پارتی: چاوەڕوانیمان لە خەڵک ئەوەیە پشتیوانیمان بکات

 هاوڵاتی كاتژمێر شەشی بەیانی ئەمڕۆ، ھەڵمەتی بانگەشە بۆ ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق کۆتاییھات، سبەینێ شەممە دەنگدانی تایبەت دەستپێدەکات. کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی ھەڵبژاردنەکانی عێراق بڵاویکردەوە: لە كاتژمێر شەشی بەیانی رۆژی ھەینییەوە بانگەشە بۆ ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان کۆتایی ھاتووە و ھەر کاندیدێک یاخو لایەنێک لە بانگەشە بەردەوام بێت، روبەڕووی سزا و رێکاری یاسایی دەبێتەوە.  هاوكات بڕیارە سبەینێ لە كاتژمێر حەوتی بەیانییەوە تا شەشی ئێوارە دەنگدانی تایبەت بۆ ئاوارە و ھێزە ئەمنییەکان دەستپێبکات.  لەلایەن خۆشیەوە ئۆفیسی سلێمانی کۆمیسیۆنی باڵای ھەڵبژاردنەکانی عێراقیش رایگەیاند: رۆژی شەممە نزیکەی ٢٧ ھەزار ئاوارە و ھێزی تایبەت لە سنوری سلێمانی دەنگدەدەن و تەواوی ئامادەکارییەکانیان کردووە.  وتیشی ٢٠ بنکەیان لە سلێمانی و چەمچەماڵ و گەرمیان ئامادەکردووە.   

هاوڵاتی چوار مامۆستای ئایینی لەئێران بەهۆی پاڵپشتیكردنی خۆپیشاندانەكانی ئێران كە بەشۆڕشی "ژن، ژیان، ئازادی" ناسراوە سزای زیندانیكردنیان بەسەردا سەپێندرا. چوار مامۆستای ئایینیی خەڵكی شاری پیرانشار بە ناوەكانی شەریف مەحموود پوور، سەید سولەیمان ئەحمەدی، سەید جەمال واژی و یوونس نەوخا لەلایەن دادگای تایبەتی مامۆستایانی ئایینییەوە سەرجەمیان سزای ١١ ساڵ بەندكردنیان بەسەردا سەپێنرا، ئەم چوار مامۆستا ئایینییە ساڵی ڕابردوو لە كاتی خۆپیشاندانەكانی بزووتنەوەی ژن، ژیان، ئازادی دەستبەسەر كرابوون. بەگوێرەی ڕاپۆرتێكی ڕێكخراوەكانی مافی مرۆڤی ئێران، هەریەك لە مامۆستا شەریف مەحموود پوور و مامۆستا سەید جەمال واژی، پێشنوێژی مزگەوتی گوندی “پەسوێ”ی سەر بە شاری پیرانشار، هەر یەكەیان سزای دوو ساڵ بەندكردنیان بەسەردا سەپاوە. هەروەها مامۆستا سەید سولەیمان ئەحمەدی و مامۆستا یوونس نەوخا، مامۆستای قوتابخانەی زانستە ئایینییەكانی سەڵاحەدینی ئەیووبی لە پیرانشار، سزای سێ ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێنراوە. وەك ئەو ڕێكخراوە دەڵێت ئەو مامۆستا ئایینییانە بە تۆمەتی “واژۆی بەیاننامەی مامۆستایانی كوردستان بۆ پشتیوانی لە بزووتنەوەی ژن، ژیان، ئازادی و بەشداریكردن لە ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكان” وە “هەوڵدان بۆ تێكدانی ئاسایشی نەتەوەیی” و “هەوڵی بەلاڕێدابردنی ڕای گشتی”، لەلایەن دادگای تایبەتی مامۆستایانی ئورمیە، سزای بەندكردنیان بەسەردا سەپێندراوە.

هاوڵاتی ئەندامێکی لیژنەی کۆچ و کۆچبەرانی پەرلەمانی عێراق ئاشكرایكرد کۆتا وەجبەی ئاوارەکانی کەمپی عەربەت کە ١٧٠ خێزان بوو گەڕانەوە بۆ زێدی خۆیان و کەمپەکەش داخراوە. سۆران عومەر، ئەندامی پەرلەمانی عێراق ڕایگەیاند: کەمپی ئاوارەکانی عەربەت بە تەواوی داخرا و سەرجەم خێزانەکان گەڕانەوە بۆ زێدی خۆیان. وتیشی: کەمپی ئاوارەکانی عەربەت داخرا و کۆتا وەجبەیان کە ١٧٠ خێزان بوو گەڕانەوە بۆ شاری سەڵاحەدین، ئەم کەمپە لە ساڵی ٢٠١٤ لە سەرەتای پەلامارەکانی داعش کرایەوە. سۆران عومەر دەشڵێت: بەپێی بڕیاری حکومەتی عێراق ساڵی ئایندە کەمپی ئاوارەکان پێویستە هەموویان دابخرێن، لەبەرامبەردا هەر خێزانێک بڕی پێنج ملیۆن دیناری پێ دەدرێت. ئەو ئەندامەی لیژنەی کۆچ و کۆچبەرانی پەرلەمانی عێراق ڕاشیگەیاندووە، لە ئێستادا تەنیا کەمپی ئاشتی لە عەربەت و کەمپی تازەدێ لە گەرمیان لەم سنوورە ماوە کە نزیکەی هەزار و ٦٠٠ خێزانی تێدایە.  

هاوڵاتی وەزیری دەرەوەی ئێران بەوەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستانی وتووە دەبێت تەواوی بڕگەكانی ڕێككەوتنی ئەمنیی نێوان عێراق و ئێران جێبەجێ بكرێن. رێبەر ئەحمەد، وەزیری ناوخۆی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند ئەمڕۆ پێنجشەممە لە شاری جنێڤی سویسرا لەگەڵ حوسێن ئەمیرعەبدۆڵڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران کۆبووەتەوە و تاوتوێی رێککەوتنی ئەمنییان کردووە.  رێبەر ئەحمەد لە تۆڕی کۆمەڵایەتیی ئێکس نووسیوویەتی :" سەرنجی گفتوگۆکانمان لەسەر پەیوەندیی مێژوویی دەوڵەمەندی نێوان عێراق و ئێران بوو باسمان لە دەرفەتی هاوئاهەنگی زیاتر و جێبەجێکردنی سەرکەوتووانەی رێککەوتنی ئەمنی لەنێوان هەردوو وڵات کرد". هاوكات بە گوێرەی میدیای فەرمیی ئێران، حوسێن ئەمیرعەبدۆڵڵاهیان خۆشحاڵی خۆی لە بەرامبەر بەهێزبوونی پەیوەندییەکانی نێوان ئێران و عێراق دەربڕیوە و رایگەیاندووە، ئەو کارە لە بەرژەوەندی هەموو ناوچەکەدایە.  بەوتەی میدیای فەرمی ئێران، حوسێن ئەمیرعەبدوڵڵاهیان وەسفی هەوڵەکانی حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە بۆ جێبەجێکردنی رێککەوتنی ئەمنی نێوان تاران و بەغدا و ڕایگەیاندووە "لە پێناو گەرەنتیکردنی پاراستنی ئاسایشی سنوورە هاوبەشەکان، دەبێت تەواوی بڕگەکانی رێککەوتنەکە وەک خۆیان جێبەجێ بکرێن"، هەروەها سوپاسی هەرێمی کوردستانی کردووە، ئەوەش لە بەرامبەر ئەو پێشوازییەی لە ماوەی دوو ساڵی دواییدا لە زیارەتکارانی ئێرانی کردووە.  هەر بەپێی میدیای فەرمیی ئێران، رێبەر ئەحمەد باسی لە پەیوەندی نێوان عێراق و هەرێمی کوردستان لەگەڵ ئێران کردووە و وتویەتی: "ئاسایشی سنوور لە کاری لەپێشینەی ئێمەیە و هەندێک لە کێشە ئەمنییەکان کە پێشتر هەبوون، لەمەودوا لە سنوورەکان نامێنن، سنوورەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ ئێران بە تەواوی کۆنترۆڵ کراون و خاکی عێراق و هەرێمی کوردستان نابنە سەرچاوەی هیچ هەڕەشە و مەترسییەک بۆ سەر ئێران".  ڕێبەر ئەحمەد ئەوەشی خستووەتەڕوو:" ئاسایش و سەقامگیری ناوچەکە ئامانجی هاوبەشی ئێران و عێراقە و بۆ ئەم مەبەستەش هاوکارییەکانی نێوان هەردوولا بەردەوام دەبن".  رێککەوتنی ئەمنی نێوان عێراق و ئێران، ئەو رێککەوتنەیە رۆژی 19ـی ئاداری 2023، عەلی شەمخانی، سکرتێری ئەو کاتی ئەنجوومەنی باڵای ئاسایشی نیشتمانیی ئێران و قاسم ئەعرەجی، راوێژکاری ئاسایشی نەتەوەیی عێراق لە بەغدا واژۆیان کرد،  یەکێک لە خاڵەکانی تایبەت بوو بە دوورخستنەوەی هێزەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان لە سنووری نێوان هەرێمی کوردستان و رۆژهەڵاتی کوردستان.

هاوڵاتی مامۆستایان و فەرمانبەرانی ناڕازیی لەبەیاننامەیەكدا داواكارییەك ئاڕاستەی حكومەتی عێراق دەكەن و داوا دەكەن پەنا بەرێتە بەر جێبەجێكردنی بڕگەی هەشتەمی مادەی ١٣ی پڕۆژە یاسای بودجەی عێراق كە زامنی مووچەی مووچەخۆرانی پارێزگای ناڕازیی دەكات. مامۆستایان و فەرمانبەرانی ناڕازیی لەبەیاننامەیەكدا نوسیویانە: لە ئێستادا خەباتی مەدەنی مامۆستایان و فەرمانبەران پێی ناوەتە قۆناغێكی نوێی كاریگەرەوە، ئەم كاریگەربوونەش وایكردوە دەسەڵاتە شكستخواردووەكە هەموو ڕێگاكان بگرێتەبەر بۆ لاوازكردنی ئەم خەباتە مەدەنییە. ئەوەشیان خستووەتەڕوو: ئێمەی مامۆستایان و فەرمانبەرانی ناڕازیی، لێرەوە جارێكی تر دووپاتی دەكەینەوە، هەرگیز سازش لەسەر ماف و داواكارییەكانمان ناكەین و بەردەوامیی بە بایكۆت و ناڕەزایەتیەكانمان دەدەین، چونكە پێمان وایە ئەگەر لە ئێستادا پرسی مووچە لە بەغدادەوە چارەسەر نەكرێت، ئەوا لە ئایندەدا قەیرانەكان و بێ مووچەیی زیاتر دەبێت و ژیانی خەڵك ڕووبەڕووی سەختیی زیاتر دەبێتەوە. "ئێمە وەك چۆن پێشتر باكمان بە فشار و چەواشەكاریی و سزادانی ئیداریی و دارایی و هەڕەشەكانی دەسەڵات نەبووە، بۆ لەمەودواش ئاوڕیان لێنادەینەوە و بە ورەیەكی بەهێزترەوە بەردەوام ئەبین لەم خەباتە مەدەنییە فراوانە. لێرەشدا جێی خۆیەتی سوپاسی ئەو بەڕێوەبەرە بەڕێزانەش بكەین، كە لەسەر هەمان رێبازیی هاوپیشەكانیان، نەچوونە ژێر باری فشارەكانی رۆژانی رابردووی دەسەڵاتەوە و پەیمانی بایكۆتییان نوێ كردەوە". مامۆستایان و فەرمانبەرانی ناڕازیی وادەڵێن. باس لەوەشدەكەن "دوای ٧٦ ڕۆژ لە بایكۆتی هۆڵەكانی خوێندن و خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییە فراوانەكان، ئەوە ڕوون بۆتەوە كە دەسەڵاتدارانی هەرێم باكیان بە پەكەوتنی پرۆسەی پەروەردە و خوێندن نییە، بەتایبەت لە سنوری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەكانی ڕاپەڕین و گەرمیان و قەزای كۆیەی سەربە پارێزگای هەولێر".   مامۆستایانی ناڕازی داواكارن حكومەتی عێراقی پەنا بەرێتە بەر جێبەجێكردنی بڕگەی هەشتەمی مادەی ١٣ی پڕۆژە یاسای بودجەی عێراق  بەوتەی ئەوان " زامنی مووچەی مووچەخۆرانی پارێزگای ناڕازیی دەكات، بۆ ئەوەی چیتر پرۆسەی پەروەردە و مووچەی مووچەخۆران نەبێتە قوربانی بێ باكیی و گەندەڵیەكانی دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان". مامۆستایان و فەرمانبەرانی ناڕازی  جارێكی تر، جەخت لە داواكارییەكانیان دەكەنەوە و بەمشێوەیە لەچەند خاڵێكدا نوسیویانە: ١. دەسپێكردنەوەی پلەبەرزكردنەوەی مامۆستایان و فەرمانبەران ٢. دامەزراندنی مامۆستایانی وانەبێژ ٣. دیاری كردنی چارەنوسی مووچەی سێ مانگی كۆتایی ئەمساڵ ٤. دیاریكردنی چارەنووسی مووچە پاشەكەوتكراوەكان ٥. دابەشكردنی مووچەكانمان بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ لەلایەن بانكە حكومیەكانی وەزارەتی دارایی عێراقەوە. لە كۆتاییشدا مامۆستایان و فەرمانبەرانی ناڕازیی ڕایدەگەیەنن "درێژەدان بە ناڕەزایەتیەكان زامنی چارەسەر بوونی ڕیشەیی كێشەكانمانە ،بۆیە بەهیچ شێوەیەك سازش لەسەر ماف و داواكارییەكانمان ناكەین و درێژە بە بایكۆت و ناڕەزایەتیەكان دەدەین و بە هەمان گڕوتینی ڕابردوەوە. هەوڵەكانمان لە بەغداد چڕتر دەكەینەوە تا خواستەكانمان دەبنە خەمی بەرپرسانی وڵات و چارەسەر دەكرێن".    

هاوڵاتی بەپێی سەرچاوەكانی هەواڵی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، هەشت ئەندامی ئەنجومەنی ئەدەبی- کەلتووری نۆژین لە شاری سنە، لە لایەن دادگای ئینقلابی ئەو شارەوە دادگایی کراون و بە گشتی 55 ساڵ زیندانیان بەسەردا سەپێندراوە. بە پێی زانیارییەکان، ئەو چالاکە مەدەنی و کەلتووریانە بە تاوانی وتنەوەی وانەی کوردی دادگایی کراون و سزا دراون.  ئەو هەشت ئەندامەی ئەنجومەنی ئەدەبی نۆژین کە سزای زیندانیان بەسەردا سەپێندراوە بریتین لە: زارا محەمەدی، 10 ساڵ سەیوان ئیبراهیمی، 12 ساڵ سروە پوورمحەمەدی، 10 ساڵ ئیدریس مینبەری، 11 ساڵ ئازاد عەباسی، حەوت ساڵ سیروان ئیبراهیمی، سێ ساڵ ڤاران محەممەد نەژاد، یەك ساڵ، هەڵپەسێردراو سروە رەحمانی، یەك ساڵ، هەڵپەسێردراو. ئەنجومەنی ئەدەبی نۆژین، ئەنجومەنێکە لە بواری کەلتووری- کۆمەڵایەتی کار دەکات و لە چەند ساڵی رابردوودا ژمارەیەکی زۆر لە لاوان و تازەلاوانی شاری سنە و دەورووبەری لە لایەن ئەم ئەنجومەنەوە فێری نووسین و خوێندنەوەی زمانی کوردی کراون. لە ئێران جگە لە زمانی فارسی، رێگە بە خوێندنی هیچکام  لەزمانی نەتەوەکانی دیكە نادرێت لە خوێندنگەكان، بەڵام لەکوردستان ئەنجومەنە کەلتووری و ئەدەبییەکان بوون بە شوێنێک کە خەڵک لەو شوێنانەوە فێری نووسین و خوێندنەوەی زمانی کوردی دەبن.

هاوڵاتی لێپرسراوی بەشی مۆڵەت لەهاتوچۆی سلێمانی ئاشكرایده‌كات، ئەوان ئاگادارن کە چەند کۆمپانیایەکی گەشتیاریی‌و تیکت فرۆشتن، هەستاون بەدەرهێنانی مۆڵەتی شۆفێری نێودەوڵەتی بۆ ئەوکەسانەی گەشتی دەرەوەی وڵات دەکەن، ده‌شڵێت، "ئەو مۆڵەتە ساختەیەو لەهیچ شوێنیک کاری پێناکرێت". عه‌قید شیلان عوسمان لێپرسراوی به‌شی مۆڵه‌ت له‌ هاتوچۆی سلێمانی  ڕایگه‌یاند، "ئه‌وان ئاگادارن كه‌ چه‌ند كۆمپانیایه‌كی گه‌شتیاری و تیكت فرۆشتن، هه‌ستاون به‌ده‌رهێنانی مۆڵه‌تی شۆفێری نێوده‌وڵه‌تی بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی گه‌شتی ده‌ره‌وه‌ی وڵات ده‌كه‌ن، به‌ڵام ئه‌و مۆڵه‌ته‌ ساخته‌یه‌ و له‌هیچ شوێنێك كاری پێناكرێت". لەئێستادا بەشێک لەکۆمپانیا گەشتیارییەکان بانگەشەی ئەوەدەکەن کە مۆڵەتی شۆفێری نێودەوڵەتی دەدەنە گەشتیار، بەڵام ئەو مۆڵەتە ساختەیەو لەفڕۆکەخانەکان دەستیبەسەردادەگیرێت، جگەلەوەی هەندێک لەو هاوڵاتیانە لەدەرەوەی وڵات بەکاریانهێناوەو توشی گرفت بون، بەگوێرەی بەدواداچونێکی ترافیک ئێف ئێم ئەو مۆڵەتانە ڕێگە پێدراونییە. وتیشی، "ئه‌وان وه‌ك هاتوچۆ به‌دواداچونیان بۆ ئه‌و بابه‌ته‌ كردوه‌ و به‌ نوسراویش وه‌زاره‌تی ناوخۆ ئاگادارده‌كه‌نه‌وه‌ تاوه‌كو ڕێگه‌ له‌و كاره‌ بگیرێت، چونكه‌ ده‌رهێنانی مۆڵه‌تی شۆفێری نێوده‌وڵه‌تی ده‌بێت له‌ هاتوچۆكان بێت به‌ماوه‌ی كاتژمێرێكیش هاوڵاتی ده‌توانێت مۆڵه‌ته‌كه‌ی بكاته‌ نێوده‌وڵه‌تی." هاوکات ئارام شوانی وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی گەشتوگوزاری سلێمانی ڕایگەیاند ، "ئەوان وەک بەڕێوەبەرایەتی گەشتوگوزار ئاگاداری ئەو بابەتەنین‌و تائێستا هیچ کەسێک سکاڵای نەبوە لەسەر ئەو بابەتە، ئێمە داواکارین هەرکەسێک بەڵگەی هەیە بێنێریت بۆمان تاوەکو بەدواداچونی وردی بۆ بکەین".      

هاوڵاتی وەزارەتی دارایی‌و ئابوری حكومه‌تى هه‌رێم وه‌ڵامى بەڕێوەبەری گشتیی پێشوی باجەكان‌و خانوبەرەی میری ده‌داته‌وه‌و وته‌كانى به‌"ناپاكى‌و درۆى شاخدار ناوده‌بات" زانیار محەمەد قادر، بەڕێوەبەری گشتی پێشوی باجەکان و خانوبەری هەرێم دوێنێ چوارشه‌ممه‌ له‌ لێدوانێكدا بە دەنگی ئەمریکا-ی ڕاگەیاندبوو، "لە ماوەی رابردو داهاتی باج 800 ملیار دیناربو، بەڵام بۆ بەغدایان دەنوسی 200 ملیار دینارە، ئەو باجەی ئێستا بۆ هاوڵاتیان دانراوە لەگەڵ دۆخی ژیانیاندا ناگونجێت، لە بەرامبەردا جێگری بەرێوەبەری باجی ئێستای هەرێم دەڵێت، سەپاندنی باجەکانی ئێستا بەپێی یاسا کراوە و لەلایەن بەغداوە دیاری کراوە نەک هەرێم". وەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێم لە رونکردنەوەکەیدا دەڵێت: ناوبراو خۆی کێشەیی یاسایی هەبووەو لە لایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە کەیسەکەی ڕەوانەی دادگای لێکۆڵینەوەی دەستپاکیی هەولێر بۆ گرتنەبەری ڕێکاری یاسایی کراوە. ئه‌وه‌شی خستۆتە ڕوو، "وروژاندنی ئەم بابەتە لەم كاتە هەستیارەدا و بەلاڕێدابردن و چەواشەكردنی هاوڵاتییانی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی، ئامانجێکی خراپی هەیە و دەیەوێت زیان بە پرسی ڕونی و شەفافییەت بگەیەنێت و هەماهەنگییە داراییەکانی هەرێم و حکومەتی فیدڕاڵی لە زیانی خەڵکدا بەرەو خراپی بڕۆن، بەم هۆیەوە بە مافی خۆمانی دەزانین ڕێكاری یاسایی توند لە دژی پڕوپاگەندەکار بگرینە بەر".  

هاوڵاتی عوسمانى حاجى مه‌حمود له‌په‌یامێكدا داوا لە دانیشتوانى كه‌ركوك‌و ناوچه‌ دابڕێندراوه‌كان ده‌كات به‌شداریى ده‌نگدان بكه‌ن. عوسمانى حاجى مه‌حمود سیاسەتمەداری دیاری هەرێم ئەمڕۆ پێنجشەممە لە پەیامێکدا بۆ دانیشتوانى كه‌ركوك‌و ناوچه‌ دابڕێندراوه‌كانى دیكه‌، داوا دەکات هاوڵاتیان بەشداری دەنگدان بکەن و دەشڵێت،"سەرەڕای بونی ناعەدالەتی و گەندەڵی و سەروەرنەبونی یاسا وکەموکورتیە کانیتر، سەرەرای بونی هەر تێروانین و رەخنەیەك كە لەسەر دۆزی سیاسی و خراپی بژێوی كە هەمانە، داواکارم لە هەمو کوردستانیانی ئەو ناوچانە، ڕۆژی ١٨-١٢-٢٠٢٣ بەشداری پرۆسەی دەنگدان بکەن و دەنگ بدەن". لە پەیامەکەیدا ئەوەش هاتووە، "بەشداریكردن و دەنگدانی ئێوە سەنگی كورد لەوناوچانە بەهێزتر و پایەدارتر دەكات، بۆیە بۆهەموان ئەوە گرنگە كە پرسی نیشتمان و نەتەوەیمان لەو ناوچانە لەپێش هەر شتێكی ترەوەیە و پێویستە نیشتمان و نەتەوە تێكەڵ بەپرسە سیاسی و حزببییەكان نەكرێن و بون و مانەوەیان لامان جێگیر و بەردەوام بن، دیارە تەمەنی هێز و لایەنە سیاسیەکانیش کاتی و کورتن." دەقی  پەیامەکەی  عوسمانی حاجی مەحمود: هاونیشتمانیانی خۆشەویست، كوردانی دانیشتوی كەركوك وناوچە دابرێنراوەكان، هەمووتان دەزانن کێشەی کەرکوک و ناوچەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان، بابەتێکی مێژویی نیشتمانی و نەتەوەییە و ئەرکی هەمو تاکێکی کوردستانییە، بەگرنگی و گیانی نەتەوەییەوە لەسەر ئەو پرسە هەڵوێست وەربگرین، لە هەوڵدان و خەباتکردن بەردەوامبین بۆ یەكلاکردنەوەی چارەنوسی ئەو ناوچانە، بۆیە سەرەڕای بونی ناعەدالەتی و گەندەڵی و سەروەرنەبونی یاسا وکەموکورتیە کانیتر، سەرەرای بونی هەر تێروانین و رەخنەیەك كە لەسەر دۆزی سیاسی و خراپی بژێوی كە هەمانە، داواکارم لە هەمو کوردستانیانی ئەو ناوچانە، ڕۆژی ١٨-١٢-٢٠٢٣ بەشداری پرۆسەی دەنگدان بکەن و دەنگ بدەن، چونكە بەشداریكردن و دەنگدانی ئێوە سەنگی كورد لەوناوچانە بەهێزتر و پایەدارتر دەكات، بۆیە بۆهەموان ئەوە گرنگە كە پرسی نیشتمان و نەتەوەیمان لەو ناوچانە لەپێش هەر شتێكی ترەوەیە و پێویستە نیشتمان و نەتەوە تێكەڵ بەپرسە سیاسی و حزببییەكان نەكرێن و بون و مانەوەیان لامان جێگیر و بەردەوام بن، دیارە تەمەنی هێز و لایەنە سیاسیەکانیش کاتی و کورتن. عوسمانی حاجی مەحمود

شەنای فاتیح وەرزێكی خوێندن لەسنوری پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارە سەربەخۆكانی گەرمیان و ڕاپەڕین تێپەڕی، بەشێوەیەك بەشێك لەقوتابیان خوێندنیان بیرچووەتەوە، مامۆستایانی ناڕازیی دەڵێن سورن لەسەر بایكۆتی هۆڵەكانی خوێندن، جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایانی كوردستانیش دەڵێت حكومەت هیچ هەنگاوێكی نەناوە و ئامادەش نییە لەگەڵ مامۆستایان گفتوگۆ بكات. سێ مانگ بەسەر دەستپێکی وەزری نوێی خوێندن لەهەرێمی كوردستان تێپەڕدەبێت و هێشتا لەسنووری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەكانی گەرمیان و راپەڕین، چارەنووسی خوێندن نادیارەو بایکۆتی ناوەندەکانی خوێندن کراوە، بەو هۆیەشەوە ٣٧٩ هەزارو ٨٠٧ قوتابی لەسنووری پەروەردەی سلێمانیدا لەپڕۆسەی خوێندن دابڕاون، دایكی قوتابییەكیش دەڵێت منداڵەكەی پێشتر پرسیاری كاتی كردنەوەی قوتابخانەی دەكرد بەڵام ئێستا بێئومێد بووە. رۆژی یەکشەممە ١٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ لەشارەکانی سلێمانی و کەلارو چەمچەماڵ و قەڵادزێ و پێنجوێن و سەیدسادق خۆپیشاندانی بەرفراوانی فەرمانبەران و مامۆستایان و وانەبێژان بەڕێوەچوو، بۆ داواکردنی موچەو شایستە داراییەکانیان. عادل حەسەن، مامۆستای ناڕازی لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: تائێستا هیچ بڕیارێکی نوێ سەبارەت بەپڕۆسەی خوێندن نییەو لەسەر رێڕەوو کاری خۆمان بەردەوامین و درێژە بەناڕەزایەتییەکان دەدەین. هەرچەندە دوو رۆژ ماوە تامانگی کانوونی یەکەم بگاتە نیوە، بەڵام فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان موچەی مانگی ئابیان وەرگرتووە لەکاتێکدا فەرمانبەرانی عێراق موچەی مانگی کانوونی یەکەمیان وەرگرتووە. بەپێی ئامارێکی بەڕێوەبەرایەتی گشتی پەروەردەی سلێمانی، ٣٧٩ هەزارو ٨٠٧ قوتابی لەناوەندەکانی سنووری پەروەردەی سلێمانیدا دەخوێنن بەم شێوەیە: ١٦ هەزارو ٤٠٦ قوتابی باخچە، ٢٨٤ هەزارو ١٥٤ قوتابی بنەڕەتی، چوار هەزارو ٨٦٦ قوتابی دواناوەندی، ٦٨ هەزارو ٨٦٧ قوتابی ئامادەیی، ٩٥١ قوتابی فێرکردنی خێرا، سێ هەزارو ٦٣١ قوتابی پیشەیی، ٥٤٥ قوتابی کۆمەڵگەکان و ٣٨٧ قوتابی نەهێشتنی نەخوێندەواری. داخستنی قوتابخانەکان زیاتر بەلای قوتابیانی قۆناغی بنەڕەتییەوە مایەی نیگەرانییە بەتایبەتی ئەو قوتابیانەی کەبڕیاربوو بۆ ئەمساڵی خوێندن قوناغی یەکەم بن، بەوتەی دایکێک کەمنداڵەکەی لەپۆلی یەکەم ناونووس کردووە دەڵێت: « لەکاتی پشووی هاوینەوە تامانگی یانزەش پرسیاری کردنەوەی دەرگای قوتابخانەی دەکرد بەڵام ئێستا نایکات.» كانی جەمال، دایکی ئەدا، کەپیشەی مامۆستایەو دایکی قوتابییەکی پۆلی یەکی بنەڕەتییە لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: کاتی پشووی هاوین منداڵەکانمان چاوەڕێی کردنەوەی دەرگای قوتابخانەکان بوون، تا کۆتایی مانگی یانزەش پرسیاری کردنەوەی قوتابخانەیان دەکرد، بەڵام ئێستا وازیانهێناوەو بێئومێدبوون، سێ قوتابیم هەیەو یەکێکیان دەوام دەکات لەپۆلی ١٢یە،  ئەویش بەدوودڵی و دیارنەبوونی ئایندەی تەنها ئەوەیە دەڕوات و دەچێت هەستەکەم ئومێدی لەدەستداوە. ئەو مامۆستایە وتی: منداڵەکانم بەیاریکردن و کتێب خوێندنەوەوە چوونە دەرەوەو تێکەڵی هاوڕێکانیان و ئامێرە زیرەکەکان کاتەکانیان بەسەردەبەن، من یەکێکم لەو دایکانەی کە لەکاتی قوتابخانەدا رێگەم نەداوە منداڵەکانم ئامێرە زیرەکەکان بەکاربهێنن و لەکاتی پشووشدا سوورم لەسەر ئەوەی کەدەبێت کاتی بۆ دیاریبکەیت تا بەکاریانبهێنێت، کەقوتابخانە نەکرایەوە بەرنامەکە تێکچوو ئێستا ناچارم ئامێرە زیرەکەکانیان بدەمێ و کاتی پێ بەسەرببەن. «ئەو منداڵەم کە لەپۆلی یەک ناونووس کردووە وەک قوتابخانە وانەی پێناڵێم، بەڵام رۆژانە بەهۆکاری تر شتی فێردەکەم لەڕێی یاری و نووسین و ڤیدیۆوە، چونکە من لێرە وەک قوتابخانە وانەی پێبڵێم کاتی کردنەوەی قوتابخانە تاقەتی نامێنێ گوێ لەمامۆستا بگرێ، هەروەها ساڵی رابردووش لەباخچە فێری پیتەکان و ژمارەکان بووە بەکوردی و ئینگلیزی.» دایکی ئەدا وای وت. سەبارەت بەبارودۆخی پڕۆسەی پەروەردە ئەو مامۆستایە باسی لەوەکرد کە لەم بارودۆخەدا تەنها قوتابی زەرەرمەند نەبووە، بەرپرسی سەرەکی لەنەکردنەوەی قوتابخانە دامودەزگاکانی حکومەتن، مامۆستا یەکێکە لەو کارەکتەرانەی لەناو کۆی پڕۆسەی پەروەردەکردن و فێرکردندایە، مامۆستا بەرپرسی سەرەکی نییە. شیلان ئەحمەد، دایکێکی دیکەیە خاوەنی یەک منداڵە کەتەمەنی شەش ساڵەو لەیەکێک لەقوتابخانە حکومییەکانی شاری سلێمانی ناونووسی کردووە، لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: پێش ئەوەی بۆ قوتابخانە ناونووسی بکەم تامانگێک پێش ئێستا رۆژانە پرسیاری کردنەوەی قوتابخانەی دەکرد تەنانەت سەرجەم کەلوپەلەکانی قوتابخانەم بۆ کڕی، بەڵام ئێستا پرسیاری کردنەوەی قوتابخانە ناکات. وتیشی: بەهۆی نەبوونی قوتابخانەوە رۆژانە کاتێکی زۆر بەبەکارهێنانی ئامێرە زیرەکەکان و تەلەڤزیۆن و چوونە دەرەوەوە بەسەردەبات و ناشتوانێت بەکتێب خوێندنەوەوە کاتەکانی پڕبکاتەوەو زیاتر دەیەوێت ئامێرە زیرەکەکان بەکاربهێنێت. جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایان دەڵێت حكومەت هیچ هەنگاوێكی نەناوە و ئامادەش نییە لەگەڵ مامۆستایان كۆببێتەوە عەتا ئەحمەد جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایانی كوردستان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»سەبارەت بەبایكۆت چونكە حكومەت هیچ هەنگاوێكی نەناوە و كۆبوونەوە لەگەڵ هیچ لایەنێك ناكات و گوێ ناگرێت وایكردووە بەشێوەیەكی گشتی بایكۆت لەسنوری پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارە سەربەخۆكانی گەرمیان و ڕاپەڕین بەردەوامە». وتیشی:»ئەوەی جێگەی مەترسییە پۆلی 12 یە چونكە لەبەشێك لەشوێنەكان ئەوانیش دەوام ناكەن كە ئەوەش كێشەیەكی گەورەیە و دواتر تاقیكردنەوەی وزاری قەرەبوو ناكرێتەوە، پرۆسەكە لەتونێلێكی تاریكدایە و ئەوسەری دیار نییە». «حكومەت ئەگەر ناشتوانێت چارەسەری مووچەی مامۆستایان بكات دەبێت ڕازی بێت مووچەی مامۆستایان بچێتە سەر بەغدا و حكومەتی عێراقیش ئامادەیی تێدایە بۆیە دەبێت ئەم كێشەیە چارەسەر بكرێت و دواتریش ڕێگەچارەیەك دابنرێت بۆ قەرەبووكردنەوەی خوێندن تا ئەوزیانەی بەر خوێندن كەوتووە ئەگەر هەمووشی قەرەبوو نەكرێتەوە بەشێكی قەرەبوو بكرێتەوە». عەتا ئەحمەد وای وت.

هاوڵاتی کەمێک پێش ئێستا لەنزیک پارکی دڵشاد محمەد سەعید لەسەنتەری دهۆک ، شەڕە تەقە روویداو بەو هۆیەوە دوو هاوڵاتی کوژران کە هەردوکیان خەڵکی شاری دهۆکن. هێمن سلێمان، وتەبێژی پولیسی دهۆک بە هاوڵاتی  وت:کاتژمێر9 و50 خولەکی ئەمرۆ لەنزیک پارکی دڵشاد محەمەد سەعید لەسەنتەری دهۆک، بەهۆی روداوێکی تەقەکردن دوو هاوڵاتی کە خەڵکی دهۆکن کۆژران". وتیشی ، "ئەو دوو هاوڵاتیە هەردووکیان دەمانچەیان پێبووە،وهەردوکیان تەقەیان لەیەکتر کردوە و ته‌رمی یه‌كێك له‌ كوژراوه‌كان له‌سه‌ر شه‌قام و ته‌رمه‌كه‌ی دیكه‌ش له‌ناو ئۆتۆمبێلێكدا بوه‌." هێمن سلێمان باسی لەوەشکرد: " ئەو دوو هاوڵاتییە لە شەستەکانی تەمەنیانان وبە گوێرەی زانیارییە سەرەتاییەکان خزمی یەکترن،و دیارە پێشتر کێشەیان لەگەڵ یەکتر هەبووە بوویە تەقەیان لەیەکتر کردووە". ئاماژەی بەوەشکرد لێکۆڵینەوەکان لە ڕوداوەکە بەردەوامە و"ئەم زانیارییانە بەپێی لێکوڵینەوە سەرەتاییەکانە هێشتا دەرئەنجامی تەواوی روداوەکە بەدەستمان نەگەیشتووە". هاوکات بە گوێرەی زانیارییەکانی ژمارەیەک شاهێدحاڵ لە شوێنی ڕوداوەکە کوژراوەکان "ئەوەی لەسەر زەوی کەوتبوو، گولە لە سەری درابوو و یەکێکی دیکەش شۆفێر بوو و لەنێو ئۆتۆمبێلەکەدا کوژرابوو". هەروەها ئاماژە بۆ ئەوەكراوە كە تەرمی دوو هاوڵاتییەكە لەناو ئۆتۆمبێلێكی جۆری پیك-ئەپ بوە و تابلۆی ئۆتۆمبێلەكەش تابلۆی دهۆك بوە.

دلێر عەبدوڵڵا تا ناوەڕاستی ساڵی داهاتوو، نەوتی هەرێمی كوردستان بەڕاگیراوی دەمێنێتەوەو حكومەتی عێراقی مۆڵەت نادات بەهەناردەكردنی نەوتی هەرێم بۆ دەرەوە، ئەندامێكی لیژنەی نەوت و غازی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند كەحكومەتی عێراقی لەسەر چەند بڕگەو بابەتێك كەزۆرینەی پەیوەندی بەمافی كۆمپانیا بەرهەمهێنەكانی نەوتەوە هەیە كێشەی لەسەر هەناردەكردنی نەوتی هەرێم هەیە، ئەندامێكی پێشووی پەرلەمانی كوردستانیش رایگەیاند كەپێشبینی دەكات تاكاتێكی دوورتر راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم بەردەوامبێت. ئەگەرچی بڕیاربوو پاش سەردانەكەی وەزیری نەوتی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان، كێشەكانی بەردەم هەناردەكردنی نەوتی هەرێم كۆتایی پێبهێنرێت و بریاری راگرتنی هەناردەكردنی نەوت هەڵبوەشێتەوە، بەڵام پاش تێپەڕبوونی مانگێگ بەسەر سەردانەكەو گفتوگۆكان لەوبارەیەوە، هێشتا هیچ هەوڵێك دیار نییەو كێشەكان بەهەڵپەسێراوی ماوەتەوە. رۆژی ٢٥ی مانگی ئازاری ئەمساڵ، بەبڕیارێكی دادگای فیدڕاڵی عێراقی، هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان راگیراو بەو هۆیەشەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان شكستی خۆی لەدابینكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم راگەیاند. لەو ماوەیەشداو بەهۆی یاسای بودجەی عێراقەوە دابینكردنی موچە لەلایەن بەغداوە كێشەی تێكەوت و بەپێی بڕیارێكی حكومەتی عێراقی و مانگانە بەبڕی ٧٠٠ ملیار دینار موچەی فەرمانبەران دابین دەكرێت. هاوڵاتی ئەوەی زانیوە كەگفتوگۆكان لەبارەی نەوتی هەرێمەوە ئەنجامێكی ئەوتۆی نەبووەو یەكلاییكردنەوەی ئەو پرسە رادەستی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كراوە تا لەهەمواری یاسای بودجەو گفتوگۆكانی پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی نوێ رێكەوتنی لەسەر بكرێت، لەوبارەیەوە سەباح سوبحی ئەندامی لیژنەی نەوت و غاز لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەهاوڵاتی وت «لەوانەیە یەكلاییكردنەوەی كێشەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم بكەوێتە سەرەتای ساڵی نوێی یاسادانان، واتە ناوەڕاستی ساڵی داهاتوو، نیازمان هەیە هەندێ هەموار بكەینەوە لەیاساكان بەتایبەت ئەو بڕگانەی كە پەیوەستە بەتێچووی دەرهێنانی نەوتی هەرێم، لەئێستاشدا گفتوگۆكان لەبارەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم راوەستاوە، ئەوەش پاش پێداچوونەوە بەگرێبەستەكانی بواری بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێم و كۆمپانیاكان. سەرجەمی ئەو گرێبەستانە چاوی پێدا دەخشێنرێتەوە لەلایەن وەزارەتی نەوتەوە، تاوەكو نزیك بێتەوە لەو مەرجانەی كە لەگرێبەستەكانی حكومەتی عێراقیدا هەیە.» ئەوەی هەرێمی كوردستان لێی دەترسێت، گۆڕانكارییە لەبڕگەو ماددەی ئەو گرێبەستانەی بۆ دەرهێنانی نەوت كراوە، كەحكومەتی عێراقی دەیەوێت لەڕێی ئەنجومەنی نوێنەرانەوە یەكلایی بكاتەوە، لەوبارەیەوە نەهرۆ رواندزی ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەهاوڵاتی وت «بەشێكی بڕگەو ماددەی گرێبەستەكانی حكومەتی هەرێم و كۆمپانیاكانی بواری بەرهەمهێنانی نەوت لەهەرێم، وەكخۆی دەمێنێتەوەو بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان تووشی سزاو غرامەی دارایی نەبێتەوە لەلایەن كۆمپانیاكانەوە، چونكە بەپێی گرێبەستەكان هەرێم پابەند بەپێبژاردنی دارایی بۆ هەر گۆڕانكارییەك كە لەگرێبەستەكاندا دەكرێت.» سوربوونی هەرێمی كوردستان لەسەر مانەوەی بڕگەو ماددەكانی تایبەت بەدەرهێنانی نەوت لەگرێبەستەكاندا، گرفتی سەرەكی و یەكەمی مانەوەی كێشەكانی بەردەم دووبارە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمە، كە رەنگە یەكلاییكردنەوەی بۆ كاتێكی دوورتر دوابخات، لەوبارەیەوە عەلی حەمەساڵح ئەندامی پێشووی پەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت «هیچ دیار نییە كەی ئەو كێشەیە یەكلایی دەبێتەوە، چونكە بابەتی سەرەكی كێشەكان مافی كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوتە كەبڕەكەی زۆر زیاترە لەوەی كەعێراق دەیدات بە كۆمپانیاكانی دەرهێنانی نەوت، بۆیە پێناچێت وا بەزوویی ئەو كێشەیە یەكلایی بێتەوە.» بەهۆی بڕیاری راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم، حكومەتی عێراقی زیانێكی زۆری بەركەوتووە كە نزیكدەبێتەوە لە نۆ ملیار دۆلاری ئەمریكی، بۆیە حكومەتی عێراقی ناچارە بۆ بەردەوام نەبوونی زیانەكانی كێشەكان چارەسەربكات، لەوبارەیەوە سەباح سوبحی بەهاوڵاتی وت «زیانی راگیرانی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم مەزەندە دەكرێت بە هەشت ملیارو ٥٠٠ ملیۆن دۆلار، كە  لەئەنجامی نەناردنی ئەو 450 هەزار بەرمیلە نەوتە بۆ دەرەوە بەر حكمەتی عێراقی كەوتووە، بۆیە لەئێستادا هەموو بارودۆخەكە گونجاوە بۆ هەناردەكردنی نەوتی هەرێم، بەڵام تەنها لایەنی هونەری ماوە كە رێكەوتنی كۆتایی لەسەربكرێت، ئەویش رەنگە بۆ ئەوكاتە دوابكەوێت كە باسمان كرد.» بەپێی زانیارییەكانی هاوڵاتی، كۆمپانیاكانی بواری بەرهەمێنانی نەوتی هەرێم، نووسراویان ئاراستەی حكومەتی عێراقی كردووەو روونكردنەوەیان لەبارەی تێچوونی دەرهێنانی نەوتی هەرێم پێشكەش بەوەزیری دارایی كردووە، لەوبارەیەوە ئەندامەكەی لیژنەی نەوت و غاز بەهاوڵاتی وت «لەكاتی سەردانی وەزیری نەوتی عێراقدا كۆمپانیا بەرهەمهێنەكان پسوڵەی خۆیان پێشكەش كرد دەربارەی خەرجییەكانی دەرهێنانی نەوت، چونكە تێچووی دەرهێنانی نەوتی هەرێم زۆر زیاترە وەك ئەوە نییە كە بیرە نەوتێك هەبێت وەك ئەوەی عێراق هەیەتی حازربێت و نەوتی لێدەربهێنێت، بەڵام لەهەرێم بابەتی چاودێری و دەرهێنان (ترقیب و استخراج) هەیە كەكێشەو گرفتی زۆرە، لەوانەیە نەوت هەبێت یان نەبێت، یان هەبێت و مەخزونی كەم بێت، بۆیە ئەوانە هەمووی رسكەو كۆمپانیاكان خۆیان گرتوویانەتە ئەستۆ. بۆیە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لێرە زۆرترە.» پێش بڕیاری راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم، رۆژانە بڕی 450 هەزار بەرمیل نەوت هەناردەی دەرەوە دەكرا، بەڵام بەهۆی ناڕوونی لەشێوازی دەرهێنان و فرۆشتنیدا، گرفتی كەمی داهات رووبەڕووی هەرێمی كوردستان دەبووەوەو حكومەتی هەرێمی كوردستان توانای دابینكردنی موچەی تەواوەتی فەرمانبەران و خەرجی پرۆژە خزمەتگوزارییەكانی نەبوو، هەربۆیە لایەنەكانی دەرەوەی دەسەڵات و بەشێكی زۆری خەڵكی ناڕازیی خواستی ئەوەی هەبوو هەناردەكردنی نەوتی هەرێم رابگیرێت، تا ئەوەی دادگای فیدڕاڵی عێراقی ئەو دەسەڵاتەی لەهەرێم سەندەوەو بەدڵی بەشێكی زۆری هاووڵاتیانی هەرێم بڕیاری راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمیدا، بەڵام پاش ئەو بڕیارە گرفتەكان زیاتر بوون و كێشەی مووچەی فەرمانبەران گەورەتربوو.

سەركۆ جەمال چارەنووسی سێ مووچەی ئەمساڵی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان كەوتە ساڵی داهاتوو، پەرلەمانتارێكی یەكگرتوو دەڵێت لەئەستۆی هەردوو حكومەتی عێراق و هەرێمە، ئەندامێكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقیش پێی وایە ئەگەر لەهەمواری بودجەی 2024 مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بخرێتەسەر خەرجی حاكیمە كێشەكە چارەسەر دەبێت، پەرلەمانتارێكی پارتیش دەڵێت ئەوەی عێراق دەیكات تاسەر بۆی ناچێتەسەر چونكە هەرێم دەستوری لەپشتە. بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی، حكومەتی عێراق لەگفتوگۆكانی لەگەڵ وەفدی هەرێم پێی وتوون دوای پاكتاوی دارایی ساڵی 2023 لەنێوان هەرێم و بەغدا تەنها پارەی 60٪ی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان دەنێرێت، ئەمەش پێش هەمواری یاسای بودجەی عێراق كەبڕیارە لەكۆتایی مانگی یەكی ئەمساڵ لەلایەن پەرلەمانی عێراقەوە ئەنجامبدرێت و بۆ ئەو مەبەستەش لیژنەیەك پێكهێندراوە. بەناردنی دوایین قەرزی حكومەتی عێراق كە 700 ملیارە فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان مووچەی مانگی نۆ وەردەگرن و مووچەی سێ مانگەكەی دیكەیان دەكەوێتەوە سەر ئەو قەرزانەی دیكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان داوای كردوون، لەكاتێكدا بەشێك لەپەرلەمانتارە شیعەكان دژی ئەوەن هیچ پارەیەكی دیكە بەقەرز بۆ هەرێمی كوردستان بنێردرێت. هەمواری یاسای بودجەی 2024ی عێراق رەنگە درەنگ بكەوێت، چونكە هێشتا سەرۆكی پەرلەمانی عێراق دیارینەكراوەو بەهۆی پشووی پەرلەمانی عێراقیشەوە هەمواری یاسای بودجە دەكەوێتە كۆتایی مانگی یەكی 2024. پەرلەمانتارێكی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان پێی وایە چارەنووسی سێ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم لەئەستۆی هەردوو حكومەتی عێراق و هەرێمە موسەنا ئەمین ئەندامی پەرلەمانی عێراق لەفراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: ئەو سێ مانگەی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان كە نەدراوە لەئەستۆی هەردوو حكومەتی هەرێم و عێراقە و پێویستە چارەسەرێكی بۆ بدۆزنەوە و پێویستە لەهەمواری بودجەی ساڵی 2024 بڕێك پارەی بۆ دابین بكرێت. وتیشی: هەوڵدەدەین وەكو پەرلەمانتاران لەبەرئەوەی عێراق نەیهێشتووە هەرێم نەوت بفرۆشێت كەواتە دەبێت لەگەڵ حكومەتی هەرێم رێكبكەون قەرەبووی ئەو مووچە فەوتاوانە بكەنەوە، سەبارەت بەمووچەش كە سەرۆكوەزیرانی عێراقمان بینی بەڵێنیدا كەپێشنیارێكی باشی ئامادەكردووە بۆ هەمواری بودجە تایبەت بەمووچەی فەرمانبەرانی هەرێم، كەهەر لەبودجەی حاكیمە مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بدرێت و پرسی مووچەی فەرمانبەران لەكێشە سیاسییەكان دووربخرێتەوە. «هەندێك ئەندامی پەرلەمانی عێراق كەبەشێكیان لەلیژنەی دارایین تەبا نین لەگەڵ مافەكانی ئێمەو شەڕی خۆیان لەگەڵ حكومەتی هەرێم لەسەر بنەمای ئازاردانی خەڵكی هەرێم دەكەن، كەئەوەش ئەخلاقی و سیاسی رەوا نییەو هیوادارین ئەو دەنگە ئەمساڵ كزتربێت و شكست بهێنێت لەوەی دەقێكی وابنووسرێت لەبودجە كەبتوانرێت مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دابین بكات». سەبارەت بەو زانیاریەی باس لەوەدەكات كە لەكاتی گفتوگۆی نێوان هەرێم و بەغدا، وەفدی عێراق بەهەرێمیان وتووە 60٪ی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەدەن بەقەرز پێش هەمواری یاسای بودجە، موسەنا ئەمین وتی:»ئەگەر هەر قەرزێكی دیكە لەلایەن عێراقەوە بۆ هەرێم بنێردرێت پێموانییە لە 700 ملیار كەمتر بێت و ئەو قسەیەش مەبەست لێی پشكی هەرێمە لە دوازدە پۆینت شەشەكە». پەرلەمانتارێكی پارتی دیموكراتی كوردستان لەپەرلەمانی عێراق دوو میكانیزم بۆ چارەسەری كێشەی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان باس دەكات شوان محەمەد، پەرلەمانتاری پارتی لەپەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»ئەولەویەتی حكومەتی هەرێم چارەسەركردنی دۆخەكەیەو لەهەوڵی زۆر چڕدایە، بەكۆمەڵێك میكانیزم كەیەكەمیان داواكردنی قەرزی دیكەیە تا یاسەكە هەمواردەكرێتەوە، میكانیزمی دووەمیش پەلەكردن لەهەموارەكەدا ئەگەر ئیرادەیان هەبێت كێشەكە نەهێڵن زۆری پێناچێت هەمواری یاساكە، ئێمە دەستورمان لەپشتەو ئەوەی عێراق دەیكات نادەستورییە تاسەر ئەمەی بۆ ناچێتە سەر، تا كەی دەیەوێت میللەتێك لەبرسا بكوژێت ئەمە نە لۆژیك و سیاسەت و دەستور و بنەمای هاووڵاتیبوون و ئەو قوربانیەی كورد داویەتی بوار بەعێراق نادات ئەمەی بۆ بچێتە سەر». ئەو پەرلەمانتارەی پارتی لەپەرلەمانی عێراق وتیشی:» بۆیە هیچ چارەسەرێك نییە جگە لەوەی چارەسەری دۆخەكە بكرێت، ئەگەر بشیەوێت چارەسەری نەكات ئەوە كورد كارتی فشاری هەیەو تەسلیمی واقیعەكە نابێت و مووچەخۆرانی خۆمان نادەینە دەست قەزاو قەدەر، چارەسەرەكە لەئەولەویەتی حكومەتی هەرێم لەسەر بنەمای دەستور و هاوبەشی و رێككەوتنەكانەو لەسەر ئەو بنەمایەش ئەو حكومەتەی ئێستای عێراق پێكهێندراوە». «ئەو گروپەی لەپەرلەمانی عێراق بەتایبەت لیژنەی دارایی یاری بەعەقڵی هەندێك پەرلەمانی ئێمەش دەكەن و راست ناكەن، دەڵێن لەگەڵ ئەوەین هەموو مانگێك عێراق مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بدات لەولاش سكاڵا دەكەن بۆ رێگری لەقەرزكردنی 700 ملیار، لەكاتێكدا ئێمە سەروو ملیارێكمان لەلایانە، حكومەتی عێراقیش دەزانێت ئەوەی بەرامبەر فەرمانبەرانی هەرێم دەكرێت ستەمەو پێموانییە حەق بەخۆیان نەدەن مووچەخۆران و فەرمانبەرانی ئێمە ماندوو بكەن، هەمواری یاسای بودجەش لەسەرەتای مانگی یەكی ساڵی داهاتوو پێموایە هەموو كێشەكان چارەسەر دەكات». شوان محەمەد وای وت. پەرلەمانتارێكی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان كەئەندامی لیژنەی داراییە باس لەپێشنیارێك دەكات كەئەگەر پەسەندبكرێت چارەسەری كێشەی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەكات لەلایەكی دیكەوە دكتۆرە نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لیژنەیەك راسپێردراوە لەلایەن محەمەد شیاع سودانی سەرۆكوەزیرانی عێراقەوە بەهەماهەنگی لەگەڵ لیژنەی دارایی پەرلەمان بۆ چارەسەركردنی پرسی مووچەی هەرێم لەكاتی هەمواركردنەوەی یاسای بودجەو یەكێك لەپێشنیارەكان ئەوەیە مووچە لەخەرجی حاكیمە هەژماربكرێت، ئەگەر ئەو پێشنیارەش پەسەندبكرێت چارەسەری ئەو كێشەیە دەكات». شارەزایەكی ئابوری و بانك پێی وایە ئەگەر ئەو بڕگەیەی باس لەخەرجی راستەقینە دەكات و مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی لەسەرە ئەوا ساڵێكی دارایی قورستر لەساڵی رابردوو چاوەڕێی هەرێم دەكات گوڵاڵە سدیق، شارەزای ئابوری و بانك، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»بێگومان ئەمە دوایین گوژمەی قەرزی ئەمساڵە، ئەوەی دیكە دەكەوێتەوە سەر ئەو رێككەوتنانەی لەنێوان هەرێم و ناوەند دەكرێن چونكە ئەوەی هەیە كێشەی سیاسییە سەری كێشاوە بۆ كێشەی دارایی، ئەگەر حكومەتی عێراقی پێداگربێت كەپاكتاوی حسابی 2023 بكات بەپێی بودجە كەخەرجی راستەقینە كراوەتە پێوەر ئەوا حكومەتی هەرێم زۆر قەرزاری حكومەتی عێراق دەبێت، ئەوكات دەبێت لەبودجەی 2024 قەرز بداتەوە بەحكومەتی ناوەند». وتیشی:»ئەگەر لەبودجەی 2024 ئەو بڕگەیە هەموار نەكرێتەوە كەباس لەخەرجی راستەقینە دەكات، ئەوا دڵنیام كەقەیرانی 2024 زۆر زیاتر دەبێت لەقەیرانی 2023 ئەم قەیرانەش كاریگەری نەرێنی كردووەتە سەر بازاڕەكان و بژێوی خەڵك خراپەو پارەی باج و رسومان ئەركی سەرشانی هاووڵاتیانی هەرێمی قورس كردووە». «ئەگەر بەم ئاڕاستەیە بڕوات و هەمواری بودجەی 2024 نەكرێت ئەوا بەدڵنیایی 2024 دۆخەكە زۆر قورستر دەبێت بۆ هاووڵاتیانی هەرێم، ئەگەر لەمساڵدا نۆ مووچە دابەشكرابێت ئەوا لەساڵی داهاتوو ئەوپەڕی حكومەتی هەرێم بتوانێت شەش مووچە بدات». گوڵاڵە سدیق وای وت. پێشەوا هەورامانی وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان رۆژی 20-11-2023  رایگەیاند: 700 ملیار دینارەكە تاكۆتایی ئەم هەفتەیە یاخود ناوەڕاستی هەفتەی داهاتوو دەگاتە هەرێمی كوردستان، لەسەرەتای ساڵی داهاتوو وەفد نانێرین بۆ داواكردنی مووچە بەڵكو هەوڵی چارەسەركردنی ریشەیی كێشەی مووچە دەدەین لەگەڵ بەغدا. وتەكانی پێشەوا هەورامانی لەكاتێكدایە رۆژی  12-12-2023 بەغدا گوژمەی سێیەمی 700 ملیارەكەی بۆ هەرێمی كوردستان نارد واتە دوای زیاتر لە 20 رۆژ لەو قسەیە. بەپێی رێككەوتنەكەی بەغداو هەولێر كە لە 15ی ئەیلولی 2023 ئەنجامدرا، حكومەتی عێراق بۆ ماوەی سێ مانگ 700 ملیار دینار بۆ هەرێم دەنێرێت، حكومەتی هەرێم گوژمەكانی پێشووی بۆ مووچەی مانگەكانی حەوت و هەشت خەرج كردووەو گوژمەی سێیەمیش بۆ مووچەی مانگی نۆ. لەماوەی چەند مانگی رابردووداو بەدیاریكراوی لەمانگی چواری ئەمساڵەوە 16 جار وەفدی هەرێمی كوردستان سەردانی بەغدایان كردووە بۆ چارەسەركردنی كێشە داراییەكانی نێوان بەغداو هەرێم، پێش سەردانی ئەو وەفدە باڵایەش چەند جارێك وەفدی دیوانی چاودێری دارایی عێراق و وەزارەتی دارایی عێراق سەردانی هەرێمی كوردستانیان كردووەو وردبینییان بۆ لیستی موچەو فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان كردووە. لەساڵی 2014ەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئابوری سەربەخۆی راگەیاند، تامانگی ئاداری 2023 بەهۆی دۆڕاندنی دۆسیەیەك لەدادگای ناوبژیوانی پاریس هەرێمی كوردستان ناچاربوو فرۆشتنی نەوتەكەی بەشێوەی سەربەخۆ رابگرێت و تائێستاش هەرچەندە هەرێم و بەغدا گفتوگۆیان بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت بەردەوامە، بەڵام هەناردەكردنی نەوتی هەرێم دەستیپێنەكردووەتەوە. حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە پێویستی بە (944 ملیار) دینارە بۆ خەرجی موچەی (ملیۆنێك‌و 255 هەزار) موچەخۆرو حكومەتی عێراقیش لەدوای راگرتنی هەناردەی نەوت لەئاداری 2023دا 700 ملیار دیناری بەقەرز بۆ ناردووەو ئەوەی ماوەتەوە لەداهاتی ناوخۆو هاوكاری هاوپەیمانان دابین كراوە.

شەنای فاتیح لەسەر رووداوەكەی قەزای سۆران هێشتا لێكۆڵینەوەكانی وەزارەتی ناوخۆ بەردەوامن، وتەبێژی بەرگری شارستانی سۆرانیش دەڵێت تیمەكانیان لەماوەی سێ خولەك و 40 چركەدا گەیشتوونەتە شوێنەكە، ئەندازیارێكی میكانیكیش دەڵێت بیناكانی كوردستان بەكۆن و نوێوە مەرجی سەلامەتی درۆینەیان تێدایە. شەوی هەشتی كانوونی یەكەمی 2023 بەدیاریكراوی نزیك كاتژمێر هەشت، ئاگر لەباڵەخانەیەكی قەزای سۆران سەر بەپارێزگای هەولێر لەهەرێمی كوردستان كەوتەوە، بەهۆی رووداوەكەوە 14 كەس گیانیان لەدەستدا و 10 كەسی دیكەش برینداربوون. دوای رووداوەكە وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان لیژنەیەكی لێكۆڵینەوەی پێكهێنا، لەسەر رووداوەكەش پێنج كەس دەستگیركراون كەیەكێكیان خاوەنی باڵەخانەكەیە. باڵەخانەكە لەچوار نهۆم پێكهاتووەو نهۆمی یەكەمیان دوكان و موبیلیات بووەو سێ نهۆمەكەی دیكەیان شوێنی نیشتەجێبوون بووە، باڵەخانەكە ژمارەیەك لەخوێندكارانی باڵاو مامۆستای زانكۆی سۆران، لەگەڵ ژمارەیەكی دیكەی هاووڵاتی رۆژهەڵاتی كوردستان و رۆژئاوا و خەڵكی خانەخوێی سۆران تێدا دەژیان ئەوەی جێگەی سەرنجە بەشێكی زۆریان نەیانتوانیوە خۆیان رزگار بكەن. ماوەی سێ ساڵە حكومەت لیژنەیەكی پێكهێناوە بەمەبەستی سەلامەتی باڵەخانەكان، مەرجی دروستكردنی داناوە و دەبێت تەواویان پێیەوە پابەند بن. رەوەند هاودیانی، وتەبێژی بەرگری شارستانی سۆران لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: «لیژنەکە بەشێوەیەکی مەیدانی سەردانی شوێنی رووداوەکەی کردووەو لەگەڵ هەموو ئەو لایەنە پەیوەندیدارانەی پەیوەندیان بەڕووداوەکەوە هەیە لێکۆڵینەوەی کردووە، هۆکاری رووداوەکەو کەموکورییەکانی باڵەخانەکە دەستنیشان دەکرێن و کەموکوڕی لەهەر لایەنێکی پەیوەندیدار بەڕووداوەکە هەبێت لیژنەکە دەستنیشانی دەکات و دەیخاتە بەردەم وەزیری ناوخۆ، پاشان بۆ رایگشتی ئاشکرادەکرێت. وتەبێژی بەرگری شارستانی سۆران وتیشی: «لەئێستادا لێکۆڵێنەوە بەردەوامەو ناتوانم زانیاری لەسەر بابەتەکە بدەم تاڕێرەوی لێکۆڵینەوە سەلامەت بێت، بەپێی سەرجەم تۆمارە ڤیدیۆییەکان و کامێراکانی چاودێری ئەو ناوچەیەو بەپێی ئەو پەیوەندییە تەلەفۆنییەی کە بۆ ژووری کۆنترۆڵی بەرگری شارستانی سۆران کراوە کاتژمێر هەشت و 12 خولەک پەیوەندیمان پێوەکراوە کەنزیکەی 10 خولەکێک پاش رووداوەکە بووە لەماوەی سێ خولەک و 40 چرکە تیمەکانمان گەیشتوونەتە شوێنی رووداوەکە». «ئاگرەکە لەنهۆمی یەکەمی بیناکەدا بووە، بەڵام ئاگرەكە لەدیوی دواوە بووە زۆربەی میدیاکان ڤیدیۆی دیوی پێشەوەیان تۆماركردووە کارمەندانی ئێمە گەیشتنە شوێنی رووداوەکەو کاری خۆیان کردووەو ئاگرەکەیان کۆنترۆڵکردووە، بەهۆی ئەوەی کارگەی قەنەفە بووەو قوماش و ئەو بابەتانەی لێبووە دوکەڵێکی ژەهراوی بڵاوبووەتەوە، پەیژەش هەبووە لەبیناکەدا بەڵام نازانین بەپێی ستاندارد بووە یان نا، ئەوەش لیژنەکە دیاریدەکات» رەوەند هاودیانی وای وت. هەر لەبارەی رووداوەكە، شەمال سورچی وتەبێژی پۆلیسی سۆران، جگە لەپشتڕاستكردنەوەی دەستگیركردنی پێنج كەس، بەهاوڵاتی وت:» تاوەكو ئەو لیژنەیەی بۆ لێكۆڵینەوە پێكهێندراوەو لایەنی خەتابار دەستنیشان دەكات هیچ لێدوانێكی نوێ لەوبارەیەوە نادەین». ئەندازیارێكی میكانیك دەڵێت بیناكانی كوردستان بەكۆن و نوێوە مەرجی سەلامەتی درۆینەیان تێدایە کامەران محەمەد، ئەندازیاری میکانیکی لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت:» بیناکانی کوردستان بەکۆن و نوێوە مەرجی سەلامەتی درۆینەیان تێدایە، تەنها بۆ رازیکردنی رێنماییەکانی فەرمانگە پەیوەندیدارەکانی وەک شارەوانی و بەرگری شارستانییە، دانانی خراپترین و هەرزانترین جۆری ئامێرو ئامرازەکانی بواری سەلامەتی یەكێكی دیكەیە لەهۆكارەكانی دووبارەبوونەوەی ئەو رووداوانە». ئەو ئەندازیارە وتیشی: «بەشێوەیەکی گشتی بیناکانی جاران مەرجی سەلامەتیان باشتربوو بەراورد بەنەبوونی پێداویستی پێشکەوتوو لەو کاتەدا، هەروەها لەهەموو شوێنێک ستوون  دادەنرا چوار سەتڵی پێوە بوو پڕ بوون لەلم و ئاوو لەشوێنێکی بەرچاو دادەنرا، هیچ بینایەک لەسێ نهۆم بەرزتر نەبوو و بینا لەناوەندی زەویەکدا دروستدەکرا چواردەوری حەوشە بوو بواری تەواو هەبوو، وایەرو گڵۆپ و پلاک و سوویچ جۆری کوالیتی بەهیچ شێوەیەک لەخۆیەوە نەدەسوتا». « بیناکانی ئێستا ناتوانین بڵێین سیستمی سەلامەتی تێدانییە، کە لەدوورەوە سەیری دەکەیت  فایەر ئەلەرم هەڵواسراوە بەڵام یەک هەفتە كاردەکات، نرخەکەی هەرزانە، بیناکان قادرمەی رزگاربوونیان تێدایە بەڵام لەشوێنیکدا دادەنرێت کەس نایبینێت چونکە مەودای دەوێت و وا بچووک دروستدەکرێن تەنها پشیلە دەتوانێت پێیدا بڕوات، جگە لەوە دەرگایەکی بۆ دادەنرێت کەس نازانێت کلیلەکەی  لەکوێیە». کامەران محەمەد وای وت. سەبارەت بەوەی کەمەرجەکانی سەلامەتی بینایەک چین؟ ئەو ئەندازیارە باسی لەوەکرد «نابێت بینای نیشتەجێبوون ژێرەکەی نانەواخانە یاچێشتخانە یاکارگە بێت وەک ئەوەی لەسۆران روویدا ژێرەکەی کارگەی قەنەفە بوو، سیستمی غاز نابێت لەناو بینابێت، قادرمەی رزگاربوونی راستی هەبێت بۆ مرۆڤ نەک بۆ چاوبەست و بەگەورەیی لەسەری نووسرابێت و دەرگاکەشی دانەخرابێت بەبیانووی رێگرتن لەدزی». ئەو ئەندازیارەی میكانیك دەشڵێت: «هەڵواسینی تابلۆ لەهەموو نهۆمێك بۆ پیشاندانی ژمارە تەلەفۆنی ئاگرکوژاندنەوە، ئەمبوڵانس و پۆلیس، دانانی سیستمی فایەر ئەلەرمی ناوەندی پێویستە، هەروەها دانانی کامێرای چاودێری لەڕاڕەوەکان و حەوشەو سەربان، دانانی ئاگرکوژێنەوەی دەستی دوو کیلۆیی لەڕاڕەوەکان، لەبینا گەورەکان دەبێت سیستمی هوس واتە سۆندەی ئاو لەهەر نهۆمێك، لایتی رووناككەرەوە لەڕاڕەوەکان هەبێت، چونكە لەکاتی کارەساتدا کارەبا نامێنێت و بەتاریکی رێگا نادۆزیتەوە».  

هاوڵاتی لە کۆبونەوەى گشتیی نەتەوەیەکگرتوەکاندا بە زۆرینە دەنگ بڕیارى ئاگربەستى مرۆیی لە غەزە پەسەندکرا. کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ١٩٣ وڵات پێکھاتووە و ١٥٣ وڵاتیان دەنگیاندا بە راگرتنی شەڕ لە غەززە، بڕیارنامەکە فشارەکان لەسەر ئیسرائیل و واشنتۆن زیاد دەکات، بەڵام نابێتە بڕیاری یەکلاکەرەوە و دەنێردرێت بۆ ئەنجومەنی ئاسایش بۆ ئەوەی بڕیاری رەسمی لەبارە بدات.  ئاژانسی هەواڵی فرانس پرێس بڵاویكردەوە؛ لە کۆبونەوەکەى نەتەوەیەکگرتووەکانی تایبەت لە ئاگربەستی مرۆیی لە غەززە 153 وڵات بە بەڵێ دەنگیاندا، 10 وڵات بە نەخێر كە ئەمەریكا و ئیسرائیل دو دیارترین وڵات بون و 23 وڵاتیش دەنگیان نەدا. لە بڕیارەکەى درەنگانى شەوى رابردوى نەتەوەیەکگرتووەکاندا داواى ئاگربەست و پابەندبونى هەمو لایەنەکان دەکات بە یاسا نێودەوڵەتییەکان و دەستڕاگەیشتن بە بارمتەکان و ئازادکردنیان بەبێ مەرج. لەم پەیوەندەدا عیزەت رشق، بەرپرسی باڵای بزووتنەوەی حەماس ڕایگەیاند، حەماس پێشوازی لە بڕیارنامەکەی نەتەوە یەکگرتووەکان دەکات بۆ ئاگربەستی مرۆیی لە غەززە. داواش لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەکات فشاری زیاتر بخەنە سەر ئیسرائیل بۆ پابەندبوون بەو بڕیارنامەیە. نەتەوەیەكگرتوەكان دۆخی ئێستای غەززە بە "دۆزەخی سەر زەوی" ناودەبات و داواش دەكات چی زوە ئاگربەستی مرۆیی بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە.