرۆکی ئافراندنی سۆمەری کەماوەتەوە، دەگوترێت ئینلیل باوک و دایکی لەیەکتر جیاکردۆتەوە، بەم شێوەیە پەیدابوون ئاوابووە. ئینکی یەکێکی تر لە خودا گرنگەکانی جڤاتی خواکانی سۆمەرییە. ئینکی لەلای ئەکەدیەکان و بابلییەکان بە ئیا ناسرابوو. سۆمەرییەکان ئینکییان بەژیری و جادووەوە پەیوەست دەکردو یەکێک بوو لەسێ خودا بەهێزەکانی ناو جڤاتی خواکانی سۆمەر. ئینکی بەئافرێنەری مرۆڤ دادەنرێت و لەدەقەکاندا شانازیی بەدروستکردنی مرۆڤایەتی دەکات، هەروەها بەپێی ئوستورە سۆمەریەکان هەر ئەم پارێزەری مرۆڤایەتی بووە. بۆ نموونە، ئەوە ئینکی بوو کە زیسودرای ئاگادار کردەوە سەبارەت بەلافاوە مەزنەکەی کەخوداکان بەنیازبوون بینێرن بۆ سڕینەوەی رەگەزی مرۆڤ. رەنگە بەهۆی رۆڵی ئەو وەک خوایەکی پارێزەرەوە بێت کەئینکی خودایەکی بەناوبانگ و خۆشەویست بووە لەنێو سۆمەرییەکاندا. ئینانا، مێخودا لەناو بەناوبانگترینی خواکانی سۆمەرو میزۆپۆتامیادایە و بەگەنجینەی نەتەوەیی سۆمەری دادەنرێت. لەسەر بنەمای ئەو دەقە ئەدەبیانەی سۆمەرییەکان بەجێیان هێشتووە، رەنگە بگوترێ کە بەناوبانگترین خودای جڤاتی خواکانی سۆمەر ئیناننا بووە، لەلای (ئاشوورییەکان و بابلییەکان بەئیشتار ناسراوە). لەزۆرێک لەبەناوبانگترین و لەبەرگیراوەترین چیرۆک و ئوستورەو سروتەکانی سۆمەریدا، ئاشکرایە کە ئینانا رۆڵێکی دیار دەگێڕێت. لەوانە، ئوستورەکانی دابەزینی ئینانا و دارژیهان و ئینانا و خوای بنجیهان. هەر لەو دەقانەوەیە کەسروشتی ئەم مێخودایانەمان بۆ دەردەکەوێت و دەزانین کە ئینانا وەک مێخودای سێکس و سۆزو خۆشەویستی و شەڕ دەپەرسترا. جگە لە ئان، ئینلیل، ئینکی و ئینانا، سێ خودای دیکە هەبوون کەحەوتەوانەی جڤاتی خواکانی سۆمەر پێکدەهێنن. یەکێک لەوانە ئەتەوـە کە خودای خۆرو دادپەروەرییە. لەقۆناغێکی سەرەتایی مێژووی سۆمەریدا، ئەتەو وەک برا دووانەکەی ئینانا دانراوە. یەکێکی دیکە لەخودا گرنگەکانی تری جڤاتی خواکان، مێخودا نینهورساگ بوو کە وەک مێخودای دایک دەپەرسترا. لەبەرئەوە پەیوەندی بەبەرەکەتی، منداڵبوون و سروشت و ژیانی سەر زەویەوە هەبوو. جگە لەوەش، نینهورساگ پارێزەری ژن و منداڵان بووە، بەتایبەتی ژنانی دووگیان و منداڵی بچووک. دواهەمین خودا لەحەوتەوانەی جڤاتی خواکانی سۆمەر،نانا، خودای مانگ و حیکمەتە. ئەم خوداە هەندێک جار بەباوکی ئینانا دادەنرێت. گرنگییەکەی لەوەدایە کە لەکاتی کردەی ئافراندن و پەیدابووندا رۆڵی گێڕاوە.  

ئامادەكردنی: پاڤێ دڵشاد محمد ترێ رێبوار، ترێ فاروق تۆڵێڕانس وشەیەكی ئینگلیزییە كە بەچەند مانایەكی جیاواز دێت:- قبوڵكردن، لێبوردەیی، بەرگەگرتن، چاوپۆشیكردن. هەموو ئەمانە كە بەهایەكی كولتووریین برەو بەپەسەندكردن و رێزگرتن لەباوەڕو بۆچوون و كردارە جیاوازەكان دەدات. توانای ناسینەوەو پێزانینی هەمەجۆرییەو خۆبەدوورگرتن لەسەپاندنی باوەڕ یان بەهاكانی خود بەسەر ئەوانی تردا. قبوڵكردنی یەكتری تەنانەت بەهەبوونی بیروڕای جیاوازیش پێكهاتەیەكی بنچینەیی كۆمەڵگایەكی هاوئاهەنگ و ئاشتیخوازە كەتێیدا خەڵكی لەباكگراوەندە جیاوازەكانەوە دەتوانن بەئاشتی پێكەوە بژین. رێگە بەتاكەكان دەدات بۆچوون و باوەڕەكانیان دەرببڕن بەبێ ترس لەجیاكاری یان چەوسانەوە. بریتییە لەهەڵوێستێكی بیركردنەوەی كراوەو بێ حوكم بەرامبەر ئەوانی تر، بەبێ گوێدانە رەگەز، نەژاد، یاخود ئاینیان. هەروەها تێگەیشتن و نواندنی هاوسۆزی لەگەڵ ئەوانی ترداو ناسینەوەی بەهای روانگەو بیرۆكەی جیاواز دەگرێتەوە. لێرەدا جەخت لەسەر چۆنییەتی بڵاوكردنەوەو بەرزكردنەوەی ئەم بەهایە دەكەینەوە لەڕێگەی میدیاكانەوە. رۆڵی میدیا لەبرەودان بەم بەها كلتورییە : میدیا رۆڵێكی گرنگی هەیە لەكۆمەڵگای ئەمڕۆدا، چونكە وەك پردێك لەنێوان خەڵك و جیهاندا كاردەكات. بەرپرسیارە لەئاگاداركردنەوە، پەروەردەكردن و كەیفكردن. میدیاكان شێوەی جۆراوجۆر لەخۆدەگرێت، لەوانە میدیای چاپكراو، تەلەفزیۆن، رادیۆو میدیای ئۆنلاین. هەروەها میدیاكان رۆڵی گرنگیان هەیە لەدروستكردنی رای گشتی. دەتوانێت كاریگەری لەسەر هەڵوێست و باوەڕی خەڵك هەبێت بەپێشكەشكردنی زانیاری بەشێوەیەكی دیاریكراو یان جەختكردنەوە لەسەر هەندێك بابەت. دەزگاكانی راگەیاندن دەسەڵاتی ئەوەیان هەیە كەبەرەنگاری نۆرمە كۆمەڵایەتییەكان، بەهاكان و ئایدۆلۆژیاكان ببنەوە. میدیا رۆڵێكی گرنگی هەیە لەبرەودان بەبەها كلتورییەكان لەڕێگەی دروستكردنی هەڵوێست و باوەڕو تێڕوانینی گشتی دەربارەی تاكەكان و كۆمەڵگە جیاوازەكان. میدیا لەتوانایدایە تێگەیشتن و رێزگرتن و قبوڵكردنی كلتورو ئایین و شێوازی ژیانی جیاواز بەهێزتر بكات، لەڕێگەی ئەو توانایەی هەیەتی لەكاریگەری بەرچاو لەسەر كۆمەڵگاو ئەو زانیارییانەی بڵاودەكرێتەوە. ئەم خاڵانەی خوارەوە چەند رێگایەكە كەمیدیا دەتوانێت ئەم بەها كلتورییە بەهێزتر بكات و نوێی بكاتەوە لەناو كۆمەڵگادا : ١-نیشاندانی هەمەجۆری: یەكێك لەگرنگترین رێگاكان كەمیدیا دەتوانێت ئایدیای قبوڵكردنی یەكتری بەرزبكاتەوە ئەوەیە كەهەمەجۆری لەبەرنامەكانیدا نیشان بدات. ئەمەش بەبەشداری پێكردنی كەسانی جیاواز لەڕەگەز، نەتەوە، ئایین و باكگراوندی كۆمەڵایەتی و ئابووری لەهەواڵەكان، بەرنامە تەلەفزیۆنییەكان، فیلمەكان و شێوەكانی تری میدیادا. بەتیشك خستنەسەر هەمەجۆری، میدیا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لەشكاندنی رەگەزپەرستی و برەودان بەهاوسۆزی و تێگەیشتن. ٢-برەودان بەدیالۆگ: میدیا دەتوانێت یارمەتی برەودان بەلێبوردەیی و قبوڵكردنی رای یەكدی بدات بەدروستكردنی پلاتفۆرمێك بۆ دیالۆگ و گفتوگۆ. ئەمە لەوانەیە بریتی بێت لەبەشداریكردنی میوانەكان لەباكگراوندی جۆراوجۆر لەبەرنامەكانی گفتوگۆ ( talk shows or hosting debates ) لەسەر كێشە كۆمەڵایەتییە گرنگەكان. بەدابینكردنی بۆشاییەك بۆ  گفتوگۆ، میدیا دەتوانێت یارمەتی دروستكردنی كۆمەڵگایەكی كراوەو لێبوردەتر بدات. بیر لەوە بكەرەوە كەدروشمی «بۆچوون و بۆچوونی دیكە (Opinions and other opinions) بەهەڵە لێكدانەوەی بۆ كراوە. هەرچەندە ئێمە بەشێوەیەكی سەرەكی هاوڕاین لەگەڵ ئەم دروشمە، زۆرجار بەخراپی بەكاردێت. باشترین رێگا بۆ فێركردنی تاكەكان بۆ رێزگرتن لەبۆچوونەكانی ئەوانی تر ئەوەیە كەنموونە پێشكەش بكەین پێش ئەوەی ئەم دروشمە بناسین. بۆ نموونە، میوانەكان لەهەندێك بەرنامەی گفتوگۆدا، كە لەسەر ئەم دروشمە دامەزراون، هاوار لەسەر یەكتر دەكەن، بەرەنگاری باوەڕەكانی یەكتر دەبنەوەو تەنانەت دەكەونە ناكۆكی و توندوتیژی جەستەییەوە. ئامەش ئاماژە بەوە دەكات كە، «هیچ شوێنێك و بۆشاییەك نەبووە بۆ دیالۆگ و گفتوگۆكردن لەگەڵ یەكدیدا و ئەنجامی هەر دیالۆگێك كێشەو ناخۆشییە.» ئێمە دەبێت ئەو میوانانە هەڵبژێرین كەبێلایەنن و لێبوردەن و رێز لەهەمووان دەگرن. ئەمەش بەهۆی پێشبینییەكانی بیردۆزی كەلتوورەوەیە كە بەدووبارەبوونەوەی پێویست، گوتاری ئەم مۆدێلە مامناوەندو لێبوردەیە دەبێتە مۆدێلی قبوڵكراو. گفتوگۆیەكی ئارام هەم بەرهەمدارو هەم كاریگەرە. لەكۆتاییدا خەڵك شێوازی دیالۆگی گونجاو وەردەگرن، ئەگەر بەردەوام شێوازی گفتوگۆیەكی گونجاو لەمیدیاكانەوە ببینن. لەگەڵ ئەوەشدا، بانگهێشتكردنی میوانێكی نەگونجاو بێگومان پەیامێكی خراپ دەنێرێت و كاریگەری نەرێنی لەسەر بینەران دەبێت. ٣-تیشك خستنەسەر چیرۆكە ئەرێنییەكان: میدیاكان دەتوانن چیرۆكە ئەرێنییەكانی ئەو خەڵكانە روون بكەنەوە كەجیاوازی كۆیاندەكاتەوە بۆ بەرەوپێشبردنی بیرۆكەی قبوڵكردنی یەكتری و تێگەیشتن. بەنیشاندانی چیرۆكی ئەو كەسانەی كەپێكەوە كاردەكەن بۆ بنیاتنانی كۆمەڵگایەكی بەهێزتر، میدیا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ئیلهامبەخشین بەكەسانی تر بۆ ئەنجامدانی هەمان شت. ئەمە دەتوانێت بەرەنگاری رەگەزپەرستی و پێشبینییە نەرێنییەكان ببێتەوەو یارمەتیدەر بێت بۆ شكاندنی رەگەزپەرستی و برەودان بەهاوسۆزی و تێگەیشتن. ٤-داكۆكیكردن لەگۆڕانكاری: لەكۆتاییدا میدیا دەتوانێت داكۆكی لەگۆڕانكاری بكات بەتیشك خستنەسەر كێشە كۆمەڵایەتییەكان و برەودان بەهەڵمەت و دەستپێشخەرییەكان كەئەمانیش برەودەدەن بەهەمەجۆری و تێكەڵبوون. ئەمەش لەوانەیە بریتی بێت لەپشتیوانیكردنی ئەو رێكخراوانەی كە لەسەر بنەمای كۆمەڵگا كاردەكەن بۆ برەودان بەلێبوردەیی و پێكەوەژیان و هەمەجۆری، یان بەكارهێنانی رۆژنامەوانی لێكۆڵەرەوە بۆ ئاشكراكردنی جیاكاری و پێشێلكاری لەكەرتە جیاوازەكانی كۆمەڵگادا. قبوڵكردبی یەكدی و بەئارامی مامەڵەكردن لەگەڵ هەموو تاكێكی جیاوازو لێكچوو، دەبێتە هۆكاری سەرەكی خوڵقاندنی ئاشتەوایی و سەركەوتن. هەموو كەسێك سوودمەند دەبێت ئەگەر مرۆڤ باوەش بەهاوڕێكەیدا بكات، هەست بەبوون و كەلتوورو جیاوازییەكانی بكات و لەگەڵیدا كاربكات. ئاشتی و ئاسایش لەئاستی ناوخۆیی و جیهانیدا حوكمڕانی دەكات؛ نەتەوەكان سەركەوتوو دەبن و خۆشگوزەرانیش بەدەستدەهێنن. بەپێچەوانەوە، رەگەزپەرستی و رەتكردنەوەی لەخۆگرتنی ئەوانی تر دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی ناتەبایی و لاوازكردنی نەتەوەكان، كەزیان بەهەمووان دەگەیەنێت.