هاوڵاتی سەرۆکی لیژنەی ئەمنی هەڵبژاردنەکان لەبەغدا لەکۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا سەرکەوتنی پرۆسەی دەنگدانی راگەیاندو ئاشکراشیکرد: زۆرترین بەشداری دەنگدان لەناوچە کوردستانییەکان بووە هاوکات یەکێتی تائێستا سێ سکاڵای دژی پێشێلکارییەکانی ئەمڕۆی دەنگدان لە کۆمسیۆن تۆمارکردوە سەرۆکی لیژنەی ئەمنی هەڵبژاردنەکان لەبەغدا لەکۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا وتی، "تا ئێستا هیچ پێشێلکارییەک تۆمارنەکراوە و سندوقەکان بەرێگای زەمینی و ئاسمانی دەگوازنەوە و سەرکەوتنی پرۆسەی دەنگدانی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراقی ڕاگەیاند. لەم پەیوەندەدا یەکێتی نیشتمانی کوردستان تائێستا سێ سکاڵای دژی پێشێلکارییەکانی ئەمڕۆی دەنگدان لە کۆمسیۆن تۆمارکردوە، به‌هۆی ئه‌وه‌ی ژماره‌یه‌كی زۆری هاوڵاتیان نه‌یانتوانیوه ئه‌مڕۆ به‌شداری ده‌نگدان بكه‌ن و ده‌نگ بده‌ن. بەپێی سکاڵاکانی یەکێتی، لە بەشێکی زۆری گەڕەکە کوردییەکان بەشێک لەدەنگدەران نەیانتوانیوە دەنگەکانیان بدەن بەهۆی بونی کێشە لە پەنجەمۆرەکان یاخود بارکۆدەکان یان نەخوێندەنەوەی پەنجەمۆری هاوڵاتیان لەلایەن ئامێری دەنگدانەوە. ئەمڕۆ دوشەممە هەڵبژاردنی گشتی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق بەڕێوەچوو هاوکات کەمێک پێش ئێستا جیاکردنەوەى دەنگەکان لە ناوەندەکانى دەنگدان لە پارێزگای کەرکووک و سەرجەم پارێزگاکانى دیکە دەستی پێکرد وبەپێی دوایین زانیاری کۆمسیۆن ڕێژەی بەشداریکردن لە دەنگدانى گشتى لە پارێزگای کەرکووک گەیشووەتە نزیکەى ٧٠%. هاوکات بڕیارە سبه‌ینێ ئێواره كۆمسیۆن ئه‌نجامه به‌راییه‌كانی هه‌ڵبژاردن رابگەیەنێت.
هاوڵاتی چەند بەرپرسێکی یەکێتی لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا رایانگەیاند کە لە کەرکوک پلانێکی گەورە دژی کوردەکان ئەنجامدراوە و هەزەرەها کورد لە دەنگدان بێبەشکراون، داواش دەکەن، ئەوانەی دەنگیان نەداوە بچنە سەر سندوقەکانی دەنگدان و دەنگی خۆیان بدەن. هەریەکە لە خالید شوانی، وەزیری دادی عێراق لەسەر پشی یەکێتی و رێبوار تەها ئەندامی سەرکردایەتی یەکێتی و سەرۆکی لیستی هاوپەیمانی کەرکوک هێز و ئیرادەمانە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانییان لەبارەی بەڕێوەچوونی دەنگدان لە کەرکوک ساز کرد. لە کۆنگرەکەدا رێبوار تەها وتی، "بەرنامەیەکی پیلان بۆداڕێژراو لە دژی دەنگی کورد جێبەجێ کراوە و بە دەیان هەزار کورد پەنجەمۆر و کارتی دەنگدانیان ناخوێندرێتەوە و رێگایان پێنادرێت دەنگ بدەن." رێبوار تەها داوای لە کوردانی کەرکوک کرد کە "رێگا نەدەن نەیارانمان ئەمشەو ئاهەنگی سەرکەوتن بگێرن" و روو لە سندوقەکانی دەنگدان بکەن چونکە "دەیانەوێت کوردستانبوونی کەرکوک بسڕنەوە." هاوکات خالید شوانی هەمان داواکاری کرد و وتی، "داوا لە کەرکوکییە ئازیزەکان دەکەم ئەم چەند سەعاتەی کە ماوە بچن دەنگ بدەن و چوار ساڵی باشتر بۆ نەوەکانیان دەستەبەر بکەن."
هاوڵاتی کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراق رایگەیاند، رێژەی بەشداریکردن تا نیوەڕۆی ئەمڕۆ گەیشتووەتە %17 و وادەی دەنگدانیش درێژناکرێتەوە. کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە راگەیاندراوێکدا دەڵێت، تاکو کاتژمیر 12ی ئەمڕۆ رێژەی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە عێراق گەیشتووتە %17. هاوکات کۆمسیۆن باسی لەوەش کردووە، هەتا ئێستا ئامێرەکانی دەنگدان کێشەیان بۆ دروست نەبووە و وادەی دەنگدانیش درێژ ناکرێتەوە کە بڕیارە کاتژمیر 6:00ی ئێوارە کۆتایی بێت. لەلایەکی ترەوە، عەلی عەباس، بەرپرسی راگەیاندنی لقی کەرکوکی کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراق رایگەیاند رێژەی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک تا کاتژمێر 12ی ئەمڕۆ %32 بووە، واتە 260 هەزار و 519 کەس بەشداربوون لە دەنگدان. هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە کۆی 19 پارێزگا لە 15 پارێزگا بەرێوەدەچێت بە بەشداری زیاتر لە 15 ملیۆن کەس کە 285 ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگاکان هەڵدەبژێرن.
هاوڵاتی پەرلەمانتارێکی دەم پارتی لە دانیشتنێکی پەرلەمانی تورکیادا دژی قەدەغەی زمانی کوردی لە ناوەندەکانی خوێندن ڕایگەیاند؛" زمانی دایکی ئێمە کوردییە و هێڵی سوورە لەلامان." گولجان کاچماز پەرلەمانتاری ژنی شاری وانی پارتی یەکسانی و دیموکراسیی گەلان (دەم پارتی) لە دانیشتنی تایبەتی پەرلەمان، لە بارەی بودجەی وەزارەتی پەروەردە و وەزارەتی خزمەتی کۆمەڵایەتیی و خێزان لەسەر قەدەغەی زمانی کوردی هاتە دەنگ. ئەو پەرلەمانتارە دوای ئەوەی سڵآوی نارد بۆ زیندانیانی سیاسی وڵاتەکە لە بارەی چالاکیی مانگرتنی زیندانیان وتی ،"سڵاو دەنێرم بۆ زیندانییانی سیاسیی و ناڕەزایەتیی نیشاندا لەبارەی گۆشەگیریی سەر ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان، ئاماژەی بەوەدا، بۆ ئازادیی جەستەیی ڕێبەر ئۆجالان لە هەموو زیندانەکاندا چالاکی مانگرتن لە خواردن دەتیپێکردووە." هاوکات گولجان کاچماز لە کۆتایی وتەکانیدا بە کوردی قسەیکرد و وتی: “هەموو کەسێک بە زمانی خۆی قسە دەکات و زمانی ئێمەش کوردییە، زمانی کوردی هێڵی سوورە لای ئێمە” دەمودەست پەرلەمانتارانی ئاکەپە و مەهەپە و ئیی پارتی هاتنە دەنگ و ناڕەزایەتییان نیشاندا لەو کاتەدا گولجان کاچماز بەمشێوەیە وەڵامی دانەوە ” بانگی کارمەندانی وەرگێڕ بکەن”.
هاوڵاتی بەهۆی شکانی بۆرییەکی 36ی ئینجی زیاتر لە 10 گەرەکی ناو سەنتەری شاری دهۆک ئاویان پێنادرێت تا بۆرییەکە چاکدەکرێتەوە و بەرێوبەری گشتی ئاوی دهۆکیش داوا لە هاوڵاتییان دەکات زۆر ئاو بەفیڕۆ نەدەن تا بۆرییەکە چاک دەکرێتەوە. کێشەی ئاوی گەرەکەکان لە هێڵی سەرەکی سێمێل-گرێ باسێ دروستبووە کە بەهۆی شکانی ئەو هێڵەوە گەڕەکەکان بێ ئاودەبن. ئەوانەی تووشی کەم ئاوی دەبن 13 گەڕەکی ناو دهۆکن. ڤەگیر ئەحمەد، بەڕێوبەری گشتی ئاوی دهۆک سەبارەت بەوەی کەی بۆرییەکە چاک دەکرێتەوە بە هاوڵاتی راگەیاند، "تیمەکانمان سەرقاڵی چاککرنەوەی بۆرییەکەن، جارێ نازانین کەی تەواو دەبێت." بەرێوبەری گشتی ئاوی دهۆک وتیشی، "هاوڵاتیانی خۆمان لەو گەڕەکانە ئاگادار دەکەینەوه کەوا ئابوری لە ئاودا بکەن تا بۆرییەکە چاکدەکرێتەوە و کێشەکە چارەسەر دەکرێت."
پەرلەمانی عێراق: نابێت هەڵە دووبارە ببێتەوە و دەبێت کۆمسیۆن گەرەنتی سەلامەتی ئامێرەکانی دەنگدان بدات
هاوڵاتی سەرۆکایەتی پەرلەمانی عێراق لەسەر ئەو گرفتە تەکنیکییانەی لە بەشێک لە ئامێرەکانی دەنگدانی تایبەتدا روویداوە "نیگەرانی" خۆی دەربڕی و داوا لە کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراق دەکات ئەو هەڵانە لە هەڵبژاردنی گشتیدا، کە بڕیارە سبەینی بەڕێوەبچێت، دووبارە نەبێتەوە. سەرۆکایەتی پەرلەمانی عێراق لە بەیاننامەیەکدا دەڵیت، "بە نیگەرانییەوە بەدواداچونمان بۆ ئەو گرفتە تەکنیکیانە کرد کە لە کاتی پرۆسەی دەنگدانی تایبەتدا لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکاندا رویاندا، بە تایبەتی نەناردنی ئەنجامەکان لە رێگەی ئامێری ئه‌لیكترۆنییه‌وه" بۆیە دەبوو کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان ئه‌ركه ده‌ستوورییه‌كانی جێبەجێ بکات. بەهۆی تێکجوونی هەندێک ئامێرەوە لە دەنگدانی تایبەتدا کە دوێنی شەممە بەڕێوەچوو، دەنگەکان بەشێوەی ئەلکترۆنی نەگوازرانەوە بۆ نوسینگەی سەرەکی کۆمسیۆن بۆیە بڕیاردرا کە بەشێوەی دەستی دەنگەکان هەژمار بکرێن دوای ئەوەی سندوقەکانی دەنگدان رەوانەی نوسینگەی سەرەکی دەکرێن. هاوکات کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراق باسی لەوەش کرد کە دوای هەڵبژاردنی گشتی ئەنجامی دەنگدان دەخەنەڕوو. لە بەیاننامەکەی سەرۆکایەتی پەرلەمان هاتووە، یاسای هەڵبژاردنەکان کۆمسیۆنی دەستکراوە کردووە کە گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا سەربەخۆکان ئەنجامبدات بۆ ئەوەی ئامێری ئەلکترۆنی بەکاربهێنرێت کە رێگری لە ساختەکاری ئەنجامەکان بکات، بۆیە پێویستە کۆمسیۆن گەرەنتی تەواوەتی بدات کە هەڵەی تەکنینی لەو جۆرە دووبارە نەبێتەوە و سەلامەتی ئەو ئامێرانەی بەکارهاتوون لە هەڵبژاردندا رابگەیەنێت. هاوکات سەرۆکایەتی پەرلەمانی عێراق داوای ئەوەش لە کۆمسیۆن کردووە کە پێش بەرێوەچوونی هەڵبژاردنی گشتی کە بڕیارە سبەینێ دەستپێبکات، خۆی لە هەڵە و کەموکورتی بپارێزێت.
.jpg)
هاوڵاتی لاهور شیخ جەنگی لە رۆژی ئاڵای کوردستاندا پەیامێکی بڵاوکردەوە و رایگەیاند خەڵکی هەرێمی کوردستان شایەنی ئەوەیە لە ژێر سایە و سێبەری ئاڵای کوردستان ژیانێکی سەربەرزانە بژی، بەڵام "چەند حیزبێکی خۆماڵی" رۆژ بە رۆژ دەیانچەوسێننەوە. ئەمڕۆ یەکشەممە کە یادی ئاڵای کوردستانە لاهور شێخ جەنگی پەیامێکی بڵاوکردەوە و دەڵێت، "ئەم ئاڵایە ناسنامە و سیمبولی میللەتێکە کە دەیان هەزار ڕۆڵەی قارەمانی خۆی کردووەتە قوربانی بۆ بەرگریکردن و پارێزگاریکردن لە نەکەوتن و بە بەرزی هێشتنەوەی، ئێستا ئەو میللەتە شایەنی ئەوەیە کە لەژێر سایە و سێبەری ئەم ئاڵایەدا ژیانێکی سەربەرزانە و شایستە و شەرەفمەندانە و خۆشگوزەران بژی." لە درێژەی قسەکانیدا لاهور شێخ جەنگی باس لەوە دەکات کە خەڵکی هەرێمی کوردستان "بەدەست چەند حیزبێکی خۆماڵییەوە ڕۆژ بە ڕۆژ دەچەوسێندرێتەوە و هەوڵی بێ ئیرادەکردن و نائومێدکردن"یان دەدرێت. لەکۆتایی پەیامەکەشیدا لاهور شیخ جەنگی دەڵێت، لەم کاتە نائومێدەدا "دەبێت بە هەموو ئەوانەی کە هەست بە بەرپرسیاریەتیی ئەخلاقی دەکەن بەرامبەر بە ئێستا و ئایندەی میللەتەکەمان شان بدەینە بەر ئەرکێکی قورس و خۆری هیوا هەڵبێنینەوە."
.jpg)
هاوڵاتی مەسعود بارزانی، سەرۆکی پارتی لە رۆژی هەڵکردنی ئاڵای کوردستاندا پەیامێکی بڵاوکردەوە و رایگەیاند، ئاڵاکەمان رەمزی براوابەخۆبوونی گەلەکەمانە. لە پەیامەکەیدا، کە لە تۆڕی کۆمەڵایەتی ئێکس بڵاوکردووەتەوە، مەسعود بارزانی پیرۆزبایی لە خەڵکی هەرێمی کوردستان دەکات بەبۆنەی رۆژی هەڵکردنی ئاڵای کوردستان و دەڵێت، "ئاڵاکەمان ڕەمزی بەرخودان و ئاشتیخوازی و بڕوابەخۆبوونی گەلەکەمانە." 17ی کانونی یەکەمی هەموو ساڵێک بە رۆژی هەڵکردنی ئاڵای کوردستان دەستنیشانکراوە لەلایەن پەرلەمانی کوردستانەوە لە ساڵی 2004 هەڵکردنی ئاڵای کوردستان مێژووەکەی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ 22ی کانونی دووەمی 1946. لە رێوڕەسمی راگەیاندنی كۆماری كوردستان لە رۆژهەڵاتی كوردستان لە گۆڕەپانی چوارچرای شاری مەهاباد بۆ یەكەمجار بەفەرمی ئاڵای کوردستان هەڵدرا، بوو بە رەمزی كۆماری كوردستان.
هاوڵاتی کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراق رایگەیاند، رێژەی بەشداریکردن لە دەنگدانی تایبەت گەیشتووەتە %67 و تا ئێستا ژمارەی دەنگدەران زیاتر لە حەوت هەزارە. کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراق دەڵێت، ژمارەی دەنگدەران لە دەنگدانی تایبەت بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق گەیشتووەتە حەوت هەزار و 600 کەس. هاوکات باس لەوەش کراوە کە رێژەی بەشداریکردن لە دەنگدانی تایبەتدا تا ئێستا بەپێی جیاکردنەوەی دەنگەکان گەیشتووەتە %67 و رێژەی دەنگدانی ئاوارەکانیش %63 یە. ئەمڕۆ شەممە 16ی کانونی یەکەمی 2023 دەنگدانی تایبەت لە کاتژمێر 7:00ی بەیانی دەستیپێکرد و کاتژمێر 6:00ی ئێوارە کۆتایی هات. بڕیارە لە دوو رۆژی دیکە، واتە 18ی مانگ، دەنگدانی گشتی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێگاکانی عێراق ئەنجام بدرێت.
هاوڵاتی دوای ئەوەی لە کاتژمێر 6:00ی ئێوارەی ئەمڕۆ دەنگدانی تایبەت کۆتایی هات، رێژەی بەشداریکردن لە بەشێک لە پارێزگاکانی عێراق و ناوچەکانی هەرێم تا ئێستا بەپێی ئامارە نافەرمییەکان بەمشێوەیەیە: پارێزگای کەرکوک: 80% پارێزگای دیالە: 78% پارێزگای نەینەوا: 75% پارێزگای زیقار: 72% پارێزگای واست: 74% پارێزگای دیوانییە: 77% ئیدارەی گەرمیان: 96% قەزای خانەقین: 75% قەزای شێخان: 63% پارێزگای سلێمانی: 77% ئیدارەی زاخۆ: 74% پارێزگای بەسرە: 71% پارێزگای موسەننا: 82% پارێزگای کەربەلا: 66% پارێزگای نەجەف: 68%
هاوڵآتی وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی لیستی تیروپشكی ناوی حاجیان بۆ ساڵی 2024 بڵاوكردەوە. شێخ نیاز نه‌قشبه‌ندی، به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی حه‌ج و عومره‌ی هه‌رێمی كوردستان له كۆنگره‌یه‌كی رۆژنامه‌وانیدا رایگه‌یاند، ئەمساڵ 121 هەزار کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ حەج داواکارییان پێشکەش کردوە و ناوی زیاتر له چوار هه‌زار كه‌س بۆ حه‌جی ئه‌مساڵ راده‌گه‌یه‌نرێت. وتیشی: "ئەو کەسانەی ئەمساڵ ناویان دەردەچێت تەنیا بۆ یەک ساڵە و وەک یەدەگ نامێننەوە بۆ ساڵی داهاتوو، چونکە لە ساڵی داهاتوو پێشکەشکردنی ناوی حاجیان بۆ ساڵی داهاتوو دەبێتە ئۆنلاین". جگە لەو کەسانەی ئەمساڵ داواکارییان پێشکەشکردووە، پێشتر ژمارەیەکی دیکە لە ساڵانی پێشتر ناوی خۆیان تۆمار کردبوو، کە بەهۆی کۆرۆناوە لە ساڵی 2019 نەیانتوانی حەج بکەن، ئێستا کۆی گشتی پێشکەشکارانی پرۆسەی حەج لە هەرێمی کوردستان 121 هەزار کەس. لەم لینکە لیستی ناوی حاجیانی ٢٠٢٤ بخوێنەرەوە: لیستی ناوی حاجیان
هاوڵاتی سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان و پلاسخارت نوێنه‌ری تایبه‌تیی سكرتێری گشتیی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان له عێراق هیوادارن له قۆناغی داهاتوودا بره‌وی زیاتر به په‌یوه‌ندییه‌كانی حكومه‌تی فیدراڵ و حكومه‌تی هه‌رێم بدرێت. سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان لە راگەیێندراوێکدا دەڵێت، نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان پێشوازی لە جينين پلاسخارت نوێنه‌رى تایبه‌تیی سكرتێرى گشتيى نه‌ته‌وه يه‌كگرتووه‌كان له عێراق کرد. بەگوێرەی راگەیێندراوەکە، دۆخى سياسى و ئه‌منى و هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجوومه‌نى پارێزگاكانى عێراق و په‌يوه‌ندييه‌كانى هه‌ولێر ـ به‌غدايان تاوتوێ كردوە. له راگه‌یه‌ندراوه‌كه‌دا هاتووه كه "هه‌ردوولا كۆك بوون له‌سه‌ر گرنگیی به‌ڕێوه‌چوون و سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌ی ده‌نگدان بۆ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان له عێراق". ئاماژه به‌وه‌شدراوه كه "هه‌روه‌ها جه‌ختیان له گرنگیی پاراستنی ئاسایشی پرۆسه‌كه كرده‌وه بۆ ئه‌نجامدانی له كه‌شێكی ئارام و سه‌قامگیردا، به‌تایبه‌تیش له ناوچه‌كانی ماده‌ی سه‌د و چل". ده‌رباره‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ولێر ـ به‌غدا، هه‌ردوولا به ئه‌رێنی هه‌وڵه‌كان و ڕۆڵی محه‌مه‌د شیاع سودانی، سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراقیان هه‌ڵسه‌نگاند. "دوايين پێشهاته‌كانى دۆخى ئاڵۆزى ڕۆژهه‌ڵاتى نێوه‌ڕاست و لێكه‌وته‌كانى، ته‌وه‌رێكى ديكه‌ى كۆبوونه‌وه‌كه بوو." ئەمە بەگوێرەی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان.
سەركۆ جەمال بەوتەی مامۆستایەكی یاسای دەستوریی، هێزە دەسەڵاتدارەكان لەهەرێمی كوردستان خۆیان لەسەروو یاساوە دەبینن، دەسەڵاتی دادوەریش یاساكان جێبەجێدەكات بەسەر كێشەو ناكۆكیەكاندا، پسپۆڕێكی یاسای گشتیش دەڵێت لەهەرێم یاسای دەسەڵاتی دادوەری هەیە بەڵام ئەگەر بمانەوێت دادگایەكمان هەبێت لەسەروو دادگاكانی دیكەوە پێویستە دەستورمان هەبێت. بەپێچەوانەی بانگەشەو پەیڕەوی ناوخۆی حزبەكانیانەوە، چەندین بڕیاری دادگاكانی هەرێمی كوردستان، لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی و پارتی جێبەجێ ناكرێن، لەهەندێكیشیاندا، بەئاشكراو لەڕێی میدیاوە، دەیكەن بەبابەتی تەنزو دەسەڵاتی دادوەری بەلایەنگریكردن تۆمەتبار دەكەن، ئەمەش وایكردووە دەسەڵاتی دادوەری لەهەرێم لەكەدار بێت. «رۆژانە پێشێلكردنی یاسا دەبینین لەلایەن بەرپرسانی ئەم هەرێمەوە، بەسزادانی نەیارەكانیان و سوپاسكردنی دۆستە تاوانبارەكانیان، ئەوە وایكردووە هاووڵاتیانیش متمانەیان بەبڕیاری دادگاكان نەبێت و دەبینین هاووڵاتی كەتووشی كێشەیەك دەبێت روو لەسوڵحی عەشایەری دەكات یاخود بەدەستی خۆی تۆڵە دەكاتەوە» ئەحمەد سابیر هاووڵاتییەكی هەرێمی كوردستانە، دەربارەی سەروەری یاسا بۆ بۆ هاوڵاتی وای وت. ئەو هاووڵاتییە دەشڵێت حزبەكان لەكاتێكدا بانگەشەی سەروەری یاسا دەكەن، بەڵام مەكتەبی كۆمەڵایەتییان بۆ چارەسەری كێشەی خەڵك بەسوڵحی عەشایەری پێكهێناوە. ئەوەش لەكاتێكدایە ئەنجومەنی دادوەری، بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە لەهەرێمی كوردستان لەپاڵ دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان) و دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت). لەدۆسیەی سزادانی ژمارەیەك لەڕۆژنامەنووس و چالاكوانانی مەدەنی لەدادگای هەولێر، جارێكی تر، لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و عێراق و رێكخراوە جیهانییەكانیشدا، دەسەڵاتی دادوەری رووبەڕووی رەخنەی توند بووەتەوەو بە «ئاڕاستەكراو و لایەنگر» ناودەبرێت. رێكخراوی CPT –رێكخراوێكی نێودەوڵەتییە كەگرنگی بەئازادی و ئاشتەوایی دەدات-، لەنوێترین هەڵوێستیدا، تەمموزی ئەمساڵ، دوای دەركردنی سزای چوار ساڵی دیكەی زیندانی بەسەر شێروان شێروانی رۆژنامەنووسدا، ریانگەیاند «سیستەمی دادوەری لەهەرێم سەربەخۆ نییە، حزبە سیاسییەكان دەستوەردان دەكەن و دادگاو دادوەرەكان وەكو كەرەستەیەكی سیاسی بۆ سزادان و سەركوتكردن و ستەمكردن بەكاردەهێنرێن لەدژی ئازادی رادەربڕین»، هەروەها پێیانوایە «سیستەمی دادوەری لەهەرێمی كوردستان بەتەواوی شكستی هێناوە». بەپێی یاسای دەسەڵاتی دادوەری ژمارە 23ـی ساڵی 2007ـی هەرێمی كوردستان، دادگاكان دەسەڵاتیان بەسەر هەموو كەسێكی سروشتی و مەعنەویدا هەیە تادەگاتە حكومەت، تایبەتمەندن بەیەكلاكردنەوەی هەموو كێشەو تاوانەكان. مامۆستایەكی یاسای دەستوری دەڵێت لەهەرێمی كوردستان نەك هەر دەسەڵاتی دادوەری و داواكاری گشتی بەهێز نین، بگرە پەرلەمانیش بەهێز نییە شۆڕش حەسەن، مامۆستای یاسای دەستوری- كۆلێژی یاسای زانكۆی سلێمانی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: لەهەرێمی كوردستان نەك هەر دەسەڵاتی دادوەری و داواكاری گشتی بەهێز نین، بگرە پەرلەمانیش بەهێز نییە، تەنها دەسەڵاتی جێبەجێكردن بەهێزە ئەویش بەحوكمی ئەوەی سەرۆك و بەرپرسانی ئەم دەسەڵاتە كەسانی دەستڕۆیشتووی ناو حزبی سیاسیین و دەسەڵاتی رەهایان هەیە لەناو حزبەكانی خۆشیانداو لەناو حكومەتیش، بۆیە دەسەڵاتی جێبەجێكردن زاڵە بەسەر هەردوو دەسەڵاتی یاسادانان و دادوەریدا. وتیشی: دەسەڵاتی دادوەری لەوڵاتانی وەك ئێمە ناتوانێت دەسەڵاتێكی رەهاو سەربەخۆو بێلایەنی هەبێت، بەهۆی ئەوەی كە لەپێكهاتەی ئەو دەسەڵاتە دەسەڵاتی جێبەجێكردن كاریگەری هەیە لەسەر دروستبوونی، دەسەڵاتی دادوەری لەوڵاتانی وەك ئێمە ناتوانێت سەرچاوەی دەسەڵاتی گەل بێت، بۆیە دەسەڵاتی دادوەری لای ئێمە بەهێز نییە. «داواكاری گشتی لەچاو زۆر لەپێشێلكارییە یاساییەكان كە لەم وڵاتە دەكرێت بێدەنگە، بەڵام لەسەر هەندێك بابەتی بچووك دۆسیە دروستدەكات، ئەمە نیشانەی بێدەسەڵاتی دەسەڵاتی دادوەری و داواكاری گشتییە، هێزە دەسەڵاتدارەكان خۆیان لەسەروو یاساوە دەبینن، دەسەڵاتی دادوەریش یاساكان جێبەجێدەكات بەسەر كێشەو ناكۆكیەكاندا». شۆڕش حەسەن، مامۆستای یاسای دەستوری- كۆلێژی یاسای زانكۆی سلێمانی وای وت. شۆڕش حەسەن نموونەی سەروەری یاسا لەوڵاتان بەوە دەهێنێتەوە، لەمانگی 12 ی 2023 لەمیانی شەڕی غەززە دادگایكردنی بنیامین نەتەنیاهۆ سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل دەستیپێكردەوە، گوێیان نەدایە ئەوەی سەرۆكوەزیرانەو فەرماندەیی شەڕ دەكات وەك ئەو بەهانانەی كە لەم وڵاتانە دەیهێننەوە، ئەمەش نموونەیەكی زیندوو بۆ سەربەخۆیی یاسا لەوڵاتان ئەگەر بەراوردی بكەیت بەوڵاتانی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نموونەی هاوشێوە نابینیت، ئەمەش لەوڵاتانی رۆژئاوا زۆرە بۆ نموونە لەئەمریكا چەندین سەرۆك تائێستا دادگایی كراون. ئەو مامۆستایەی زانكۆ دەشڵێت: ئێمە لەو وڵاتانە نین كەدوای پرۆسەی هەڵبژاردن حزبە سیاسییەكان واز لەدەزگا فەرمیەكان بێنن و كاری خۆیان بكەن، بۆیە لەحكومەتی لەمشێوەیە حزبەكان دەستدەخەنە ناو دەسەڵاتی دادوەریشەوە جگە لەوەی دەسەڵاتی دادوەری لەلایەن حزبەكانەوە دیاریكراون، لەعێراقیش دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ نییەو نەیتوانیوە رۆڵی گرنگ ببینێت، بۆیە دادگای فیدراڵی زۆرجار بەپێی دۆخە سیاسییەكان بڕیارەكان یەكلایی دەكاتەوە لەژێر كاریگەری پێكهاتە سیاسییەكان، ئەم دۆخەش لەزۆرێك لەبڕیارەكانی رەنگی داوەتەوە. شۆڕش حەسەن، مامۆستای یاسای دەستوری باس لەوەدەكات دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بەپێی دەستور دانراوەو كاری سەرەكی چاودێریكردنی دەستوریەتی یاساكانە، ئەو یاسایانەی دەردەچن كە لەگەڵ دەستور گونجاون یان نا، جگە لەكۆمەڵێك پسپۆڕی دیكە وەك یەكلاییكردنەوەی ئەو ناكۆكیانەی لەنێوان هەرێمەكان و حكومەتی فیدراڵی دروستدەبێت، هەندێكی دیكەش پسپۆڕی هەیە كە لەماددەی 93 و 52 ی دەستور دیاریكراون. ئەو مامۆستایەی زانكۆ پێشی وایە لەهەرێمی كوردستان كێشە ئەوەیە دەستور نییەو دەسەڵاتەكان بەپێی یاساكان رێكخراون، وەك یاسای هەڵبژاردن و سەرۆكایەتی هەرێم و یاساكانی دیكە كەپەرلەمان دەریكردوون، دەشڵێت» بۆیە پێویستمان بەوەیە دەستورێكمان هەبێت بەشێوەیەكی جیاواز دابنرێت و هەمواریش بكرێتەوە بۆ ئەوەی پەرلەمان نەتوانێت بەئارەزووی خۆی یاساكان هەمواربكاتەوە، كاتێك دەستور بەهای یاسایی بەرزتربێت لەیاسا ئاساییەكان ئەوكات بۆ پاراستنی ریزبەندییەكەش دەستور دەبێت بڕیاربدات دادگایەكی باڵا پێكبهێنرێت بەڵام پێش دادگاكە دەبێت دەستور هەبێت و ئەو دادگایەش دەبێت دەستور رێوشوێنەكانی دیاری بكات. شۆڕش حەسەن ئاماژە بەوەشدەكات «لایەنە سیاسییەكان دەستوریشیان كردووەتە كەرەستەیەكی سیاسی و نەیانتوانیوە دەستور دابنێن هەرچەندە دەستوری عێراق لە 2005 رێگای پێداوین دەستورمان هەبێت، دەبوو پێش ئەوەش بتوانین دەستور دابنێین و لەسەر بنەمای ئەو دەستورە مامەڵە لەگەڵ بەغداو دەوروبەریش بكەین، بۆیە پێش دانانی دەستور هەوڵی دانانی دادگایەكی لەو شێوەیە هەوڵێكی نەزۆك دەبێت». پسپۆڕێكی یاسای گشتی دەڵێت ئەگەر دادگایەكمان هەبێت لەسەروو دادگاكانی دیكەوە بێت پێویستە بنچینەی دروستكردنی بگەڕێتەوە بۆ دەستور هاوكات، پ.د.زانا رەئوف پسپۆڕی یاسای گشتی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: بێگومان بوونی دادگایەكی باڵا پەیوەستە بەسیستەمی دادوەری لەوڵاتەكە خۆیدا، بۆ نموونە لەعێراق لەماددەی 89دا دەسەڵاتی دادوەری دیاریكردووە لەچی پێكهاتووە بۆ نموونە لەئەنجومەنی باڵای دادوەری و دادگای فیدراڵی و دواتر بەپێی پلەبەندییەكان، لەهەرێمی كوردستانیش یاسای دەسەڵاتی دادوەرییمان هەیە كە بەیاساكان رێكخراون، بەڵام ئەگەر دادگایەكمان هەبێت لەسەروو دادگاكانی دیكەوە بێت پێویستە بنچینەی دروستكردنی بگەڕێتەوە بۆ دەستور. وتیشی: بۆ نموونە لەعێراقدا راستە دادگای باڵای فیدراڵی بەرزترین دادگا نییە، چونكە بەر لەو دادگایە ئەنجومەنی باڵای دادوەری هەیە كەسەرپەرشتی هەموو دەزگاكان دەكات لەپلەی دووەمدا دادگای فیدراڵی دێت، بەڵام جیاوازیەكەیان ئەوەیە بەشی هەرەزۆری پسپۆڕیەكانی دادگای فیدراڵی لەدەستوردایە، بەڵام دەسەڵاتەكانی دادگاكانی دیكە لەیاساكاندا دەستنیشان دەكرێت. «ئەگەر ئەو نموونەیەی دادگای فیدراڵی كە لەعێراق جێبەجێدەكرێت لەهەرێمی كوردستانیش جێبەجێی بكەین، سەرەڕای ئەو كەموكوڕی و نەنگیانەی لەعێراق هەیە بەڵام لەهەرێمی كوردستان پێشكەوتووترە، ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ دادگای باڵای فیدراڵی، بۆیە قەیرانی سەرەكی لەكوردستان نەبوونی دەستورە، چونكە ئەگەر دەستورمان هەبێت دەتوانین بناغەی دادگایەكی باڵا دابنێین، گرنگیش نییە دادگاكە یەكەم دادگا بێت یاخود دووەم لەڕووی دەسەڵاتەوە». پ.د.زانا رەئوف وای وت. ئەو پسپۆڕەی یاسای گشتی دەشڵێت: ئەگەر بڵێین پەرلەمانی كوردستان لەدوای دەستبەكاربوونەوەی ئەم رۆڵە بگێڕێت ئەمە مەترسییەكی زۆر گەورە دەبێت بەیاسایەك دادگایەكی باڵا لەكورستاندا دروستبكەین، چونكە ئەمە گرفتێكە لەئەنجامدا ئەگەر دادگایەك بەیاسایەك لەپەرلەمانی كوردستان دروست ببێت دەچێتە ژێر هەیمەنەی زۆرینەی پەرلەمانیی، بەڵام ئەگەر دەستورمان هەبێت و لەلایەن دەستەیەك لەدەرەوەی پەرلەمان دابنرێت ئەوا دەتوانێت رۆڵی پەرلەمان و دادگای دەستوری دەستنیشان بكات. پ.د.زانا رەئوف پسپۆڕی یاسای گشتی لەكۆتایی قسەكانیدا دەڵێت: دەمانەوێت دادگایەك هەبێت لەسەرووی ململانێی سیاسی و زۆرینەو كەمینەی پەرلەمان بێت، ئێستا دادگای باڵای فیدراڵی لەعێراق سەرەڕای بوونی چەندین ململانێی حزبی و سیاسی و ئاینی و نەتەوەیی توانیویەتی رۆڵی خۆی بگێڕێت و بەپێی دەستور كارەكانی خۆی بكات، بەڵام لەكوردستان لەنەبوونی دەستوردا هەر هەوڵێك بۆ دانانی دادگایەكی باڵای هاوشێوەی دادگای فیدراڵی هەوڵێكی نەزۆك دەبێت. دۆسیەیەكی دیكەی هاوشێوەی نموونەكانی پێشوو، دادگاییەك بوو لەسەر دۆسیەی كوشتنی عەقید هاوكار جاف، ئەفسەری دەزگای زانیاری یەكێتی، كەئۆكتۆبەری ساڵی رابردودا بەبۆمبێكی چێنراو ئۆتۆمبێلەكەی لەهەولێر تەقییەوەو لەوكاتەوە، ئەنجومەنی ئاسایش تۆمەتەكەی خستووەتە سەر كەسانی یەكەمی دژەتیرۆری یەكێتی و ئەو حزبەش بەتوندی رەتیدەكاتەوە. لێپرسراوانی یەكێتی، بەئاشكرا بڕیاری دادگا رەتدەكەنەوە، نەك هەر ئەوەش، بە «سیاسیكراوو سوككردنی» دەسەڵاتی دادوەری ناوی دەبەن. تەنیا دۆسیەكەی هاوكار جاف و نموونەكانی دیكەی سەرەوە نین، بەڵكو بەپێی بەدواداچوونی هاوڵاتی چەندین بڕیاری دیكەی دادگاو ئەنجومەنی دادوەری بە «سیاسی» كراون، لەسەردەمی شەڕی ناوخۆو ململانێی حزبایەتی تائێستا.
.jpg)
هاوڵاتی به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی حه‌ج و عومره‌ی هه‌رێمی كوردستان رایگه‌یاند، ئه‌مڕۆ شه‌ممه تیروپشک بۆ ناوی حاجیانی هەرێمی کوردستان دەکرێت و ناوی زیاتر چوار هەزار حاجی بۆ فەریزەی حەجی ئەمساڵ رادەگەیەندرێت. شێخ نیاز نه‌قشبه‌ندی، به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی حه‌ج و عومره‌ی هه‌رێمی كوردستان له كۆنگره‌یه‌كی رۆژنامه‌وانیدا رایگه‌یاند، ئەمساڵ 121 هەزار کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ حەج داواکارییان پێشکەش کردوە و ئه‌مڕۆ تیروپشك بۆ ناوه‌كانیان ده‌كرێت و ناوی زیاتر له چوار هه‌زار كه‌س بۆ حه‌جی ئه‌مساڵ راده‌گه‌یه‌نرێت. وتیشی: "ئەو کەسانەی ئەمساڵ ناویان دەردەچێت تەنیا بۆ یەک ساڵە و وەک یەدەگ نامێننەوە بۆ ساڵی داهاتوو، چونکە لە ساڵی داهاتوو پێشکەشکردنی ناوی حاجیان بۆ ساڵی داهاتوو دەبێتە ئۆنلاین". جگە لەو کەسانەی ئەمساڵ داواکارییان پێشکەشکردووە، پێشتر ژمارەیەکی دیکە لە ساڵانی پێشتر ناوی خۆیان تۆمار کردبوو، کە بەهۆی کۆرۆناوە لە ساڵی 2019 نەیانتوانی حەج بکەن، ئێستا کۆی گشتی پێشکەشکارانی پرۆسەی حەج لە هەرێمی کوردستان 121 هەزار کەسە. لە رێوڕەسمێکدا بەڕێوەبەرایەتی حەج و عومرەی هەرێمی کوردستان، لەسەر شاشە ناوی ئەو کەسانەی ئاشکرا کرد، کە لە تیروپشک بۆ فەریزەی حەجی ئەمساڵ ناویان دەرچووە.
هاوڵاتی لە سێ روداوی جیای هاتوچۆدا لە سنوری پارێزگای دهۆک، کە دوانیان لە قەزای سێمێل و ئەوی تریش لە قەزای ئامێدی رویدا، 10 کەس برینداربوون. دەوروبەری کاتژمێر 9:00ی ئەمشەو هەیینی لەسەر رێگای گشتی ئامێدی لە روداوێکی هاتووچۆدا چوار کەس برینداربوون. لەبارەی روداوەکەوە نەقیب کاوە محەمەد، لە راگەیاندنی هاتۆچووی ئامێدی بە هاوڵاتی راگەیاند، "روداوەکە لە جۆری پێکدادان بووە لەنێوان دوو ئۆتۆمبێل و بەهۆی روداوەکەوە چوار کەس برینداربوون و رەوانەی نەخۆشخانه کراون." هاوکات لەسەر شەقامی سەرەکی لە کۆمەڵگای شاریای سەر بەقەزای سێمێل بەهۆی روداوێکی هاتۆچوۆوە لەنیوان دوو ئۆتۆمبێل پێنج کەس برینداربوون. هەر لە قەزای سێمیل لەسەر رێگای جەمبور بارهەڵگرێکی پڕ لە گەنم وەرگەڕا و بەوهۆیەوە کەسێک برینداربوو.
