وتەبێژى هەسەدە: مەزڵوم عەبدی سەردانی دیمەشق دەكات

هاوڵاتی لەسنوری ئیدارەی گەرمیان كاركردن لە66 پرۆژەدا راگیراوەو شەش پرۆژەیان بەتەواوی هەڵوەشاوەتەوە كە بەزۆری پرۆژەی خزمەتگوزاری و تەندروستی و پەروەردەو گەشتیارییە. یەكێك لەگرنگترین ئەو پرۆژانەی كەهەڵوەشاوەتەوە پرۆژەی دروستكردنی نەخۆشخانەیەكی سەد قەرەوێڵەییە لەقەزای كەلار، لەنێو ئەو پرۆژانەی كەڕاگیراون نزیكەی  70% دەكەوێتە قەزای كەلارەوەو بەشەكەی دیكە دەكەونە قەزای كفری و قەزای خانەقینەوە كە 15پرۆژەی شارەوانی گەرمیانی تێدایە كەڕاگیراون. ئەمەش لەكاتێكدایە كەحكومەتی هەرێم  رایدەگەیەنێت كە 160پرۆژە لەگەرمیان جێبەجێكراوەو ئیدارەی گەرمیانیش رایدەگەیەنێت پرۆژەكان نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە و  تەنها بڕیاری لەسەر دراوە. دوو ساڵ پێش ئێستا لەسەردانێكیدا جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ گەرمیان بڕیاری دەركرد بۆ جێبەجێكردنی 19پرۆژە بەهەمان شێوەی پرۆژەكانی دیكە تەنها بڕیارە و كرداری بەدوادا نەهاتووە. چالاكوانێكی مەدەنی دەڵێت:» گەرمیان پشتگوێخراوە لەهەموو روویەكەوە، هۆكاری ئەمانەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كەحزب دەستی خستووەتە نێو هەموو كارەكانی حكومەتەوە». ئەیاد محەمەد، چالاكی مەدەنی دەشڵێت:» لەگەرمیاندا چەندین پرۆژەی گرنگ هەیە كەپێویستە جێبەجێ بكرێن و كاری تێدابكرێتەوە وەك پرۆژەی رێگای كەلار- سلێمانی و چەند ڕۆژێك كاری تێدادەكرێت و دووبارە ڕادەگیرێتەوەو پرۆژەی بەنداوی باوەنورو كە پێویستی سەرەكی ناوچەكەیەو  نەخۆشخانەی سەد قەرەوێڵەییەكەی كەلارە. زانیاری زیاتر لەم ڕاپۆرتەی ڕۆژنامەی هاوڵاتی بخوێنەرەوە: پڕۆژە راگیراوەكانی گەرمیان ژمارەیان لەوانە زیاترە کە جێبەجێكراون

هاوڵاتی سێ جۆر بودجە هەیە بۆ پارێزگاكان، پەرەپێدانی پارێزگا، پترۆدۆلار، گشتی ، ئەم سێ بودجەیە لە 2014وە نەدراوە بەپارێزگاكانی هەرێم. ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێم چاوەڕێی خەرجكردنی بودجەی پەرەپێدان و پتڕۆدولار دەكەن بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان. جەمال كۆچەر، ئەندامی پەرلەمانی عێراق لەلیژنەی دارایی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: "بودجەی پەتڕۆدۆلار هیچ پەیوەندی بەژمارەی دانیشتوان نیە، بەڵكو پەیوەیستە بەڕێژەی نەوت هەر بەرمیلیك پێنج دۆلاری بۆ دیاریكراوە". ئەوەشی باسكرد نازانرێت هەرێمی كوردستان بودجەی پەتڕۆدۆلاری هەیە یان نا، خۆی دەیدات بەپارێزگاكان، یان عێراق راستەوخۆ دەیداتە پارێزگاكانی هەرێم. بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان نزیكەی چوار ترلیۆن دینارە لەعێراقدا، كە رێژەی دانیشتوان 20%ی هەژارە بۆیە ئەو بڕە بودجەیە تەرخان كراوە. بۆ هەرێمی كوردستان رێژەی هەژاری بەگشتی 7%ە، لەسەر ئەو بنەمایە بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكانی بۆ رەوانە دەكرێت. "پارێزگای دهۆك هیچ جارێك بەشە بۆدجەی خۆی لە پەتڕودولارو پەرەپێدان و هەموو بودجەكان بەشی خۆی كەمتر وەرگرتووەو هەمیشە مەغدور بووە، كەس لەحساباتی بودجەی عێراقدا نیە، واتە هەموو تاكێكی عێراق بودجەی نیە، لەبیرش نەكەین بەشی زۆری بودجەی عێراق بۆ مووچەخۆران دەڕوات كە 74 ترلیۆن دینارە، ئەوەی تر بۆ پرۆژەو خزمەتگوزاری گشتییە، لەوانەیە هەر فەرمانبەر سوود لێیوەربگرێت، واتە زۆرینەی بودجەی عێراق هەر فەرمانبەر سوود لێیوەردەگرێت " جەمال كوچەر وای وت.

کاکەلاو عەبدوڵڵا ماوەی سێ رۆژە سەرۆككۆماری توركیا لە كەنداوی عەرەبی دێت و دەچێت، تەنها بۆ یەك ئامانج: هەستانەوەی ئابوری وڵاتەكەی و رزگاربوون لەو قەیرانەی خەڵكی توركیا تێیكەوتووە.  لە دووشەممەی رابردووەوە رەجەب تەیب ئەردۆغان لەگەڵ 200 بازرگانی وڵاتەكەی سەردانی سێ وڵاتی كەنداوی كرد كە یەكەم شوێنی سعودیە بوو، دواتریش قەتەر و ئیمارات. لە سەردانەكەیدا بۆ سعودیە، ئەردۆغان چاوی كەوت بە محەممەد بن سەلمان، شازادەی جێنشینی سعودیە و رایگەیاند "سەردانەكە دوو تەوەری سەرەكی هەیە، وەبەرهێنان و رەهەندێكی دارایی، بۆ هەردوو مەبەستەكەش هیوای گەورەمان هەیە." سەرۆككۆماری توركیا باسی لەوەش كرد، "توركیا وەبەرهێنانی جدی دەبێت لە پیشەسازی بەرگری و ژێرخان لە هەر سێ وڵاتەكەدا و هەر سێ وڵاتەكەش هەلی ئەوەیان دەبێت سەرمایەی دیاریكراو لە توركیاوە بەدەست بهێنن." ئەم سەردانەی سەرۆككۆماری توركیا لە كاتێكدایە كە ئابوری وڵاتەكەی بە قەیرانێكی سەختدا تێدەپەڕێت و لیرەی توركیش لە دابەزینێكی زۆردایە، ئەمە جگە لەوەی ئەنقەرە ماوەی چەند ساڵێكە لەگەڵ سعودیە لە پەیوەندییەكی ئاڵۆزدایە و لەسەر چەندین بابەت ناكۆكییان هەیە.  بۆچی ئەردۆغان لەگەڵ نەیارەكانی كۆدەبێتەوە؟  ئەنقەرە لە چەند ساڵی رابردوودا پەیوەندییەكانی لەگەڵ سعودیە و ئیمارات ئاساییكردەوە، ئەمەش دوای زیاتر لە 10 ساڵ لە ناكۆكی لەگەڵ ئەو دوو وڵاتە. ناكۆكییەكان دوای بەهاری عەرەبی لە 2011 و پاڵپشتی توركیا بۆ ئیخوان موسلیمین دەستیپێكرد، كە لەلایەن هەندێ وڵاتی كەنداوە بە هەڕەشە داندەنرێن. ناكۆكی ئەنقەرە و وڵاتانی كەنداو زیاتر قووڵ بوویەوە كاتێك سعودیە، ئیمارات، میسر و بەحرەین گەمارۆی ئابوریان خستەسەر قەتەر، كە هاوپەیمانی توركیایە. كوشتنی جەمال خاشقچیش لە ساڵی 2018 لە كونسوڵخانەی سعودیە لە ئیستەنبوڵ وایكرد كە هەردوو وڵات پەیوەندییەكانیان گرژی تێبكەوێت. دەزگا هەواڵگرییەكانی ئەمریكا پێیانوایە كوشتنی خاشقچی بە فەرمانی خودی بن سەلمان بووە. بەڵام هیچ یەكیك لەم كێشانە نەبوونە رێگر لە سەردانەكەی ئەردۆغان و لەكاتی بینینی بن سەلماندا چەندین رێككەوتنی ئابوریان مۆركرد. بەپێی وتەی شازدە خالید بن سەلمان، وەزیری بەرگری سعودیە، شانشینی سعودیە رازیبووە درۆنی بەیكاری توركی بكڕێت "بەمەبەستی بەهێزكردنی بەرگری و زیادكردن یتوانستی بەرگری شانشینی سعودیە."  لەماوەی رابردوودا قەتەر و ئیمارات بە بڕی 20 ملیار دۆلار یارمەتی توركیایان داوە لە ئاڵوگۆری دراودا لەكاتێكدا سعودیە لە مانگی ئازاری ئەمساڵ پێنج ملیار دۆلاری لە بانكی ناوەندی توركیادا دانا لەو كاتەوەی ئەردۆغان دەستیكردووە بەئاسایكردنەوەی پەیوەندییە دیبلۆماسییەكانی لەگەڵ ئیمارات و سعودیە، دابینكردنی بودجە لەلایەن ئەم وڵاتانەوە بووەتە یارمەتیدەر بۆ رزگاركردنی ئابوری توركیا. لەماوەی رابردوودا قەتەر و ئیمارات بە بڕی 20 ملیار دۆلار یارمەتی توركیایان داوە لە ئاڵوگۆری دراودا لەكاتێكدا سعودیە لە مانگی ئازاری ئەمساڵ پێنج ملیار دۆلاری لە بانكی ناوەندی توركیادا دانا. هاوكات بەپێی چەند راپۆرتێكی رۆژنامەكانی كەنداو، ئاڵوگۆری بازرگانی ئەنقەرە و سعودیە لە ساڵی رابردوودا شەش ملیار و 500 ملیۆن دۆلار بووە. چەند رۆژێك دوای بردنەوەی هەڵبژاردن لەلایەن ئەردۆغانەوە لە مانگی رابردوودا، ئیمارات و توركیا رێككەوتنێكی بازرگانییان واژۆكرد بۆ پێنج ساڵی داهاتوو كە بەهاكەی نزیك دەبێتەوە لە 40 ملیار دۆلار.  'ئەنقەرە قەیران دروست دەكات و خۆشی چارەسەری دەكات' لیرەی توركی نزیك دەبێتەوە لە سێ هەزار لیرە لەبەرامبەر 100 دۆلاردا، ئەمە جگە لەوەی خەڵكی توركیا بە دۆخیكی سەختدا تێدەپەڕن و باجیان لەسەر زیادكراوە. زیادكردنی باج یەكێكە لە رێكارەكانی محەممەد شیمشەك، وەزیری دارایی توركیا، كە باس لەوە دەكات كارێكی پێویستە بۆ كەمكردنەوەی هەڵئاوسان.  بەپێی ئامارە فەرمییەكانی وڵات، هەڵئاوسان لە مانگی رابردوودا لەسەدا %38 بوو كە بە بەراورد بە ساڵی رابردوو كەمیكردووە بەوپێیەی لە تشرینی یەكەمی 2022 هەڵئاوسان لەسەدا %85 بوو. بەڵام بەپێی وتەی ئابوریناسانی سەربەخۆی وڵاتەكە، ئاستی راستەقینەی هەڵئاوسان لە لەسەدا %108 وەستاوە. دوای دەستبەكاربوونی محەممەد شیمشەك وەك وەزیری دارایی، بانكی ناوەندی وڵاتەكە سوودی سەر بانكەكانی بۆ لەسەدا %20 زیادكردووە، ئەمەش پێچەوانەی ئەو سیاسەتەی ئەردۆغان بوو كە لە كابینەی رابردوودا پەیڕەوی دەكرد كاتێك بانگەشەی ئەوەیدەكرد بۆ بەرزكردنەوەی بەهای لیرە و كەمكردنەوەی هەڵئاوسان پێویستە سوودی سەر بانكەكان كەمبكرێتەوە. لە كابینەی رابردوودا سوودی سەر بانكەكان لە لەسەدا %40ەوە كەمكرایەوە بۆ لەسەدا %10. كورتهێنانی بودجەی توركیا لە پێنج مانگی یەكەمی ئەمساڵدا كەمترین ئاستی تۆماركرد لە مێژوودا و گەیشتە 37 ملیار و 700 ملیۆن دۆلار، سەرۆككۆماری توركیاش هەوڵ دەدات بە رێككەوتن لەگەڵ وڵاتە كەنداوەكانی دەوڵەمەند بە نەوت ئەو كورتهێنانە پڕ بكاتەوە. میدیاكانی حكومەتی توركیا سەردانەكەی سەرۆككۆماری وڵاتەكەیان بە سەردانێكی گرنگ وەسف دەكەن و وا پیشانی دەدەن كە ئەمە بەشێكە لە سیاسەتی نوێی جیهانی. میدیای تەرەتە لەسەر سەردانەكەی ئەردۆغان نوسیویەتی: ئەم سەردانە قۆناغێكی نوێی ئەنقەرەیە لەگەڵ سعودیەی دەوڵەمەند بە وزە و قەتەر و ئیمارات لە سیاسەتی نوێی جیهانی. ئەمە یەكەم سەردانی فەرمی ئەردۆغانە لەوكاتەوەی وەك سەرۆككۆمار هەڵبژێردراوەتەوە، ئەمەش قایمكردنی پێگەی خۆیەتی وەك كاریگەرترین سەركردەی توركیا لە مێژوودا. بەڵام لەبارەی سەردانەكەی ئەردۆغانەوە، سێز فرانتزمن، رۆژنامەنوس و ستووننوسی ئیسرائیلی دەڵێت، چەندین ساڵە ئەنقەرە دەیەوێت پەیوەندی لەگەڵ هەردوولا (رۆژهەڵات و رۆژئاوا) باش ببێت، بەڵام ئەم سیاستە هەموو جارێك كاری خۆی نەكردووە. "ئەنقەرە ئەمە وەك ستراتیجییەكی بردنەوە بە بردنەوە دەبینێت. ئەم سەردانە دوای ئەوەیە كە ئەنقەرە زۆرجار سیاسەتی دەرەوەی بەشێوەیەك پەیڕەو دەكات كە تێیدا قەیرانێك دروست دەكات و دواتر چارەسەری دەكات. ئەوەی لەگەڵ ناتۆ كرد و بانگەشەی سەركەوتنی كرد، دواتر لەگەڵ ئەمریكاش هەمان شتی كرد و بانگەشەی سەركەوتنی كرد، ئێستاش لەگەڵ وڵاتانی كەنداو بانگەشەی سەركەوتن دەكات،" فرانتزمن وا دەڵێت. ستووننوسە ئیسرائیلییەكە دەشڵێت، "روون نییە كە ئەم هەموو 'بردنەوانە' نیشانەی سەركەوتن بن. پرسیارە گەورەكە ئەوەیە ئاخۆ ئەم هەموو رێككەوتنە لەبواری بەرگری و هەروەها رێككەوتنە بازرگانییەكانی تر سەردەكێشن بۆ چەكەرە و خونچە كردن یان تەنها كێڵانێكی زۆرە بەبێ دروێنە كردن."  

هاوڵاتی ئەمڕۆ دانا عەبدولکەریم، وەزیری ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان سەردانى خێوەتى مانگرتوانى کفرى کرد و ڕایگەیاند، ئومێدەوارین ئەو پڕۆژانەی کە بۆ ناوچەکە دەرچوە لە نزیکترین کاتدا تەواوبکرێن. دانا عەبدولکەریم ئەمڕۆ یەکشەممە سەردانى خێوەتى مانگرتوانى کفرى کرد و وتی،"سەردانی دەربەندیخانمان کرد و رێگەی سەرەکی ناو دەربەندیخان نۆژەندەکەینەوە بەدرێژیی 7 کیلۆمەتر کە بڕی 490 ملیۆن تێچوەکەیەتی، هەوڵیش دەدەین پارەی دوسایدی نێوان دەربەندیخان - کەلار زیادبکەین بۆ ئەوەی تا هاوینی داهاتو بتوانین رێگاکە تەواوبکەین". وتیشی پرۆژەی دوو سایدی دەربەندیخان - کەلار درێژییەکەی 41 کیلۆمەترە و ئیدارەی گەرمیان بە پارێزگای سلێمانییەوە دەبەستێتەوە هەروەها  ''تەواونەکردنی پڕۆژەکە بەهۆی نەبوونی نەختینەوە بووە، بەڵام ئەو چەند مانگە پڕۆژەکە بە باشی دەستیپێکردووەتەوە و کاری لەسەر دەکرێت.'' دانا عەبدولکەریم باسی لەوەشکرد، "پڕۆژەکە یەکێکە لەو سێ داواکارییەی ھاوڵاتیان و ئیدارەی سنورەکە کە بەڵێنمان بە هاوڵاتییانی ناوچەکە دابو بە جێبەجێکردنی، دوای تەواوکردنی نۆژەنکردنەوەی تونێلی دەربەندیخان لەگەڵ بەردەوامی کارکردن لە قیرتاوکردنی رێگای دوڕیانی ژاڵەناو لە دەربەندیخان". سەبارەت بە کاتی تەواوکردنی پرۆژەکە، دانا عەبدولکەریم ئاشکرایکرد، "ئەگەر هیچ گرفتێک روونەدات، تاوەکو مانگی ١٠ـی ساڵی داهاتوو ١٠٠٪ـی پڕۆژەکە تەواو دەکرێت و دەخرێتە خزمەت هاووڵاتییانەوە."

هاوڵاتی حسێن خاڵە گەنجێکی کۆڵبەری خەڵکی سەردەشتە، ئەمڕۆ یەکشەممە ٢٣ی تەمووز لە نەخۆشخانەیەکی شاری ورمێ گیانی لە دەستدا. ماڵپەڕی کوردپا لەم بارەوە نووسیویەتی: ئەم کۆڵبەرە کوردە پێش ئەوەی گیانی لە دەست بدات و دوای ئەوەی پزیشکەکان لێی نائومێد بوون،  بە رەزامەندی بنەماڵەکەی و رەزامەندی باوکی ئەندامانی جەستەی بەخشرا بە ٣ نەخۆش کە بۆ مانەوەیان پێویستیان بەو ئەندامانە هەبوو. حسێن خاڵە حەفتەی ڕابردوو بەهۆی کەوتنە خوارەوە لە بەرزاییی سنوورەکانی دەڤەری قەندیل، بەسەختی و دژواری سەر و بەتایبەت مێشکی ئازاری پێگەیشتبوو. ناوبراو سەرەتا گەیەنراوە نەخۆشخانەی بەخشینی شاری سلێمانی و دواتر گەیەنرایەوە ورمێ. ئەو کۆڵبەرە کوردە (حسێن خاڵە ) خێزاندارەو  منداڵێکی هەیە.  

هاوڵاتی تەنها ڕۆژێک  ماوە بۆ ساڵیادی 100 ساڵەی پەیماننامەی لۆزان كەدژی كورد بەریتانیاو كەمالییەكانی توركیا رێككەوتن  كەپەیماننامەی سیڤەری هەڵوەشاندەوە، بەڵام كورد بەگشتی هەر چوار پارچەی كوردستان و بەتایبەت لەباشووری كوردستان بێ سترالتیژو پەرتەوازەیەو ناكۆكییەكانی نێوان پارتی و یەكێتی قووڵتر بووەتەوە. لەئێستادا باشووری كوردستان و رۆژئاڤای كوردستان دوو كیانی سیاسییان هەیە كەهاووڵاتیانی باكورو رۆژهەڵاتی كوردستان تامەزرۆی خۆبەڕێوەبەری و یەكخستنی هەوڵەكانن بۆ ئەوەی لەهەر چوار پارچەی كوردستان كۆنگرەی نەتەوەیی ئەنجامبدرێت.  لەبەرامبەردا عێراق و سوریاو توركیاو ئێران خەریكی لەقاڵبدانی كوردن لەهەر چوار پارچەی كوردستان. لەباشووری كوردستان هەرێم وزەی تەسلیمی بەغدا كردەوە كەیەكێك بوو لە چەكە بەهێزەكان بەدەست هەرێمی كوردستانەوە، بەڵام بەهۆی خراپ ئیدارەدانی و نەگەیشتنی داهاتەكانی بۆ هاووڵاتیان نیگەرانی خەڵكی لێكەوتەوە. سەرجەم پارت و لایەنە سیاسییەكانی رۆژئاڤاو باكورو رۆژهەڵاتی كوردستان پشتیوانی كیانی هەرێمی كوردستان دەكەن، بەڵام پارتی و یەكێتی بەهۆی ناكۆكییە سیاسییەكانیانەوە كیانەكەیان كردووەتە مەترسییەوە. چاودێرانی سیاسی و تەنانەت بەرپرسانی پارتی و یەكێتی ئەوە دووپاتدەكەنەوە كەیەكڕیزی كورد دەستكەوتەكان دەپارێزێت، بەڵام لەبنەمادا وتەكانیان ناكەنە كردار. وا لە 100 ساڵی تەواو بەسەر پەیماننامەی لۆزاندا تێپەردەبێت، بەڵام كورد ستراتیژی بۆ ئایندەی دۆزی رەوای كورد نییەو پەرتەوازەیە، بۆیە بەم دۆخەوە كورد بەتایبەت لەباشوری كوردستان بەرەو پاشەكشە دەڕوات نەك هەنگاوی نوێ بنێت بۆ پاراستنی كیانی هەرێم و وەرگرتنەوەی ناوچە كێشە لەسەرەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم. پەیماننامەی لۆزان لە 24ی تەمموزی 1923دا، لەشاری (لۆزان)ی سویسرا لەنێوان دەوڵەتانی (بەریتانیا و فەڕەنساو ژاپۆن و یۆنان و رۆمانیا و سڕبیا و كرواتیاو سلۆڤینییا و توركیا)، بۆ ناسینی دەوڵەتی نوێی توركیاو پێداچوونەوە بەپەیمانی سیڤەردا ئەنجامدرا.  لەم كۆنگرەیەدا عیصمەت ئینونو سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی توركیا، وەك نوێنەری توركیا و لۆرد كرزن وەك نوێنەری بەریتانیا لەسەر بابەتی ناوچەی موسڵ كەوتنە گفتوگۆیەكی درێژخایەن، توركیا لەبەرئەوەی پەیماننامەی سیڤەری بەزۆر واژوو كردبوو دەیویست حكومەتی نوێ بەچاوێكی دیكەوە سەیربكرێت چەندین هۆكار وایكرد پەیمانی سیڤەر سەرنەگرێت كە هەمووی بەزیانی كورد شكایەوە كە لەقازانجی كەمالییەكانی توركیادا بوو.  1- بەهێزبوونی كەمالییەكان، ئەو سەركەوتنە گەورانەی بەدەستیانهێنا، چونكە كەمالییەكان بەسەركردایەتی (مستەفا كەمال) هەر لەسەرەتاوە دژایەتی ئەم پەیمانەیان دەكرد. 2-گۆڕانی سیاسەتی بەریتانیا كە لەسەرەتاوە پشتگیری لەمافەكانی كورد دەكات بەڵام دواتر وازی لێ‌هێنا، ئەمەش كۆمەڵێك هۆكاری لەپشتەوە بوو لەوانە: لاوازی سەركردایەتی كوردو دۆستایەتی رووسەكان بۆ كەمالییەكان كەئەمەش ترسێكی گەورەی بۆ بەریتانیا دروستكرد، بەریتانیاش كەوتە سەر ئەوەی گۆڕانكاری لەسیاسەتی خۆیدا بكات و كەمالییەكان بەلای خۆیدا رابكێشێت. 3-ئیتاڵیاو فەڕەنسا كەپێشتر هەردووكیان لەسیڤەردا بەشداربوون، بەڵام دواتر دوو رێككەوتن لەگەڵ كەمالییەكاندا دەبەستن واز لەكۆمەڵێك مافی خۆیان دەهێنن لەناوچەكەدا. 4-هۆكارێكی دیكە ئەوەبوو سەرۆك وەزیرانی نوێ‌ لەیۆناندا هەوڵیدا پەڕەیەكی نوێ‌ لەپەیوەندیەكانی لەگەڵ دەوڵەتانی تر هەڵبداتەوە. 5-ئەوەی لەپەیمانەكەدا هاتبوو سەبارەت بەبەڵێندان بە دروستكردنی دەوڵەتێكی كوردی ئەرمەنیەكانی ترساند، ئەمەیان بەدژی بەڵێنەكانی خۆیان دەزانی كەپێیان درابوو، هەربۆیە دژایەتیەكی یەكجار زۆریان بۆ سیڤەر هەبوو، جگە لەوەی بەریتانیاو فەڕەنسا لەسەر دانانی مەلیك فەیسەڵ بۆ مەلیكی عێراق كێشەیان هەبوو كەئەمەش هۆكارێكی ناڕاستەخۆبوو لەدووركەوتنەوەیان لەیەكتری و سەرنەگرتنی پەیماننامەكە. دكتۆر كامەران محەمەد مامۆستای زانكۆ دەڵێت:" لەسیڤەردا دەوڵەتە هاوپەیمانەكان بەشێوەیەكی یەكلاكەرەوە دەیانویست دەوڵەتی عوسمانی لاواز بكەن، ئەمەش بەتایبەتی لەلایەن ئەو هێزەی كە تازە دروستبوو قبوڵ نەدەكرا. هەروەها دەشڵێت:" لەبەرئەوە بەبەردەوامی هەوڵی یەكلایی كردنەوەی كێشەكان لەگەڵ ئیتاڵیاو لەگەڵ فەرەنسادا، ئەوە بوو جەنگی یۆنان دەستیپێكردو سەركەوتنی بەدەستهێنا، بێگومان هەموو ئەمانە وایانكرد بەریتانیا بەخۆیدا بچێتەوەو ئەوە بوو ئەو پەیماننامەیە هاتە ئاراوە". گەلەكۆمەكییەك بوو لەكورد كرا سیاسەتمەدار فەرید ئەسەسەرد، دەڵێت گەلەكۆمەكییەك بوو لەكورد كرا، پەیمانەكە زادەی گۆڕانی رەوشی نێودەوڵەتی بوو لەو زەمەنەدا، چونكە لە1920 كەپەیمانی سیڤەر واژۆكرا هەلومەرجێكی تازە هاتەكایەوە، دەوڵەتی تازەی توركیا دەوڵەتێكی بەزیو بوو، نیاز وابوو دوو دەوڵەتی تازە بۆ ئەرمەن و كورد لەسەر خاكی ئێستای توركیا دابمەزرێت. فەرید ئەسەسەرد ئەوەشی باسكرد كە 1923 هەلومەرجێكی تر هاتبووە كایەوە، ئەویش ئەوە بوو هێزێكی تر لەتوركیا پەیداببوو مستەفا كەمال رابەرایەتی دەكرد، توانیبووی هەستێتەوە سەرپێ‌ و پەیوەندییەكانی لەگەڵ كوردی باكووردا بەهێزبكات.  بەریتانیا مەبەستی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی نەبوو دكتۆر كەمال مەزهەر مێژوونووسی گەورەی كورد وتوویەتی لەكاتی بەستنی پەیمانی سیڤەریشدا كەمافی كوردی بەشێوەیەكی زۆرباش تێدا رەچاوكرابوو، باس لەدامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی كرابوو،‌ لەو كاتەشدا بەریتانیا مەبەستی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی نەبوو، چونكە بەنهێنی لەگەڵ فەرەنساو ئیتاڵیا رێكەوتننامەیەكیان هەبوو بۆ ئەوەی لەژێرەوە ئەم پەیماننامەیە لەبار ببەن.

هاوڵاتی ئاوات شێخ جەناب، وەزیری دارایی و ئابوری حکومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، هەمو ئەو داخوازیانەی کە لەسەر هەرێم هەبوە جێبەجێ کراوە و بڕیارە کۆبونەوەیەکی دیکە لە بەغدا بکرێت. ئاوات شێخ جەناب، وەزیری دارایی هەرێمی کوردستان لە گەرمیان لە میانی کردنەوەی دەروازەی تیلەکۆ لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند، "بەغدا داوای 100٪ـی داهاتی ناوخۆ دەکات، لەکاتێکدا بەپێی یاسای بودجە دەبێت 50٪ بێت. باس لەوەش دەکات، هەرێمی کوردستان داهاتی جارانی نەماوە و ناتوانێت مووچە دابین بکات، بۆیە بۆ مووچە دەبێت ئەو پرسیارە لە وەزارەتی دارایی عێراق بکرێت. ئەوەشی ڕونکردەوە کە  "شاندی هەرێم جارێکی دیکە دەگەڕێتەوە بەغدا و ئەوەی قسەی لەسەر دەکەن شتی تەکنیکییە، دەتوانم بڵێم هەمو ئەو داخوازیانەی کە لەسەر هەرێم هەبو بە وردیی جێبەجێکراوە و پێشتریش ئەوانە ئامادەکراون، بڕیارە کۆبونەوەیەکی دیکە لەگەڵ بەغدا بکرێت ئومێدەوارم ئەنجامەکان بەدڵی هەمو لایەک بێت، چونکە بەنیسبەت حکومەتی هەرێمەوە هیچ بیانویەک نەماوە کە لەئێمەی بگرن". وەزیری دارایی هەرێمی کوردستان وتیشی، لە 2013ـەوە بەغدا گەمارۆی خستووەتە سەر هەرێمی کوردستان، داهاتی نێوخۆی هەرێمی کوردستان بەشی مووچە ناکات، چونکە چەند مانگێکە نەوت هەناردە نەکراوە. هاوکات، بڕیار بوو ئەمڕۆ یەکشەممە، 23-07-2023، شاندی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ قسەکردن لەسەر بودجە، مووچە و پابەندییەکانی هەردوو حکومەت لە یاسای بودجە، سەردانی بەغدا بکات، بەڵام سەردانەکە هەڵوەشایەوە و رەنگە سبەی دووشەممە شاندەکە بچێتە بەغدا.    

 زۆربونی رێژەی بارانبارینی ئەمساڵ بەرهەمی دانەوێڵەی لە ئیلام زیاد کردوە و کشتوکاڵی پارێزگاش رایدەگەیەنێت کشتوکاڵ لە زەوییە دێمییەکان زۆر بوە. بەڕێوبەرایەتی کشتوکاڵی پارێزگای ئیلام لە رۆژهەڵاتی کوردستان بڵاوی کردەوە؛ زیاتر لە 140 هەزار تۆن گەنم و جۆ و دانەوێڵە لەو پارێزگایە دوراوەتەوە کە بەراورد بە ساڵی رابردو نزیکەی 40 هەزار تۆن زیادی کردوە. ئاماژەی بەوە کردوە؛ ساڵی رابرد نزیکەی 105 هەزار تۆن دانەوێڵە لە ئیلام دوراوەتەوە کە بەهۆی زۆربونی بارانبارینی ئەمساڵ بەرهەمی گەنمیش لە زەوییە دێمەکان بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کردوە. بە پێی ئامارەکانی بەڕێوبەرایەتی کشتوکاڵ زیاتر لە 12 هەزار جوتیار لە 12 شارۆچکە و 500 گوندی ئیلام سەرقاڵی کشتوکاڵن. ساڵی رابردو کشتوکاڵ لە 320 هەزار دۆنم زەوی دێم کراوە و ئەمساڵ ئەو بڕە بۆ 400 هەزار دۆنم زیادی کردوە و گونجاوبونی رێژەی بارانبارین هۆکاری سەرەکی زیادکردنی گەنم بوە لە پارێزگای ئیلام.  

هاوڵاتی بەڕێوەبەرایەتی گشتی کارەبای سلێمانی رایگەیاند،  لێخۆشبونی 15%ی قەرزی کارەبا بۆ سنوری پارێزگای سلێمانی لەئەمڕۆ یەکشەممە دەکەوێتە بواری جێبەجێکردنەوە و لەبەرواری 24ی 10ی 2023 کۆتایی دێت. لە راگەیەندراوێکدا بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی كارەبای سلێمانی ئاماژەی بەوەکردوە، دوا بە دوای بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران لەبارەی به‌ لێخۆشبونی 15%ـی قەرزی کارەبا بۆ سنوری پارێزگای سلێمانی، لە ئەمڕۆ یەکشەممە 23ی تەمموزەوە دەکەوێتە بواری جێبەجێکردنەوە و لە 24ی تشرینی یەكەم کۆتایی دێت. باسی لەوەشکردوە، لە ئەمڕۆوە هاوڵاتییان دەتوانن لە رێگەى ئەو ژمێرکارانەى پسوڵەی کارەبا دەگەڕێننەوە، لە بەردەم ماڵەکانیان قەرزی کارەبا بدەن یاخود سەردانی بەڕێوەبەرایەتییەکانی کارەبا بکەن بۆ دانەوەی قەرزەکانیان. بەهۆی دواکەوتنی موچە و داهێنانی سیستمی پاشەکەوتی موچەی فەرمانبەران لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە، لە ئێستادا قەرزێکی زۆری کارەبا لەسەر هاوڵاتیان دروستبوە و حکومەت دەیەوێت بە بڕیاری لێخۆشبون بەشێک لەو پارەیەی بەدەستبهێنێتەوە.

هاوڵاتی پێشتر پۆستەكانی وەزارەتی پێشمەرگە لەنێوان پارتی ویەكێتی پەنجا بە پەنجا لەنێوان هەردوولادا دابەشكرابوون، بەڵام لەنوێترین پێشهاتدا پارتی دەیەوێت %57 ی پۆستەكانی وەزارەتی پێشمەرگە لەدەستی خۆیدا بێت و %43 ی بداتە یەكێتی، ئەمەش تیمی یەكێتی توڕەكردووە. بەوتەی سەرچاوەیەك لە وەزارەتی پێشمەرگە بۆ هاوڵاتی "كێشەكانی نێوان یەكێتی و پارتی لە وەزارەتی پێشمەرگە توندبووەتەوە، تەنانەت گەیشتووەتە لێكترازان و پەیوەست نەبوون بە بڕیاری یەكترەوە، بەشێوەیەك ئەگەری كشانەوەی تیمی یەكێتی هەیە لە وەزارەتەكە". بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، وەزارەتی پێشمەرگە لە (41) یەكەو پۆست پێكهاتووەو بەرێژەی (50% بە 50%) دابەشبووە، بەڵام لەدوای دەستلەكاركێشانەوەی شۆڕش ئیسماعیل  وەزیری پێشمەرگەو دەستبەكاربوونی بریكاری نوێی وەزارەتی پێشمەرگە پۆستەكان گۆرانكارییان بەسەردا دێت. بەپێی زانیاریەكان تیمی پارتی بڕیاریانداوە پۆستەكان دابەشبكرێتەوە بۆ (57%) بۆ پارتی و (43%) بۆ یەكێتی، لە چەند رۆژی رابردووشدا چەندین بڕیار لەوبارەیەوە دەكراوەو بۆ ئاڵوگۆڕی پۆستەكانی ناو وەزارەتی پێشمەرگە، بەڵام ئەو گۆرانكارییانە لەلایەن بەرپرسانی یەكێتی لەوەزارەتی پێشمەرگە رەتكراونەتەوە. ناكۆكیەكان ئێستا چیتر بەنهێنی نەماونەتەوە وئەمینداری وەزارەتی پێشمەرگەو بەرێوەبەری میرەی گشتی و ئیدارەی ئەفسەران بە نوسراو رایانگەیاند ئەو گۆڕانكارییانە بە بێ رەزامەندی ئەوان تێپەڕێندراوەو ناهاوسەنگە بۆیە پابەند نابن پێیەوە. بە پێی وتەی ئەو سەرچاوەیە، پارتی دەیەوێت چەند پۆستێك لە یەكێتی وەربگرێتەوە بۆ ئەوەی ببێتە (57%) بە (43%) بۆیە نزیكەی چوار پۆست لە بەرپرسانی یەكێتی وەردەگرێـتەوە. زانیاری و وردەکاری زیاتر لەم ڕاپۆرتەی ڕۆژنامەی هاوڵاتی وەربگرە: ڕیسەکەی وەزارەتی پێشمەرگە دەبێتەوە بە خوری  

لە چوارچێوەی پەیوەندییە ئابورییەکانی نێوان تورکیا و ئێران ژورێکی هاوبەشی بازرگانیی لە رۆژهەڵاتی کوردستان دەکرێتەوە و بەرپرسێکی تورکیا دەڵێت ئاستی بازرگانیی لەگەڵ کۆماری ئیسلامی بەرز دەکەنەوە. ئاژانسی هەواڵی (ئیسنا) بڵاوی کردەوە؛ ئەمڕۆ شەممە ژوری هاوبەشی بازرگانیی تورکیا و ئێران لە شاری خۆی لە رۆژهەڵاتی کوردستان کرایەوە. شاری خۆی نزیکترین سنوری هاوبەشی نێوان رۆژهەڵات و باکوری کوردستانە کە ژورە هاوبەشە بازرگانییەکەی نێوان تورکیا و ئێرانی تێدا کراوەتەوە. عادل نەجەف زادە، نوێنەری خۆی و چایپارە لە پەرلەمانی ئێران رایگەیاند؛ لە چوارچێوەی گرنگیدان بە پەیوەندییە ئابورییەکان لەگەڵ تورکیا ئەمساڵ کارەکانی 40 کیلۆمەتر لە رێگای ستراتیژیی نێوان خۆی و  شاری کۆتۆل لە پارێزگای ورمێ بە بودجەی پێنج ملیۆن دۆلار کۆتایی دێت. لە لایەکی دیکەوە ئەرسین ئۆزدەمیر، سەرۆکی ژوری هاوبەشی بازرگانیی تورکیا و ئێران رایگەیاند ئەو دوو وڵاتە بە کردنەوەی ئەو ژورە بازرگانییە لە خۆی هەوڵ دەدەن ئاستی بازرگانیی نێوانیان بۆ 30 ملیارد دۆلار بەرز بکەنەوە. کردنەوەی ئەو ژورە هاوبەشە بازرگانییە لە کاتێکدایە لە رابردودا ئاستی بازرگانیی نێوان تورکیا و ئێران لە 11 ملیارد دۆلار بۆ نۆ ملیارد دۆلار لە ساڵێکدا کەمی کردبوە.      

بەرپرسێکی کۆماری ئیسلامی ئێران رایدەگەیەنێت ئەگەر لە یادی مەرگی ژینادا خۆپیشاندان دەست پێناکاتەوە ناڕەزایەتییەکان دژی دەسەڵات شکست دەهێنێت. مستەفا رۆستەمی، سەرۆکی ناوەندنی نوێنەرایەتیی عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران، رایگەیاند؛ بە پێی پێشبنییەکانی ئەو و ناوەندە ئەمنیی و هەواڵگرییەکانی وڵاتەکە، ئەگەر لە یەکەم ساڵیادی مەرگی ژینا ئەمینیدا خۆپیشاندانەکان دوبارە نەبنەوە لایەنگرانی دروشمی " ژن، ژیان، ئازادی" بە تەواوەتی شکست دەهێنن. بە وتەی ئەو دوژمنانی کۆماری ئیسلامی هەوڵ دەدەن لە یادی مەرگی ژینادا خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکان لە زانکۆکانەوە دەست پێبکەنەوە. رۆستمەمی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکانی بە کاری ئاژاوەگێڕانەوە و تێکدەرانە دژی کۆماری ئیسلامی ناو هێناوە و جەختی کردوەتەوە کە ئەگەر ناڕەزایەتییەکان لە یەکەم ساڵیادی مەرگی ژینا و سەرهەڵدانەکانی دوای مەرگی ئەو کچە دەست پێنەکەنەوە چیتر ناتوانن ناڕەزایەتیی دەربڕن چونکە لایەنگرانی ئەو خۆپیشاندانانە بە تەواوەتی شکست دەهێنن. لێدوانی ئەو بەرپرسەی کۆماری ئیسلامی لە کاتێکدایە نزیکەی دوو مانگی ماوە بۆ یەکەم ساڵیادی مەرگی ژینا ئەمینی کە دوای دەستبەسەرکردنی بە بیانوی نەگونجاوبونی باڵاپۆشیەکەی لە تارانی پایتەخت و دوای سێ رۆژ بێهۆشبون لە 16ی ئەیلولی ساڵی 2022 لە نەخۆشخانە گیانی لەدەستدا و ئەوەش ناڕەزایەتیی و خۆپیشاندانی لە رۆژهەڵاتی کوردستان و سەرتاسەری ئێرانی لێکەوەتەوە و لە زۆربەی وڵاتانی جیهانیش بۆ پشتیوانیی لەو ناڕەزایەتییانە گردبونەوە و خۆپیشاندان بەڕێوچو.

شەنای فاتح لەساڵی 2001ەوە یاسای سندووقی خانەنشینی رۆژنامەنووسانی كوردستان لەپەرلەمانی كوردستان دەرچووە، بەڵام تائێستا 11 رۆژنامەنووس لێی سودمەندبوون و وەزارەتی داراییش بێئاگایی خۆی لەسندوقەكە دەردەبڕێت. د.سامان فەوزی، یاساناس و مامۆستای زانكۆ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: 2001 سەردەمی دوو ئیدارەی بوو ، بەڵام ئەو یاسایە تێپەڕێندراوە لەپەرلەمان و لەزۆر رووەوە پشتی بەستووە بەیاساكەی عێراق كە لەساڵی 1973 دەرچووە. وتیشی: بەپێی یاساكە پێویستە سندووقێك دروستبكرێت، ئەو سندووقە لەسێ ئەندام پێكدێت، نوێنەری وەزارەتی رۆشنبیری - نوێنەری وەزارەتی دارایی - نوێنەری سەندیكا، پاشان كۆمەڵێك رێوشوێنی دیاریكردووە بۆ مەسەلەی خانەنشینی رۆژنامەنووسان. وەك ئەو شارەزا یاساییە دەڵێت: رۆژنامەنووسێكی زۆر هەیە كە لەكەرتی تایبەت كاردەكەن، مادام دەیانەوێت میدیا ببێتە دەسەڵاتی چوارەم مافی خۆیانە كە خانەنشین بن دوای ماوەیەك لەوەی كەئەركەكانیان بەشێوەی كرداری ئەنجامداوە. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی لەكاتێكدا یاساكە لە 2001 دەرچووە، بەڵام سندووقەكە لەساڵی 2009 راگەیەنراوە،  تەنها 11  رۆژنامەنووس سوودی لەو خانەنشینیە وەرگرتووە، لە 2014 بەبیانووی شەڕی داعش و قەیرانی دارایی سندوقەكە راگیراوە، بڕی ئەو خانەنشینیەش كەڕۆژنامەنووسەكان وەریانگرتووە 108 هەزار دینارە. بەوتەی سامان فەوزی لەعێراق هەرچەندە یاساكە لەساڵی 1979 دەرچووە بەڵام لە ساڵی 2011 هەموار كراوەتەوەو چەند مافێكی داوە بەڕۆژنامەنووسان لەوانەش، بۆ نموونە رۆژنامەنووسێك شەهید بوایە خێزانەكەی بڕی 750 هەزار دیناری بۆ دەبڕایەوە، ئەگەر رۆژنامەنووسێك برینداربێت 500 هەزار دیناری بۆ دەبڕدرێتەوە، بەبێ ئەوەی ئەوە بكرێت بەمەرج ببێتە ئەندام لەسەندیكای رۆژنامەنووسان. «لەیاسای خانەنشینی هەرێمی كوردستاندا ئەوە كراوەتە مەرج كەدەبێت ئەندامی سەندیكای رۆژنامەنووسان بێت، ئەمەش هەڵەیەكە لەیاساكەی كوردستاندا هەیە. «ئەگەر باوەڕمان بەجیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان هەبێت دەكرێت رۆژنامەنووسان پێویستیان بەحكومەت نەبێت خۆیان خانەنشین ببن، لەكاركردن بوێرترو ئازادانەتر بن، لەئێستادا جێبەجێكردنی ئەو یاسایە وەستێنراوە، كاتی ئەوە هاتووە بەجددی بیری لێبكرێتەوە هەموواری هەندێ لەبڕگەو ماددەكانی بكرێتەوە». د.سامان فەوزی وای وت. یاساناسێک: لە عێراق هەر ڕۆژنامەنوسێک خانەنشین بێت 750 هەزار دیانر وەردەگرێت هاوكات بژار حەكیم، جێگری نەقیبی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: سندوقی خانەنشینی رۆژنامەنووسان لەپەرلەمانی كوردستان بەژمارە ١٣ی ساڵی ٢٠٠١ دەرچووە بەپێی ئەم یاسایە رۆژنامەنووس خانەنشین دەكرێت. وتیشی: یاساكە ماف بۆ رۆژنامەنووس دەگەڕێنێتەوە كەساڵانی كاركردنی بەخزمەت بۆ هەژمار دەكرێت بۆئەوەی مافی لەبەرچاو بگیرێت و خانەنشین بكرێت، یاساكە لەو سەردەمەدا كە دەرچووە باش بووە، بەڵام زەمەنی ئێستا جیاوازەو پێویستە بەیاسا رێكبخرێتەوە. بژار حەكیم دەشڵێت: كە یاساكە دەرچوو جێبەجێكراوەو سندوقی خانەنشینی و دەستەی بۆ دروست كرا، لەسەرەتاشدا سندوقەكە هاوكاری دارایی كراوە بۆ ئەوەی رۆژنامەنووس خانەنشین بكات، كە یاساكە دەرچووە جۆری دراو لەكوردستان پێی دەوترا دینار. «رۆژنامەنووس ئەوكات بەمووچەی مانگانەی ٧٢٠ دیناری سویسری خانەنشین دەبوو، كە ئەوەش مووچەیەكی شایستەبووە، بەڵام دوای ئەوەی رژێمی عێراق كۆتاییهات مووچەی خانەنشینی رۆژنامەنووس بە ١٠٨ هەزار دیناری مانگانە دیاری كراوە، دیارە كە ئەم بڕە پارەیە زۆر كەمەو هیچ رۆژنامەنووسێك ناچێ بەم پارەیە خانەنشین بكرێت». بژار حەكیم وای وت. جێگری نەقیبی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان ئاماژەی بەوەكرد ساڵانێكی زۆرە ئەنجوومەنی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان لەهەوڵی بەردەوامدایە بۆ ئەوەی لەگەڵ پەرلەمان یاساكە هەموار بكاتەوە. بەوتەی بژار حەكیم، تائێستا بەپێی یاسای سندوقی خانەنشینی رۆژنامەنووسانی كوردستان ١١ رۆژنامەنووس لەسندوقەكەدا خانەنشین كراون بەمووچەی مانگانەی ١٠٨ هەزار دینار، بەڵام  لەساڵی ٢٠١٥وە بەهۆی پشتیوانی نەكردنی سندوقەكە لەڕووی داراییەوە مووچەكان وەستێندراون.  جێگری نەقیبی سەندیكای رۆژنامەنووسان بەمافی ئاسایی هەر رۆژنامەنووسێكی دەزانێت كە ساڵانی كاركردنی لەمیدیا بەخزمەت بۆ هەژماربكرێت بەڵام بەمەرجێك ئەندامی سەندیكا بێت، باس لەوەشدەكات هەر رۆژنامەنووسێك كەدواتر لەفەرمانگەیەكی حكومی دادەمەزرێ دەتوانێت خزمەتەكەی بگوازێتەوە بۆ فەرمانگەكەی و بۆی هەژماربكرێت. بەپێی ئەو ئامارەی دەست هاوڵاتی كەوتووە، لەساڵی 1991ەوە تائێستا هەزارو 200 رۆژنامەنووس خزمەتیان لەكاری میدیاییەوە گواستووەتەوە بۆ حكومەت واتە بوونەتە فەرمانبەر. هاوڵاتی پەیوەندی بەچەند بەرپرسێكی وەزارەتی داراییەوە كرد، سەبارەت بەهۆكاری راوەستاندنی پاڵپشتی سندوقی خانەنشینی رۆژنامەنووسان پرسیاری لێكردن، بەڵام رەتیانكردەوە لەو بابەتە ئاگاداربن. هەر بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان زیاتر لەهەشت هەزار ئەندامی هەیە بەڵام لەساڵی 2022 دا تەنها ملیۆنێك و 800 هەزار دینار پارەی ئابوونە لەڕۆژنامەنوسان كۆكراوەتەوە.

هاوڵاتی کەجەکە لە بەیاننامەیەکدا ئیدانەی دوبارە سزادانەوەی شیروان شێروانی دەکات و دەڵێت، "هەر دەنگێکی ناڕازی لە باشوری کوردستانەوە لە دژی سیاسەتی گەندەڵی و دزی و بەکرێگیراوی بەرز ببێتەوە پەدەکە هەوڵ دەدات کپ و سەرکوتی بکات." دەشڵێت، "وەک لە نموونەی شەهید سەردەشت عوسمان و شەهید وەدات حسێندا دەبینرێت، سیاسەتی دەسەڵاتی پەدەکە لەم بوارەدا ئەشکەنجە و کوشتنە. بەڵام کۆمەڵگای کوردی لە باشوری کوردستاندا کە خاوەنی دەیان ساڵ رەنج و قوربانییدانە لە دژی رژێمی فاشیستی بەعس مل بەم زەخت و گوشارانە نادات و هەموو دەرفەتێک بۆ دەربڕینی هەڵوێستی ئازادیخوازانەی خۆی بەکار دەهێنێت." کەجەکە ڕاشیدەگەیەنێت،"سەپاندنی چوارساڵی دی زیندان بە سەر رۆژنامەنووس شێروان شێروانی هیچ بنەمایەکی یاسایی نییە و نیشانەی ئەوەیە کە ماف و ئازادییەکان لە هەرێمی باشوری کوردستان لە پاشەکشێکی مەترسیداردایە". دەقی بەیاننامەکەی کەجەکە: لەم رۆژانەدا کە لە ساڵیادی پەیمانی لۆزان نزیک دەبینەوە و داگیرکەران لە ژێر ناوی رێککەوتنی جیاوازدا دەیانەوێت بەردەوامی بە سیستەمی لۆزان بدەن، پێویست دەکات کە گەلی کورد لە هەر چوار بەشی کوردستان و بە تایبەت هێز و لایەنە سیاسیەکانی سەرتاسەری کوردستان هەوڵی زیاتر بدەن بۆ زیاتر لێک نزیکبوونەوە یەکگرتنی سیاسی و هەرچی پتەوترکردنی کۆمەڵگای کوردستان. لەم رووەوە بە تایبەت ئەرک دەکەوێتە سەرشانی دەسەڵاتی باشوری کوردستان کە بە رێزگرتن لە ماف و ئازادییە بنچینەییەکان رێگە لە بەردەم گەشەی کۆمەڵگا لە هەموو بوارەکاندا بکاتەوە. بەڵام بەداخەوە دەبینین کە پارتی دیمۆکراتی کوردستان بە قۆڕخکردنی هەموو جۆمگەکانی دەسەڵات و سەپاندنی ویست و سیاسەتی خۆی بەسەر کۆمەڵگادا کەشێکی مەترسیداری لە گرژی و ئاڵۆزی خولقاندووە. هەر دەنگێکی ناڕازی لە باشوری کوردستانەوە لە دژی سیاسەتی گەندەڵی و دزی و بەکرێگیراوی بەرز ببێتەوە پەدەکە هەوڵ دەدات کپ و سەرکوتی بکات. لەم چوارچێوەیەدا وەک لە نموونەی شەهید سەردەشت عوسمان و شەهید وەدات حسێندا دەبینرێت، سیاسەتی دەسەڵاتی پەدەکە لەم بوارەدا ئەشکەنجە و کوشتنە. بەڵام کۆمەڵگای کوردی لە باشوری کوردستاندا کە خاوەنی دەیان ساڵ رەنج و قوربانییدانە لە دژی رژێمی فاشیستی بەعس مل بەم زەخت و گوشارانە نادات و هەموو دەرفەتێک بۆ دەربڕینی هەڵوێستی ئازادیخوازانەی خۆی بەکار دەهێنێت. پەدەکەش کە ئارمەنجەکەی ئەوەیە کە کۆمەڵگایەکی کۆیلە و گوێڕایەڵی دەسەڵات دروست بکات هەموو ئامرازەکانی دەسەڵات بۆ چەوساندنەوەی ئازادیخوازان و رەخنەگران بەکار دەهێنێت. چەند ساڵە کە پەدەکە بەدەیان کەسایەتی ئازادیخواز و چالاکوان و رۆژنامەنووسی لە بادینان بە بارمتە گرتووە و بە بەکار هێنانی دەزگاکانی وەکو پۆلیس و ئاسایش و دادوەری هەوڵ دەدات کە گەل چاوترسێن بکات و وای لێبکات کە ئیرادەی خۆی رادەستی دەسەڵات بکات. سەپاندنی سزای لە سێدارەدان بە سەر "عبدالرحمان ئەر" و "مەزڵۆم داغ"و ئەشکەنجدانی جەستەیی و دەروونییان، سەپاندنی چوارساڵی دیکەی سزای زیندانی بەسەر شیروان شێروانی بە تۆمەتی بێ بنەما و هەروەها رفاندنی ئۆمێد بەرۆشکی لە لایەن پەدەکەوە، زەخت و گوشار لە سەر بنەماڵە و هاوژینی ئەدهەم بارزانی هەموو ئاماژەی مەترسیدارن بۆ داهاتووی ماف و ئازادییە بنەڕەتییەکان لە باشوری کوردستاندا. بەتایبەتی، سەپاندنی چوارساڵی دی زیندان بە سەر رۆژنامەنووس شێروان شێروانی هیچ بنەمایەکی یاسایی نییە و نیشانەی ئەوەیە کە ماف و ئازادییەکان لە هەرێمی باشوری کوردستان لە پاشەکشێکی مەترسیداردایە. پەدەکە دەسەڵاتی دادوەری هەرێم بۆ سەپاندنی نادادپەروەری بەکار دەهێنێت، بڕیاری تاکەلایەنە و تاکەکەسی بە سەر دادگاکاندا دەسەپێنێت و مرۆڤە ئازادیخوازەکان بە تۆمەتی بێ بنەما بە بارمتە دەگرێت. شێروان شێروانی و هاوڕێیەکانی بارمتەی سیاسین لە دەستی دەسەڵاتێکی حزبی لە پێناو سەپاندنی سیاسەتی بنەماڵەیی و بەکرێگیراوی بە سەر کۆمەڵگای باشوری کوردستاندا. لێرەدا بانگ لە هەموو رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ لە سەر ئاستی نێو دەوڵەتی و کوردستان، هەموو حیزب و لایەنە سیاسیەکان و هەموو چین و توێژەکانی کۆمەڵگا و ئازادیخوازەکان و رۆشنبیران دەکەین کە لە پێناو هەڵوەشاندنەوەی ئەم بڕیارە نادادپەروەرانە و ئازادی شێروان شێروانی و هەموو ئازادیخوازانی بەندکراو بکەونە ناو هەوڵدانەوە و لەم پێناوەدا هەموو هێز و توانای خۆیان بەکار بێنن." کۆمیتەی پەیوەندییەکانی کەجەکە 21.07.2023

ئیمان زەندی پاش هەوڵدانی حكومەتی خۆجێیی هەڵەبجە بۆ كردنەوەی دەروازەی تەوێڵە- كرماشان، رۆژی ٢٧ی ئایاری ئەمساڵ بەڕووی بازرگانی و گەشتیاریدا كرایەوە، كە تائێستا 140 هەلی كاری بۆ گەنجان و شۆفێران رەخساندووە. مەرزی تەوێڵە ٨٠ ساڵ لەمەوپێش مەرز بووە، بەڵام بەهۆی شەڕی نێوان عێڕاق و ئێانەوە داخرا تاساڵی ١٩٩٢، لەو ساڵە كرایەوەو هاتوچۆی تێدا كرا، بەڵام بەفەرمی نەناسرا لەلایەن حكومەتی عێراق و كۆماری ئیسلامی ئێران. كاوە شێخ عەلی، جێگیری پاڕێزگای هەڵەبجە لەلێدوانێكیدا بەهاوڵاتی وت: «لەساڵی ٢٠١٤ لەمانگی ئەیلول یاداشتێكی لێكتێگەشتن لەنێوان قائیمقامی هەڵەبجەو قائیمقامی پاوە واژۆكرا، تاوەكو بەناسنامە و پاسپۆڕت هاتوچۆ لەهەردوولا بكرێت، بەڵام نەچووە بواری جێبەجێكردن». كاوە ئاماژەی بەوەكرد كەئەوان ساڵەكانی ٢٠١٨، ٢٠١٩، ٢٠٢٠ و ٢٠٢١ وەكو پارێزگای هەڵەبجە چەند كۆبونەوەیەكیان لەگەڵ دەستەی دەروازە سنورییەكان كردووەو ئەوانیش سەردانی پارێزگای هەڵەبجەیان كردووە، بەهۆیەوە سەرۆكایەتی ەزامەندبوو نووسراو لەڕێگای وەزارەتی دەرەوە ئاراستەی كۆماری ئیسلامی ئێران بكرێت، تاوەكو مەرزی تەوێڵەو پشتە بكرێت بەفەرمی. «لەساڵی ٢٠١٨ هەیئەی منافسی حدودی لەڕێگای خۆیانەوە وەزارەتی دەرەوەیان ئاگاداركردبوویەوە لەوەی ئایا سەرۆكایەتی كۆماری ەزامەندە لەسەر ئەوەی ئەم مەرزانە بكرێنە فەرمی یاخو نا، بەهۆیەوە سەرۆكایەتی كۆماری ئێران لە ٧ی ئابی ٢٠١٩ كۆبوونەوەیان ئەنجامداوە، بڕیاریاندابوو مەرزەكانی تەوێڵە لەگەڵ پشتەو كێلێ و چەند مەرزێكی تر ببێت بەفەرمی و هاتوچۆی گەشتیاریشی تێدابكرێت». كاوە وای وت وتیشی: «مەرزەكانی هەڵەبجە زۆرترین بەدواداچوونی بۆ كراوە لەلایەن حكومەتی خۆجێییەوە، بەڵام بەدەمەوە بوون لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە ئێستاش كزو لاوازە، بەڵام شوێنەكانی تر زۆر بەدەمەوەچوون هەیە». هەڵەبجە هاوسنورە لەگەڵ پارێزگاكانی كرماشان و سنە، مەرزەكانی تەوێڵەو پشتەو سازان سەر بەپارێزگای كرماشانەو مەرزی مڵەخوردیش سەر بەپارێزگای سنەیە. بۆ بەفەرمیكردنی مەرزەكانی تەوێڵەو پشتە لەلایەن پارێزگاكانی كۆماری ئیسلامی ئێران، وەزارەتەكانی ناوخۆو بازرگانی كۆماری ئێران، حكومەتی عێراق، سەرۆكایەتی دەروازە سنورییەكان، لەگەڵ وەزارەتەكانی دەرەوەو دارایی عێراق، حكومەتی خۆجێی و پەرلەمانتارانەوە هەوڵی بۆ دراوە، بەڵام حكومەتی هەرێم كەمتەرخەم بووە لەبوژاندنەوەیان. سەبارەت بەگرنگی بەفەرمیكردنی مەرزەكانی هەڵەبجە، ناوبراو روونیكردەوە: «بۆ گەشتیاری زۆر سودی دەبێت، چونكە هاووڵاتییان بۆ وەرگرتنی چارەسەر سەردانی پارێزگای كرماشان لەوێشەوە بۆ تاران دەكەن واتە نزیكترین ێگای وشكانییە، بەڵام رێگای بازرگانیەكەی تاڕادەیەك سنوردارە، ئەوكاتە بەمەرزەكانی سازان و پشتەو تەوێڵە لەگەڵ مڵەخورد ئەگەر بكرێتەوە بوژانەوەیەكی ئابوری گەورە بەهەڵەبجە دەدەین». لەهەڵەبجە بۆ تەوێڵە نزیكەی ٣٤ كیلۆمەترەو لەسلێمانی تا مەرزەكە بەنزیكەیی ٢٣٠ بۆ ٢٤٠ كیلۆمەتر دەبێت، بەمەش راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ هەلیكار لەناوچەكە دەڕەخسێنێت لەبارەی بەڕێوەبەڕی مەرزەكەوە جێگیری پارێزگای هەڵەبجە باسی لەئەوەشكرد، بەڕێوەبەریان تائێستا دیارینەكراوە، بەڵام پێشنیاری چەند كەسێك کراوەو نێردراوە بۆ وەزارەتی دارایی هەرێم، چونكە سەرەتا دەبێت بەڕێوەبەری گومرگ دابنرێت كە زیاتر لەچوار ساڵە دوو فەرمانی بۆ دەرچووە لەهەردوو كابینەی چوارەم و پێنجەم و نەچووەتە بواری جێبەجێكردن، بۆ ئەو مەبەستەش لەڕۆژنامەی وەقائیعیش بڵاوبووەتەوە بۆ جێبەجێكردنی، بەڵام مەرزی تەوێڵە لەڕووی گومرگیەوە تاوەكو ئێستا سەر بەپاڕێزگای سلێمانییەو مەرزی پشتەش سەر بەپارێزگای ئیدارەی گەرمیانە. كۆتا بڕیار بۆ كردنەوەی مەرزی تەوێڵە شوشمێ، لەبەرواری ١٠ی ئابی ٢٠١٩ەوە دەرچوو، لەبەرواری ٢٧ی ئایاری ئەمساڵ و رۆژێك پێش جەژنی قوربانی پیرۆز لەقەزای پاوە لەكۆبونەوەیەكی نێوان پارێزگاری هەڵەبجە و كرماشان بڕیاری بەفەرمیبوونی ئەو مەرزە جێبەجێكرا. لەبارەی كۆنترۆڵكردنی رێگای قاچاخ كاوە شێخ عەلی ئاشكرایكرد: «بەكردنەوەی مەرزەكە رێگای قاچاخچی ئەگەر بنەبڕ نەكرێت كەمتر دەبێتەوە، هەلیكار بەتایبەتی بۆ ئەو هاووڵاتییانەی شۆفێرن دەڕەخسێنێت، هەناردەو هاوردە بەردەوامبووەو بەردەوام دەبێت». سەبارەت بەوەی تاچەند جەیشی عێراقی مەترسی دروستدەكەن بۆ ئەو مەرزە، ئەو دەڵێت: «هیچ مەترسییەك لەلایەن جەیشی عێراقیەوە نیە، چونكە هاوشێوەی مەرزەكانی تری هەرێمە، لەساڵی ٢٠١٧ تەنیا لەپارێزگای سلێمانی و ئیدارەی گەرمیان و هەڵەبجەو راپەڕین ٥٢ مەرز هەبووە و بەئاگاداری حكومەتی عێراقی كراونەتەوە، لەبارەی ئەم دوو مەرزەش حكومەتی عێراقی  ئاگادارن لەكردنەوەی، هەربۆیە لەڕووی ئەمنیەوە زۆر سەلامەتە». لەبارەی پەراوێزخستنی ئەو پارێزگایەوە زیاتر جەختیكردەوەو دەشڵێت: «بەهۆی ناكۆكبوونی لایەنەكان و هۆكاری ناوخۆی و ناوچەگەریەتی ئەو پارێزگایە پشتگوێخراوە، خۆشبەختانە بەفەرمیكردنی مەرزی سازان دەستیپێكردووە، لەئایندەشدا بۆ مەرزی مڵەخورد هەنگاوی باشتر دەنرێت  لەڕێگای پاڕێزگای سنەوە». نوخشە ناسیح، قائیمقامی پارێزگای هەڵەبجە لەلێدوانێكیدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو مەرزی تەوێڵە شوشمێ مەرزێكی نیمچە فەرمییەو لەماوەی ١٥ ساڵی رابردودا هەمیشە هەوڵیانداوە بیكەنەوە، دوای چەندین دانیشتن لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران، ئەمساڵ دوایین كۆبوونەوە كراو مەرزەكە كرایەوە بەڕووی هاووڵاتییان و هاتوچۆی گەشتیاری تێدا ئەنجامدەدرێت لەڕێگای پاسپۆرتەوە. نوخشە ناسیح باسی لەئەوەشكرد، ئەو مەرزە بودجەی بۆ دابیننەكراوە لەلایەن حكومەتەوە، بەڵكو ئەو كارانەی بۆی كراوە لەڕێگای حزبەوە بودجەكەی بۆ دابینكراوە، رێگاكەش بۆ هاتوچۆی بازرگانی و گەشتیارییە. لەڕووی ئاسایش و ئەمنییەوە وتیشی: «هیچ كێشەیەكی ئەمنی نیە، هەموو هاوڵاتییەك لەڕێگای چوون لەمەرزەكانی ترەوە بەپاسپۆرت دەڕۆن، لێرەش بەهەمانشێوە بەپاسپۆرتەو بۆ هەموو هەرێمی كوردستانیشە». پێشەوا ئەحمەد، سەرۆكی ژووری بازرگانی هەڵەبجە، ‌لەبارەی كردنەوەی ئەم مەرزە هێمای بۆ ئەوەكرد لەڕووی ئابوری و كەرتی گەشتیاری دەبێتە سەرچاوەیەكی زۆرباش بۆ هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و كۆماری ئیسلامی ئێران، بەزیادبوونی جوڵەی بازرگانی لەهاوردەو هەناردە لەنێوان هەردوولادا داهاتەكە زیاددەكات و بەپێچەوانەوە. هەر لەڕووی ئابورییەوە دەبێتە هۆكارێكی زۆر باش بۆ كەمكردنەوەی تێچووی گواستنەوەی كەلوپەل و پێداوستیی بۆ كۆمپانیاو بازرگانان بەتایبەت كەمكردنەوەی تێچووی گواستنەوەی مەوادی سەرەتایی (مواد الاولیە) بۆ كارگەكان چونكە رێگاكە نزیك دەبێتەوە. سەرۆكی ژووری بازرگانی هەڵەبجە دەشڵێت: «لەڕووی گەشتیاریشەوە، دەبێتەهۆی ئەوەی لەسەر رێگای هەردوو پارێزگاكەو لەهەدوو دیوەوە ژمارەیەكی زۆر خواردنگە و چێشتخانە و شوێنی مانەوەو هۆتێل بكرێنەوە بۆ گەشتیاران». سەرۆكی ژووری بازرگانی و جێگری پارێزگاو قائیمقامی هەڵەبجە سەبارەت بەبودجەی تەرخانكراو بۆ مەرزەكەو داهاتی مەرزەكە رایانگەیاند، هیچ زانیارییەكیان نییە لەوبارەیەوەو داهات و خەرجی ئەو مەرزە دیارینەكراوە. مەرزی تەوێڵە ٤٢ كم دوورە لەسەنتەری هەڵەبجەوەو نزیكەی ١٤٥ كم  لەكرماشانەوە دوورە، ئەم مەرزە هەردوو پارێزگای (هەڵەبجەو كرماشان) بەیەكەوە دەبەستێتەوە. لەبارەی ئەوەی هەلیكار بۆ چەند كەس دەڕەخسێنێت و چەند نوسینگەی تێدایە؟ ناوبراو روونیكردەوە: «زیاتر لە ١٤٠ هەلیكاری بۆ شۆفێری بارهەڵگرو كرێكار رەخساندووە، لەئێستاشدا لەجوڵەی بازرگانیەكەدا هاوردەو هەناردەی تێدادەكرێت ، بەڵام بەزۆری هاوردەی تێدا دەكرێت وەكو (گەچ و میوەو پلاستیك و خۆڵی ئاسن و چیمەنتۆ...)، بەڵام هەناردەی كەمترە».