ڕێڕەوی زەنگێزۆر و ڕێڕەوی داود 

هاوڵاتی  زیاتر لە 20 ساڵە دەریاچەی ورمێ مەترسی وشكبوونی لەسەرە بەڵام ئەو مەترسییە لەئەمساڵدا زۆتر لەهەموو كاتێك خەریكە روودەدات و شارەزایان دەڵێن دەریاچەكە بووەتە زۆنگاو. بەوشكبوونی دەریاچەی ورمێ قەیرانی ژینگەیی لە رۆژهەڵاتی كوردستان و ژمارەیەك لەشارەكانی سنوری هەزار كیلۆمەتریی ئەو دەریاچەیە و دۆخەكە بەجۆرێك كاریگەریی لەسەر خەڵك كردووە كە ژمارەیەك لە دانیشتوانی شیعەی ئەو پارێزگایە لەیادی چلەی ئیمام حسێندا شینیان بۆ ورمێ گێڕا. حكومەتی ئێران دەڵێت لەماوەی نۆ ساڵدا و تائەمساڵ حەوت ملیار مەتر سێجا ئاو رژاوەتەوە دەریاچەی ورمێ، بەڵام ئەوەی ئێستا بەدیدەكرێت هەست ناكرێت ئەو دەریاچەیە یەك لەسەدی ئەو بڕە لەئاوەی تێڕژابێت. بەڕێوبەرایەتی ژینگەی ورمێ بڵاویكردووەتەوە هۆكاری سەرەكیی وشكبوونی ئەو دەریاچەیە دەگەڕێتەوە بۆ بەردەوامبونی زیادەڕەوی لەبەكارهێنانی ئاوی دەریاچەكە بۆ كشتوكاڵ و هاوكات بوونی بیری ئاوی نایاسایی لەو ناوچەیە.   گەورەترین دەریاچەی كوردستان دەبێتە مەترسی گەورە بۆ ژینگە موحسین موسەوی شارەزای ژینگە بەمیدیای فەرمی ئێرانی راگەیاند؛ بۆ بوژانەوەی دەریاچەی ورمێ پێویستە لە 27 هەنگاودا ئاوی كشتوكاڵی ناوچەی ورمێ و پارێزگای تەبرێز بە رێژەی 40% كەمبكرێتەوە، چونكە رووبەری كشتوكاڵی بەرئاوی ئەو دەریاچەیە دەگاتە دوو ملیۆن و 400 هەزار دۆنم». دەركەوتوە پلانێكی پێشوی حكومەت و پڕۆژەكانی سوپای پاسداران كەئاوی ناوچەكانی سەردەشت و پیرانشاری بەتونێل رەوانەی دەریاچەكە كردووە شكستی هێناوە و بەهیچ شێوەیەك ئاهێكی بەبەری ئەو دەریاچەیەدا نەكردووەتەوە. بەهۆی وشكبوونی دەریاچەی ورمێ لانیكەم ژیانی 14 ملیۆن كەس دەكەوێتە مەترسییەوە و رووبەری پێنج هەزار و 257 كیلۆمەتر زەویش لەنزیك ورمێ دەبێتە بیابانی خوێ كەئەوەش خوێبارینی لەشێوەی خۆڵبارین لێدەكەوێتەوە كە زۆر مەترسیدارە. بەوتەی شارەزایانی ژینگەیی ئەو دەریاچەیە كەگەورەترین دەریاچەی كوردستانە پێویستی بەدوو ملیار دۆلارە بۆ رزگاركردنی لەوشكبوون ئەگەرچی لە 10 ساڵدا 580 ملیۆن دۆلار بەناوی پاراستنی دەریاچەی ورمێ خەرجكراوە، بەڵام 95٪ی ئەو دەریاچەیە وشكبووە.   ئاوی دەریاچەی ورمێ بۆ كەمترین ئاستی 60 ساڵی رابردوو كەمدەكات ئاوی دەریاچەی ورمێ بەشێوەیەكی بەرچاو كەمدەكات و بەرپرسێكیش دەڵێت ئەگەری بوون بە زۆنگاوی ئەو دەریاچەیە و وشكبوونی هەیە. بەپێی وێنەكانی مانگی دەستكرد لەدەریاچەی ورمێ لە رۆژهەڵاتی كوردستان دەركەوتووە ئاستی ئاوی ئەو دەریاچەیە بۆ كەمترین ئاستی 60 ساڵی رابردو كەمی كردووە. لەنوێترین توێژینەوەدا دەركەوتووە ئەمساڵ كەمترین بڕی ئاو لەساڵی 1964 تا ئێستا رژاوەتە دەریاچەكەوەو سەرەڕای ئەوەی حكومەت بانگەشەی ئەوەی كردووە بەچەند پڕۆژەیەك ئاوی لەشارەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی كوردستانەوە بۆ ئەو دەریاچەیە گواستووەتەوە. عیسی كەلانتەری، بەرپرسی پێشووی پارێزگاری لەژینگەی ئێران و بەڕێوەبەری جێبەجێكاری بوژاندەوەی دەریاچەی ورمێ بە رۆژنامەی (ئیعتیماد)ی وڵاتەكەی راگەیاندوە؛ بە ئەگەری زۆر تاكۆتایی وەرزی هاوینی ئەمساڵ دەریاچەكە بەتەواویی وشك دەبێت. بەوتەی كەلانتەری لەئەگەری وشكبونی دەریاچەكە زیاترین مەترسیی رووبەڕووی دانیشتوانی پارێزگای ورمێ و تەبرێز دەبێتەوە چونكە خوێی ئەو دەریاچەیە لەشێوەی خۆڵبارین بڵاودەبێتەوەو ئەوەش مەترسیدارە. بڵاوبوونەوەی ئەو توێژینەوەیە لەكاتێكدایە پێشتر محەمەدسادق موعتەمیدیان، پارێزگاری ورمێ و ئەندامی ئێستای دەستەی بوژاندنەوەی دەریاچەی ورمێ رایگەیاندبوو پڕۆژەی گواستنەوەی ئاوی كانی سێو بە بودجەی (150) ملیار تمەن لە رابردوودا كەدەكاتە نزیكەی سێ ملیۆن و 300 هەزار دۆلار لەماوەی حەوت مانگدا لەلایەن ناوەندی (خاتەمولئەنبیا)ی سەر بەسوپای پاسداران جێبەجێكراوە لەكاتێكدا ئەو پڕۆژەیە پێویستی بە (18) مانگ كات هەبووە بۆ تەواوبوونی. ئێران گواستنەوەی ئاوی لەبەنداوی كانی سێو لەسەردەشت بۆ دەریاچەی ورمێ بەگەورەترین پڕۆژەی ژینگەپارێزیی رۆژئاوای كیشوەری ئاسیا ناوبردووە لەكاتێكدا ئەو پڕۆژەیە بەهۆكارێك بۆ وشكبوونی سەرچاوەكانی ئاوی سەردەشت و پیرانشار لەقەڵەمدەرێت كە هاوسنورن لەگەڵ هەرێمی كوردستان.   شكسی پڕۆژكەی سوپای پاسداران ئەمساڵ دوای 10 ساڵ دواجار ئێران بەكردنەوەی تونێلێكی 36 كیلۆمەتری رایگەیاند قەیرانی وشكبوونی دەریاچەی ورمێ چارەسەر دەكات و بڕیارە ساڵانە 300 ملیۆن مەتر سێجا ئاو لەپیرانشار بەرەو دەریاچەكە بگوازێتەوە بەڵام ئەو پڕۆژە بە بانگەشەیەكی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی لەقەڵەمدەدرێت كە زیانەكانی لەسودەكانی زۆر زیاترە. زیانی ئەو پڕۆژەیە جگە لەناوخۆی رۆژهەڵاتی كوردستان بەرۆكی هەرێمی كوردستان دەگرێتەوە چونكە دەبێتە مایەی كەمبوونەوەی ئەو سەرچاوانەی كە دەڕژێنە زێی بچووك.  ئەگەرچی بەرپرسانی ئێران رایانگەیاندووە تەنها لەو كاتانەدا ئاوی بەنداوی كانی سێو بۆ دەریاچەی ورمێ بەردەدرێتەوە كە كاتی كشتوكاڵ نەبێت و زیان بەدانیشتوانی ناوچەكە نەگەیەنێت و رەچاوی مافی ئاوی وڵاتانی دراوسێ دەكرێت بەڵام بڕیارە رێژەی ئەو ئاوەی كە رەوانەی  دەریاچەكە دەكرێت بەپێی توانا و پێویستی بۆ دوو هێندە زیاد بكرێت كە ئەوەش دەبێتە مایەی كەمبوونەوەی زۆربەی سەرچاوە ئاوییەكانی سەر زەوی و ژێر زەوی لەسنوری نێوان رۆژهەڵات و هەرێمی كوردستان.  محەمەدسادق موعتەمیدیان، پارێزگاری ورمێ و ئەندامی دەستەی بوژاندنەوەی دەریاچەی ورمێ رایگەیاندووە پڕۆژەی گواستنەوەی ئاوی كانی سێو بە بودجەی (150) ملیارد تمەن لە رابردودا كەدەكاتە نزیكەی سێ ملیۆن و 300 هەزار دۆلار لەماوەی حەوت مانگدا لەلایەن ناوەندی (خاتەمولئەنبیا)ی سەر بەسوپای پاسداران جێبەجێكراوە لەكاتێكدا ئەو پڕۆژەیە پێویستی بە (18) كات هەبوو بۆ تەواوبوونی. ئێران گەیاندنی ئاو لەبەنداوی كانی سێو لەسەردەشت بۆ دەریاچەی ورمێ بەگەورەترین پڕۆژەی ژینگەپارێزیی رۆژئاوای كیشوەری ئاسیا ناودەهێنێت لەكاتێكدا ئەو پڕۆژەیە بە هۆكارێك بۆ وشكبوونی سەرچاوەكانی ئاوی سەردەشت و پیرانشار لەقەڵەمدەرێت كەهاوسنورن لەگەڵ هەرێمی كوردستان.   گەورەترین دەریاچەی كوردستان دەبێتە زۆنگاو دەریاچەی ورمێ وەك گەورەترین دەریاچەی كوردستان كە لەساڵی 1998 بە 25ەمین دەریاچەی گەورەی جیهان ئەژماردەكرا لەئێستادا 95٪ی ئاوەكەی وشكبووەو بەرپرسانی ئێرانیش دەڵێن لە 10 ساڵدا 580 ملیۆن دۆلار بۆ رزگاركردنی دەریاچەكە خەرجكراوە. روحەڵڵا موتەفەكر ئازاد، نوێنەری پارێزگای تەبرێز لەپەرلەمانی ئێران رایگەیاندووە؛ وشكبوونی ورمێ بەواتای سەرهەڵدانی گەردەلولی خوێیە بە بازنەی 600 كیلۆمەترو ئەوەش ژیانی زیاتر لە 14 ملیۆن مرۆڤ دەخاتە مەترسییەوە. ئاستی ئاوی ئێستای دەریاچەی ورمێ دوو ملیارو 480 ملیۆن مەترسێجایە، ئەو بڕە لەساڵی رابردودا یەك ملیارو 440 ملیۆن سێجا بووە، لەكاتێكدا ئەو دەریاچەیە دەبێت لەحاڵەتی ئاسایی خۆیدا 13 ملیار مەترسێجا ئاوی تێدابێت و لەساڵێكدا لانیكەم سێ ملیار و 100 هەزار مەتر سێجا ئاو بڕژێتە ئەو دەریاچەیەوە. شارەزایانی ژینگە جەخت لەوە دەكەنەوە ئەگەر دۆخی ئێستای دەریاچەی ورمێ بەم شێوەیەی ئێستای بەردەوام بێت كە گەورەترین دەریاچەی كوردستانە لەپاییزی ئەمساڵدا دەبێتە زۆنگاو.

عەممار عەزیز لەسنوری پارێزگای دهۆك چوار كارگەی ریسایكلین هەن، بەڵام توانای وەرگرتنی هەموو زبڵ و خاشاكی پارێزگاكەیان نییە، بەشی زۆری دەكرێتە ژێر خوڵەوە كە نزیكەی 50%ی خۆراكە، پسپۆرێكی ژینگەش دەڵێت تەنها زیانە داراییەكان مانگانە دەگاتە 20 ملیۆن دۆلار. دیار حازم، بەرپرسی ژینگە و خزمەتگوزاری لەبەڕێوەبەرایەتی گشتیی شارەوانیەكانی دهۆك بەهاوڵاتی وت:  زبڵ و خاشاكی قەزای ناوەندی دهۆك و سێمێل رۆژانە 700 بۆ 750 تۆنە، لەو بڕە 48%ی خۆراكە، كارگەكانمان دەرەقەتی ئەوە نایەن تەواوی زبڵ و خاشاك وەربگرن و ریسایكلینی بۆ بكەن. وتیشی: بۆ چارەسەری ئەم بابەتە دوو جۆر حاویە دابین دەكەین و لەقەزای سێمێل دەستمانپێكردوە، یەكێك بۆ زبڵی وشك و ئەوەی تر بۆ زبڵی تەڕ ، هەروەها بۆ ساڵی ئایندە لەقەزاكانی ئاكرێ و شێخان و بەردەڕەش جێبەجێ دەكرێت، بۆ قەزای ئامێدی و دەوروبەریش هەمان شت بەكاردەهێنێن، لەم رێگایەوە فشاری سەر كارگەكانی ریسایكلینیش كەم دەبێتەوە. «چوار كارگەی ریسایكلینمان هەیە، هەندێكجار كێشەی سیولەمان هەیە ئەوەش بابەتێكی گشتییەو پەیوەندی بەوەزارەتەوە هەیە نەك ئێمە» بەرپرسی ژینگە و خزمەتگوزاری لەبەڕێوەبەرایەتی گشتیی شارەوانیەكانی دهۆك وادەڵێت. بڵند رەزا، سەرۆكی شارەوانی ئاكرێ بەهاوڵاتی وت: كارگەی جیاكردنەوەی زبڵ و خاشاكی ئاكرێ لە2011ەوە دامەزراوە، هەر لەوكاتەوە تائێستا بەبەردەوامی ئیش دەكات، ئێستا رۆژانە 200 بۆ 230 تۆن زبڵ و خاشاك وەردەگرێت، لەم رێژەیە سەرووی 50%ی دەكرێتە ژێر خۆڵەوە. وتیشی: ئەوەی تر جیادەكرێتەوەو بەشێكی بۆ كشتوكاڵ بەكاردەهێنرێت و بەشێكی تر دەبێتە نایلۆن و كارتۆن و دووبارە بەكاردەهێنرێن، كارگەكە توانای وەرگرتنی 400 تۆنی هەیە. بڵند رەزا دەشڵێت: ئەو كارگەیەی ئێمە زبڵ و خاشاكی سێ قەزا وەردەگرێت ئەویش قەزاكانی ئاكرێ، بەردەڕەش و شێخان هەموویان 30 شارەوانیە، لەسنوری پارێزگای دهۆك 47 شارەوانی هەن، رۆژانە بەگشتی 1500و 1700 تۆن زبڵ و خاشاكیان هەیە، نزیكەی700  تۆنی خۆراكە. «چوار كارگەكە بەم شێوە دابەشكراون، دوو كارگە دەكەونە ناوچەی كواشێ سەر بەقەزای سێمێل رۆژانە نزیكەی 600 تۆن زبڵ و خاشاك دەگوازرێتەوە بۆ ئەو دوو كارگەیە، كارگەی سێیەم لەسنوری ناحیەی گردەسێن سەر بەقەزای ئاكرێ، رۆژانە 200 بۆ 230 تۆن زبڵی ئاكرێ و بەردەڕەش و شێخان ریسایكلین دەكات، كارگەی چوارەمیش دەكەوێتە قەدش سەر بەقەزای ئامێدی كە رۆژانە 150 بۆ 175 تۆن زبڵی ئەو سنورە ریسایكلین دەكات». سەرۆكی شارەوانی ئاكرێ وادەڵێت. ئەندازیار شێرزاد ئەمین، راوێژكاری زانستیی ژینگەیی  لەشارەوانی دهۆك بە هاوڵاتی وت»لەسنوری پارێزگای دهۆك 47 شارەوانی هەن، رۆژانە 1500 بۆ 1700 تۆن زبڵ و خاشاكی هەیە، لەم رێژەیە 48% بۆ 50%ی خۆراكە، ئەمەش زیانی ژینگەیی و دارایی زۆر هەیە. وتیشی: لە رووی ژینگەییەوە كاریگەری لەسەر ئاوی ژێرزەوی دەكات، هاوكات خۆراك بەگشتی شەش مانگ دوای ئەوەی ژێر خوڵ دەكرێت دەڕزێت دوای ئەوە غازی میسانی لێی دەردەچێت، دواتر ئەم غازە كاریگەری زۆر خراپ دەكاتە سەر ژینگە. شێرزاد ئەمین دەشڵێت: لە رووی دارایییەوە ئەگەر حساب بكەین ئەو هەموو خواردنەی رۆژانە ئامادە دەكرێت و دواتر فڕێدەدرێت بەلایەنی كەمی مانگانە زیانەكەی دەگاتە 20 ملیۆن دۆلار. سەباح عەلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی وت: ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك لە 2015دا لیژنەیەكی تایبەتی پێكهێنا بۆ بەدواداچوون لەسەر كارگەكانی ریسایكلین، لیژنەكە بەمەیدانی سەردانی كواشێ و چەند ناوچەیەكی تریان كرد. وتیشی: دانیشتنیان كردووە لەگەڵ قایقمامی سێمێل و چەند بەرپرسێكی تایبەتمەند، هەر ئەوكات كۆمەڵێك بڕیار لەلایەن ئەنجومەنەوە دەركران بەشێك یان جێبەجێ كراون و بەشێكی تر تائێستا جێبەجێ نەكراون.

راپۆرتی: میدڵ ئیست ئای وەرگێڕانی: کاکەلاو عەبدوڵا   کاتێک خالید ئەحمەد رۆیشت بۆ سەرۆکایەتی ئەستەنبوڵ لەبەشی بەرێوەبەرایەتی کۆچ و کۆچبەری بەمەبەستی تازەکردنەوەی ناونیشانەکەی، نەیدەزانی کەسەردانە رۆتینییەکەی چی بەسەردێنێت. دروستبونی دەمەقاڵێیەک لەنێوان ئەحمەدو فەرمانبەرێکی حکومی بووە هۆی ئەوەی دەستیگیربکرێت و رەوانەی بەندیخانە بکرێت لەشارێکی تری تورکیا. دوای مانەوە لەبەندیخانە بۆ ماوەی مانگێک لەشاری کیلیس لەباشوری تورکیا، ئەحمەد بەناچاری و بەزۆر بەڵگەنامەیەکی ئیمزاکرد کە بەپێی بەڵگەنامەکە رازیبوونی خۆی دەربڕی بۆ گەڕانەوەی «ئارەزوومەندانە» بۆ باکوری رۆژئاوای سوریا. ئەحمەد تەمەن 53 ساڵ باسی لەوە کردووە کە «لەلایەن پۆلیسێکی گەنجی تورکییەوە لەسەرو قاچی دراوە». ئێستا کە لەماڵی هاوڕێیەکی دەمێنێتەوە لەشاری عەزازی سوریا، کە 10 کیلۆمەتر لەسنوری تورکیاوە دوورە، ئەحمەد ترسی ئەوەی هەیە هەرگیز جارێکی دیکە خێزان و منداڵەکانی نەبینێتەوە. «ماوەی هەشت ساڵە لەئەستەنبوڵ دەژیم و کاردەکەم، منداڵەکانم لەئەستەنبوڵ دەچن بۆ قوتابخانە، هەموو بەڵگەنامەیەکی فەرمیمان هەیە بۆ مانەوەمان لەوێ، بەڵام ئێستا لەیەک جیابووینەتەوە، نازانم کەی دەیانبینممەوە»، ئەحمەد وای وت. بەگوێرەی روانگەی سوری بۆ مافەکانی مرۆڤ، نزیکەی هەزار سوری، کە لەنێویاندا ژن و منداڵ هەن، لەسەرەتای مانگی رابردووەوە بەشێوەی زۆرەملێ لەتورکیاوە دیپۆرت کراونەتەوە بۆ سوریا. هەڵمەتە زۆرەملێکە لەساڵی رابردووەوە دەستیپێکردووە، بەڵام دوای ئەوەی رەجەب تەیب ئەردۆغان هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی بردەوە لەحوزەیرانی ئەمساڵدا، هەڵمەتەکە زیاتر کرا. ئەنجامدانی هەڵبژاردنەکان لەکاتێکدا بوو کە ئاستی جیاکاری و رقلێبوونەوە لەئاوارەکانی سوریا لە ئاستێکی بەرزدا بوو، لەگەڵ ئەوەی هەردوو کاندیدی هەڵبژاردنەکانیش بەڵێنی ناردنەوەی بەکۆمەڵی ئاوارەکانیان دەدا. کەمال کیلیچدارئۆغلۆ، کاندیدی ئۆپۆزسیۆن، چەندینجار بەڵێنی ئەوەیدا کە تەواوی ئاوارەکانی سوریا دیپۆرت بکاتەوە. هەرچەندە ئەردۆغان لەسەرەتاوە پاڵپشتی ئەو سوریانەی دەکرد کە لەجەنگ رادەکەن، بەڵام ئەمیش بەڵێنیدا «بەشێوەیەکی ئارەزوومەندانە» نزیکەی ملیۆنێک سوری بنێرێتەوە بۆ باکوری وڵاتەکەیان. دوای گەڕانەوە لەوڵاتانی کەنداو لەکۆتایی مانگی رابردوو، ئەردۆغان رایگەیاند کە حکومەتەکەی هەنگاوی باشی ناوە لەپلانەکەیدا. «دروستکردنی خانوو لەباکوری سوریا بەردەوامە، ئێستا گەیشتووین بە 100 هەزار بۆ 150 هەزار خانوی دروستکراو،» ئەردۆغان وای وت.   قۆچی قوربانی بەشێوەیەکی بەرچاو ئاوارەکانی سوریا بوونەتە قۆچی قوربانی قەیرانی ئابوری تورکیا کە تێیدا خەڵکی تورکیا هێزی بازاڕکردنیان لەدەستداوە بەهۆی بەرزبوونەوەی لەڕابەدەری هەڵاوسان و خێرا دابەزینی بەرچاوی لیرەوە. ئاوارە سورییەکان ناویشیان بەوشککەرەوەی سەرچاوەکانی تورکیا دەهێنرێت و لۆمەش دەکرێن بۆ چەندین گرفت لەوڵاتەکەدا، هەر لەگێچەڵی سێکسسیەوە بگرە تا تاڵان کردن، ئەمەش دوای بومەلەرزە کوشندەکەی مانگی شوباتی ئەمساڵ. تەها ئەلغەزالی، شیکەرەوەیەکی سیاسی و چالاکوانێکی بواری مافی مرۆڤ، دەڵێت کە رێکارە توندەکانی ئەنقەرە بێئومێدکەرن بەڵام چاوەڕواننەکراو نین. «بەداخەوە، تەنگوچەڵەمەی ئاوارە سورییەکان بۆ بەرژەوەندی سیاسی بەکاردەهێنرێت لەلایەن پارتەکانەوە،» ئەلغەزالی ئەمەی وت و راشیگەیاند سەرۆککۆماری تورکیا دەیەوێت زۆرترین سوری بنێرێتەوە بۆ وڵاتی خۆیان پێش هەڵبژاردنی شارەوانییەکان لەساڵی داهاتوودا چونکە «ئەو دەزانێت خەڵکی تورکیا دەیانەوێت ئاوارەکان بگەڕێنرێنەوە». بەپێی ئاماری نەتەوەیەگرتووەکان، تورکیا نزیکەی چوار ملیۆن ئاوارەی لەخۆگرتووە کە سێ ملیۆن و 600 هەزار کەسیان بەناچاری لەسوریاوە ئاوارە بوون. لەئێستادا، زیاتر لە 500 هەزار سوری ناویان تۆمارکراوە کە لەئەستەنبوڵ دەژین لەکاتێکدا شارەکانی باشوری وڵات وەک غازیعەنتاب، ئورفە، هەروەها هاتای هەریەکەیان هەزارەها ئاوارەیان لەخۆگرتووە. بەنزیکەیی، هەموو ئاوارەیەک کارتێکی پارێزگاری دراوەتێ کە بەتورکی بە «کیملک» ناسراوە و بەو کارتە دەتوانن لە تورکیا بمێننەوە هەتا ئەوکاتەی وڵاتی خۆیان بەسەلامەت لە قەڵەمدەدرێت یان خۆیان بیانەوێت ئارەزوومەندانە بگەڕێنەوە. بەڵام ئەلغازی دەڵێت ئەم هەڵمەتی دیپۆرتکردنەوەیە لەلایەن حکومەتی تورکیاوە پێچەوانە و سنوربەزاندنی رێککەوتننامەی 1951ی نەتەوە یەکگرتووەکانە لەسەر ئاوارەکان چونکە دۆخی سوریا چ لەژێر دەستی حکومەتی بەشار ئەسەد و چ لەژێر دەستی ئۆپۆزسیۆن بەرەوپێش نەچووە هەرچەندە شەڕو جەنگ لەنێوانیان دامرکاوەتەوە. دەرکردنی ئاوارە سورییەکان هاوتایە لەگەڵ ئەو هەوڵانەی لەسەرتاسەری رۆژهەڵاتی ناوەراست دەدرێن بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ دیمەشق و گەڕانەوە بۆ پەیوەندییە دیبلۆماسییەکان بۆ پێش ساڵی 2011. هەرچەندە پێشتر ئەردۆغان، بەشار ئەسەدی سەرۆکی سوریای بە «بکوژ» ناودەبرد، بەڵام لەم دواییانەدا نیازی خۆی دەربڕیووە بۆ ئەنجامدانی لوتکەیەکی ئاشتی لەگەڵ ئەسەددا.   سووکایەتی پێکردن و لێدان عەبدولڕەحمان عیسا کە تەمەنی 28 ساڵە و ئەمیش یەکێکە لەوانەی مانگی رابردوو دیپۆرتکراوەتەوە بۆ باکوری سوریا، دەڵێت بەپێچەوانەی ئەوەی کە مافی مانەوەی یاسایی لەتورکیا هەیە بەڵام لەوڵاتەکە دەرکراوە. «سوکایەتیم پێکراو لێشمدرا، پۆلیسێک دەستی گرتم و بەزۆر پەنجەمۆری پێکردم لەسەر پەڕەی قایلبوون بەدیپۆرتکردنەوەی ئارەزوومەندانە،» عیسا وای وت. عیسا دەشڵێت، «ژن و کچەکەم ئێستا لەهاتای دەژین بەبێ پاڵپشتی دارایی لەکاتێکدا من لە رەققە دەژیم کە شاری خۆشم نییە، من خەڵکی حەلەبم بۆچی ناردیانم بۆ رەققە؟» بەپێی وتەی قسەی لەهەندێک خەڵکی سوریا، پرۆسەی دیپۆرتکردنەوەکان سوکایەتی و زۆرەملێی تێدا بووە کە بەشێکی زۆر لەئاوارەکان لەڕێگەی خاڵە سنورییەکانی ژێردەستی هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە)ەوە بردراون. ئێستا کە لە رەققە گیریخواردووە، عیسا دەڵێت پێناچێت جارێکی تر بگەڕێتەوە سوریا. «لەئێستادا چاوەڕێی ئەوەم بەسەلامەتی بگەمە ئیدلیب کە ئەویش کارێکی قورسە، کە گەیشتم ئەوکات داوا لەژنەکەم دەکەم تورکیا بەجێبهێڵێت و پێکەوە شاد ببینەوە،» عیسا وای وت. وتەبێژێکی رێکخراوی مافەکانی مرۆڤ (هیومان رایتس وۆچ) باسی لەوە کرد کە رێکخراوەکەیان «زانیاری باوەڕپێکراوی بیستووە لەسەر جێگۆرکێکردنی سورییەکان بۆ سوریا لەکەمپی ئەلبیسی لە کیلیس لەکاتی جەژنی قورباندا لەمانگی حوزەیران». «بەڵام رێکخراوەکەمان لەئێستادا لێکۆڵینەوەی نوێی خۆی ئەنجام نەداوە، هەرچەندە ئەم راپۆرتانە هاوتەریبن لەگەڵ ئەو شتانەی بەشێوەیەکی سەرەتایی بۆمان ئاشکرا بوون،» وتەبێژەکە وای وت. لەمانگی نیساندا رێکخراوەکە لە راپۆرتێکیدا ئاشکرایکرد کە پاسەوانی سنوری تورکیا بەشێوەیەکی هەڕەمەکی تەقەیان لەهاووڵاتی سوری کردووە لەسەر سنور. لە راپۆرتەکەدا ئەوەش هاتووە کە ئەوانەی هەوڵی مافی مانەوە دەدەن و کۆچبەرانیش کەدەیانەوێت سنوری تورکیا ببڕن دووچاری ئەشکەنجەو هێز بوونەتەوە.   ‹تەواوی ژیانم تیاچوو› ئەحمەد یاسینی تەمەن 24 ساڵ کە لەئەنقەرە دەژیا ئەوەی ئاشکراکرد کە لەخەودا بووە کاتێک لە بەرەبەیانی 4ی کانونی یەکەمی 2022 هێزێکی پۆلیس لەدەرگاکەیانداوە. ئەو دەڵێت کاتێک دەرگاکەی کردووەتەوە، دەستبەجێ لەگەڵ خێزانەکەیدا دەستگیرکراون و بردراون بۆ بنکەی پۆلیس. «دواتر رەوانەی بەندیخانەی ئەنقەرە  کراین کە لەوێ دوو رۆژ نانمان نەخوارد،» یاسین وای وت. یاسین دەشڵێت، «دواتر پۆلیسیك داوای لێکردین بەڵگەنامەیەک ئیمزا بکەین و وتی تەنها پەڕەیەکە بۆ ئەوەی شتەکانمان لەبۆکسێکی سەلامەتدا دابنێین، بەڵام خێزانم کە دەتوانێت تورکی بخوێنێتەوە زانی ئەوە بەڵگەنامەی قایلبوونە بۆ دیپۆرتکردنەوە». یاسین باس لەوە دەکات کە کاتێک رەتیکردووەتەوە بەڵگەنامەکە ئیمزا بکات، لێیدراوە و بەزۆر ئیمزای پێکراوە. «ئێستا لەحەلەب دەژیم، ئێرە سەلامەت نییەو لێرە کارم نییە، تەواوی ژیانم تیاچوو،» یاسین وای وت. لەسەرەتای ئەمساڵەوە، روانگەی سوری بۆ مافەکانی مرۆڤ، مردنی 11 کەس و برینداربوونی 20 کەسی تری لەسەر دەستی پاسەوانی سنوری تورکیا تۆمارکردووە لەسەر سنوری سوریا-تورکیا. لەسەرەتای هەفتەی رابردوو، میدیاکانی ناوخۆی تورکیا رایانگەیاند، لەباکوری رۆژهەڵاتی سوریا چەندین سوری وەک دەربڕینی نارەزایی خێمەیان هەڵداوە «بەئامانجی ئەوەی بەرپرسانی تورکیا قایل بکەن رێ بەنەخۆشانی شێرپەنجە بدەن بچنە تورکیاوە بۆ وەرگرتنی چارەسەر». ئەم کەمپینە دوای ئەوە ئەنجامدرا کە لەمانگی شوباتی ئەمساڵەوە بەرپرسانی تورکیا رێگە دەگرن لە نەخۆشانی شێرپەنجە بچنە نێو تورکیاوە، ئەمەش بووەتە هۆی مردنی چەندان کەس.

هاوڵاتی ئەسۆشەیتدپێریش رۆژی دووشەممە ٣١ی تەمووز لە راپۆرتێکدا دەربارەی  قووڵتربوونەوەی کێشەکانی نێوان سعودیە و کوێت لەگەڵ ئێران لەسەر کێگڵەگی غاز و نەوتی " الدرە" لە کەنداو، نووسیویەتی کێشە لەسەر ئەم کێلگە غازی و نەوتییە، کێشەکانی نێوان تاران و ریازی قووڵتر کردۆتەوە.  سعوودیە و کوێت، بە هاوبەشی خۆیان بە خاوەنی مەیدانی غازی "الدرە" ئەزانن کە ئێرانیەکان پێی ئەڵێن "ئارەش"، لە کاتێکدا ئێرانیەکان سوورن لەسەر ئەوەی کە مافیان هەیە بە سەر ئەم کێڵگە غازییەوە کە لە باکووری بووشەهر و کەنارەکانی رۆژهەڵاتی سعوودیا و کوێتەوەیە. چوار مانگ لەمەوپێش گفتوگۆی نێوان دوو لایەن لە سەر دیاریکردنی سنووری ئەم کێلگە غازییە لە کەنداودایە دەستی پێکرد، بەڵام هیچ ئەنجامێکی نەبوو. ناسر کەنعانی، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی کۆماری ئیسلامی، رۆژی دووشەممە ، وتەکانی جواد ئەوجی، وەزیری نەوتی ئێرانی دووپار کردەوە کە سەرەتای ئەم هەفتەیە وتبووی :" ئێران بە هیچ شێوەیەک دەستبەرداری مافەکانی خۆی لە کێڵگەی نەوتی ئارەش ( الدرە) نابێت و لە هیچ وڵاتێک قبووڵ ناکات مافەکانی ئێران لەبەرچاو نەگرێت". کەنعانی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران رۆژی ٣١ی تەمووز لە وتەکانیدا دەربارەی ئەم کێڵکە غازییە وتی :" ئێران ئامادەیی خۆی دەربڕیوە بۆ ئەوەی لەگەڵ لایەنی کوێتی لەمبارەوە گفتوگۆ بکات، بەڵام ئەگەر ویستێک نەبێت بەوەی بە شێوەی هاوبەش کەڵک لەم کێڵگەیە وەربگیردرێت کۆماری ئیسلامی یەک لایەنانە دەست ئەکات بە گەڕان و دۆزینەوەو دەرهێنانی غاز لەم کێڵگەیە." ئێران خۆی بە خاوەنی ٤٠٪ کێڵگەی غازی "الدرە" ئەزانێت، بەڵام کوێت و سعوودیە سوورن لەسەر ئەوەی ئەوان بێ گوێدان بە ئێران ئەو کێڵگەیە بە شێوەی هاوبەش بەکاربێنن. رۆژی ٢٧ی تەمووز وەزیری نەوتی کوێت لە وتووێژ لەگەڵ "سکای نیوزی عەرەبی" وتبووی، کوێت دەست دەکات بە دەرهێنانی غاز لەم کێڵگەیە و چآوەڕێی ئەوە نییە کە سنوورە دەریاییەکانی لەگەڵ ئێران دیاری بکرێت.  دوو دەیە لەمەوپێش کوێت داوا لە کۆماری ئیسلامی کرد سنوورە دەریاییەکانی ئەم ناوچەیە دیاری بکرێت، لە سەرەتای ٢٠١٠ ەوە کوێت داوا لە ئیران دەکات زانیارییەکانی تایبەت بە بوومەلەرزەیی ئەم کێڵگە غازییە بنێرێت بۆیان. لە مانگەکانی رابردوودا و بە پشتبەشتن بە زانیاری بوومەلەرزەیی کۆمپانیای نەوتی شێل، کە لە بەریتانیایە، کوێت ئەڵێت ئێران هیچ پشکێکی لەم کێلگە دەریاییە نییە و مافی سعودیەو و کوێتە غازی ئەم کێلگەیە دەربهێنن و بەکاری بهێنن. کۆماری ئیسلامی ئەڵێت :" کۆمپانیای نەوتی (فەلاتی قارە) پێشتر زانیارییەکانی بوومەلەرزەیی ئەم کێڵگەیەی کۆکردۆتەوەو ٤٠ لە سەدی ژێرخانی غازی ئەم کێڵگەیە لە بەشی ئێراندایە. تا ئێستە هیچ سەرچاوەیەک ئەم زانیارییەی پشتڕاست نەکردۆتەوە. ئەوەجی، وەزیری نەوتی ئیران رۆژی یەکشەممە ٣٠ی تەمووز لە وتووێژ لەگەڵ ناوەندی هەواڵنێری "شانا" سەر بە وەزارەتی نەوتی ئێران وتی :" کۆماری ئیسلامی خوازیاری " چارەسەری دۆستانەی" پرسی سنوورە وشکانی و دەریاییەکانە لەگەڵ دراوسێکاندا، دەربارەی کێڵگەی نەوتی ئارەش ( الدرە)ش لەسەر ئەو باوەڕەین بە هاوبەش و هاوئاهەنگ کەڵک لەم کێڵگەیە وەربگرین. ئەم وتانەی وەزیری نەوتی ئێران لە کاتێکدایە ئێران ٤ کێڵگەی هاوبەشی نەوت و غازی لەگەڵ سعوودیە هەیە کە بریتین لە "ئەسفەندیار" ، "فەرزاد"، فەرزاد ب" و " فرووزان" ، بەڵام سعوودیە بە بێ گوێدان بە کۆماری ئیسلامی و پشکی ئێران، پەرەی بە دوو دانە لەو کێلگانە داوە کە لەگەڵ ئێران هاوبەشن و بەرهەمهێنانی نەوت و غازی لەو کێڵگانە دەست پێکردووە. سعوودیە هەروەها دەستی کردووە بە پەرەپێدان و گەورەکردنەوەو دەرهێنانی نەوت و غاز لە کێڵگەی نەوت و غازی مەرجان کە ئێرانییەکان "فروزان"ی پێ دەڵێن و ٢١ میلیارد دۆلار سەرمایەی لەو کێڵگە داناوەو پێش بینی دەکرێت لە داهاتوویەکی نزیکدا ٥٠٠ بۆ ٨٠٠ هەزار بەرمیل نەوت لەو کێڵگەیە دەربهێنێت. لەکاتێکدا ئێران تەنها ٤٠ هەزار بەرمیل لە رۆژدا، لەو کێڵگەیە نەوت بەرهەم دەهێنێت و لە هیچکام لە سێ کێڵگە هاوبەشەکەی دیکەی ئێران و سعوودیە، ئێران نەوت و غاز دەرناهێنێت. کۆماری ئیسلامی جگە لەوەی کێشەی دیاریکردنی سنووری دەریایی هەیە لە گەڵ دوو وڵاتی سعوودیە و کوێت لەو کێڵگە نەوت و غازییانەدا، لەگەڵ ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی کێشەی خاوەندارێتی سێ دوورگەی " تونبی گەورە"، "تونبی بچووک" و "ئەبوومووسا"ی هەیە و ئەمە وایکردووە کێشەی ئێران لەگەڵ ئەم وڵاتە عەرەبیانە قووڵتر بێتەوە. سعودیەو و ئێران دوای چەند ساڵ کە پەیوەندی دیپلۆماتیکیان نەمابوو، لە سەرەتای بەهاری ئەمساڵەوە پەیوەندییەکانیان دەستی پێکردوەتەوە. لە چەند ساڵی رابردوودا سعوودیە و ئێران لە کێشەکانی یەمەندا یەکتریان بەوە تاوانبار ئەکرد کە بشێوی ئەنێنەوە لە ناوچەکە و ئێران بە ئاشکرا پشتیوانی لە حووسیەکانی یەمەن ئەکرد بەرامبەر بە ریاز. لە سەرەتای بەهارەوە دوای ٧ ساڵ لە پچڕانی پەیوەندی ئەم دوو وڵاتە، هەنگاوەکان بۆ دەستپێکردنەوەی پەیوەندییەکانی ئێران و سعوودیە دەستی پێکردووە. وەفدی وەزارەتی دەرەوەی ئێران و سعوودیە لە مانگەکانی رابردوودا سەردانی ریاز و تارانیان کردووەو ئێران و سعوودیە باڵیۆزی نوێی خۆیان دیاری کردووە. مەحموود عینایەتی، باڵیۆزی دیاریکراوی ئێران بۆ عەرەبستان، باسی لەوە کردووە کە باڵێۆزخانەی عەرەبستان لە تاران هێشتا نەکراوەتەوە. ئەسۆشەیتێد پریس هەروەها لە راپۆرتەکەیدا لەسەر کێشەکانی نێوان ئێران و سعوودیە ئەڵێت:" سەرەڕای ئاگڕبڕی ١٥ مانگە لە جەنگی ناوخۆیی یەمەن، ئێران و سعوودیە بەردەوامن لە پشتیوانیکردنی لایەنە دژبەرەکان لەو وڵاتە". سعوودیە لە ئێستادا لە گفتووگۆدایە لەگەڵ ئەمریکا لەسەر ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیسرائیل، لە حاڵێکدا کۆماری ئیسلامی بەردەوام ئیسرائیل وەک " دمڵێکی شێرپەنجەیی" دەبینێت و دروشمی نەمان و سڕینەوەی ئیسرائیل ئەدات. جۆ بایدن، سەرۆک کۆماری ئەمریکا، هەفتەی رابردوو جەختی لەسەر ئەوە کردەوە کە دەوڵەتەکەی لە گفتوگۆدایە لەگەڵ سعوودیە بۆ ئەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی بکاتەوە. وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران، رۆژی دووشەممە ٣١ی تەمووز دەربارەی ئاسایی بوونەوەی پەیوەندی نێوان سعوودیە و ئیسرائیل وتی :" هەر هەنگاوێک بە مەبەستی ئاسایی بوونەوەی پەیوەندی لەگەڵ رژێمی داگیرکەر،  ئازادی زیاتر ئەدات بەم رژێمە زاڵمە بۆ ئەوەی تاوانی زیاتر بەرامبەر بە خەڵکی فەلەستین ئەنجام بدات." ئەسۆ شەیتێدپرێس دەڵێت، دیار نیە کێشەی ٦ دەیەیی ئێران لەگەڵ ولآتانی کەنداو لە سەر کێڵگە غازی و نەوتییەکان، تەنها لە قسەکردندا دەمێنێتەوە یان نا و ئاخۆ کێشەکە قووڵتر ئەبێتەوە یان نا؟ بەمەشەوە بە پێی راپۆرتی هەواڵنێرییە ئەمریکاییەکان، کێشەکانی کەنداو تا دێ قووڵتر ئەبێتەوە، بە شێوەیەک ئەمریکا بە مەبەستی بەرگرتن بە ئەگەری هەر هەڕەشەیەک لە لایەن ئێرانەوە بۆ سەر کەشتییە نەوتییەکان، هێزی زیاتری ناردۆتە کەنداو و هەروەها فڕۆکەی جۆری (ئێف-٣٥) و (ئێف- ١٦) و (ئەی-١٠)ی ناردۆتە کەنداو، لەگەڵ هێزی کۆماندۆی تایبەت. .

هاوڵاتی پرسی سووتانی دارستانەكانی زاگرۆس و لەوانە دارستانەكانی مەریوان بووە بەپرسێكی گرنگی ژینگەیی، هەموو ساڵێك سەدان هێكتار لەدارستان و پووش و پاوانەكانی مەریوان و دەرووبەری دەسووتێن. رۆژی هەینی ٢١ی تەمموز لەكاتی كوژاندنەوەی ئاگر لەنزیك كانی میران حەوت ژینگەپارێز بەهۆی تەقینەوەی مین گیانیان لەدەستدا. پێنج ساڵ لەوەوپێش و رۆژی ٢٥ی ئابی ٢٠١٨، چوار ژینگەپارێزی مەریوان بەناوەكانی « شەریف باجوەر»، «ئومید كۆنەپۆشی»، «محەممەد پژووهی» و «رەحمەت حەكیمی نیا» لەكاتی ئاگركواژندنەوەدا گیانیان لەدەستدا و خەڵكی مەریوان و ناوچەكە كوژرانی ئەم ژینگەپارێزانە بەپلانداڕێژراو دەزانن. هەموو ساڵێك رووبەرێكی بەربڵاو لەدارستانەكانی دەوروبەری مەریوان دەسووتێن، لەم پەیوەندیەدا عیرفان حسەینی چالاكی ژینگەپارێز و ئەندامی ئەنجومەنی ژینگەپارێزی چیا، كە دیارترین ناوەندی ژینگەپارێزی مەریوان و رۆژهەڵاتی كوردستانە بە هاوڵاتی وت:» دەتوانین بڵێین لەسەدا سەدی ئاگرەكەوتنەوەكانی دارستانەكانی مەریوان و پارێزگای سنە بەئەنقەست و دروستكراون و وا نییە سروشتی بێت». هۆكاری 80%ی ئاگركەوتنەوەكان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە دەوروبەری شارەكان دەسوتێنن و دواتر زەویەكەی پارچە پارچە دەكەن و دەفرۆشرێتەوەو 20%یشی  هۆكاری سەربازی و دامەزراوە ئەمنییەكانن كە بنكەی سەربازی لێ دروستدەكەن. بەهۆی مەشقێكی سەربازی ئەرتەشی ئێران ئاگر لەدارستانەكانی كانی قوڵەجانی كە  ٧٦٨ دۆنمە سووتێندرا هیوا نادری، چالاكی مەدەنی بەهاوڵاتی وت:» هەموو ساڵێك رێژەیەكی زۆر لەدارستانەكان دەبنە قوربانی ئاگرو ساڵ بەساڵ بەداخەوە ئەو رێژەیە روو لە زیادبوون دەكات، لەوەرزی هاویندا سەدان دۆنم زەوی دەسوتێندرێت». جگە لەدیاردەی ئاگركەوتنەوە لەمەریوان و ناوچەكانی دەوروبەری، دیاردەیەكی تر كە زۆر بەرچاوەو ناڕەزایەتی ژینگەپارێزو چالاكانی مەدەنی لێكەوتۆتەوەو بڕینی دارستانەكانە، هەموو ساڵێك سەدان هێكتار لەدارستانەكانی مەریوان بەهۆی بڕینەوە لەناو دەبرێن. عیرفان حسەینی دەڵێت:» سووتاندنی دارستان بەشێكە لەپرۆژەی فەوتان و لەناوبردنی دارستان، بڕینەوەش بەهەمانشێوە، هەموو ئەمانەش بە مەبەستی داگیركردنی دارستانەكان دەكرێت. بێگومان خەڵكانێكی هەلپەرست لەپشتی بڕینی دارەكانەوەن..... ناوەندە ئەمنییەتی و سەربازییەكانیش بەبیانووی پاراستنی ئەمنییەتی خۆیان دارەكان بەشێوەی جۆراجۆر لەوانە بڕین و سووتاندن لەناو دەبەن». عیرفان حوسەینی پێیوابوو كەتاوانباری سەرەكی ئەم دیاردەیە، لایەنە حكومییەكانە كە كەمتەرخەمن و گوێنادەن بەم كاولكاری و تاڵانكردنانە.» تاڵانچی و داربڕەكانیش بەحەزی خۆیان و بەدڵی خۆیان بەمشاری كارەبایی دارەكان دەبڕنەوەو بەلۆری گەورە دەیگوازنەوە». «ئوتومبێلی بارهەڵگری دارەكان لەئاسمانەوە نافڕن، دەبێ لە بازگەیەكەوە تێپەرێت ، كە لەلایەن ناوەندە ئەمنی و حكومییەكانەوە لێپرسینەوە لەوانە ناكەن كە دارەكان دەبڕنەوە»، حوسێنی وای وت. خەڵكانێكی زۆری خۆبەش بەتەمەنە جیاوازەكانەوەو بەژن و پیاوەوە روو لەشاخ و دارستانەكان دەكەن بۆ كوژاندنەوەی ئاگرەكان. بەڕێوەبەرایەتی سەرچاوە سروشتییەكان دێنە سەر ئاگرەكان، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەوان وەك فەرمانبەر دێن و مووچەیەكی كەمیشیان هەیە ئەوەنە گرنگی بەئاگرەكە نادەن و خۆیان ماندوو ناكەن، ئەوان ئەوپەڕی ٤-٥ كەسیان دێتە سەر ئاگرەكە، بەڵام شارێكی وەك مەریوان ٣٨٠ هەزار دۆنم دارستانی هەیەو بە ٤-٥ كەسی سەرچاوە سروشتییەكانەوە كۆنتڕۆڵ ناكرێت. هەرچەند بەپێی یاسای ئێران، كە دەڵێت لەكاتی قەیراندا ئەبێ هەموو ئۆرگانە دەوڵەتیەكان هاوئاهەنگ بن و لەم نموونەدا دەڵێن ئەرتەش و بەسیج و سوپا ئەبێ بێن و ئاگرەكان بكوژێننەوە، بەڵام لەماوەی ئەم ١٦ ساڵەدا ئەنجومەنی چیا خەریكی ئاگركوژاندنەوەكانن. هیوا نادری دەربارەی پرسی بەشداری كردنی ناوەندە حكومییەكان لەسەر كوژاندنەوەی ئاگرەكان دەڵێت:» چەند ناوەندی حكومیش وەكو دڵسۆزانێك لەئیدارەی سەرچاوە سرووشتییەكان و ئیدارەی ژینگە... بەردەوام لەگەڵ ئەنجومەن و ژینگەپارێزەكان هاوكاری دەكەن بەڵام لەچاو پانتایی و بەربڵاوی دارستانەكان هێندە رێژەیان كەم و كەرەستەی پێویستیان نییە كەئەگەر هاوكاری خەڵك و ژینگەپارێز نەبێت هیچیان بۆ ناكرێ بەڵام نابێ بوونی ئەوانیش لەبەرچاو نەگیرێت». دەربارەی ئەو رێكخراوانەی كەچالاكن لەبواری كوژاندنەوەی ئاگر و خزمەت بەدارستانەكان، چۆنیەتی دابەشكردنی كارو مێكانیزمی كاركردنیان، هیوا نادری ئەڵێت :» تەنیا رێكخراوەیەك كەساڵەهایە بەشێوەی فەرمی و بەمیكانیزمێكی زانستیانەوە دڵسۆزانەو خۆبەخشانە بێ هیچ چاوەڕوانییەك لە ریزی پێشەوەی كوژاندنەوەو رێكخستنی جەماوەر  تەنانەت راهێنانی كادرێكی لێهاتوو بۆ شوێنە جیاجیاكاندایە، ئەنجوومەنی سەوزی چیایە كە بریتییە لەكۆمەڵێك لاوو مرۆڤی خۆبەخش و دڵسۆز كە تا رادەی گیان بەختكردن لەهەموو كوژاندنەوەی ئاگرەكاندا رۆڵی سەرەكی دەگێڕن.» سەرەنجام دەربارەی ئەو حەوت كەسەی كە رۆژی هەینی ٢١ی تەمموز، لەكاتی ئاگركەوتنەوەدا بریندار بوون، هەردوو بەشداربووی ئەم راپۆرتە قسەیان كرد. عیرفان حسەینی وتەبێژی ئەنجومەنی سەوزی چیا بە هاوڵاتی وت :» بەداخەوە لە ئاگركەوتنەوەی دارستانەكانی ئاوایی كانی میران ، هەڵكەوتوو لەباشووری رۆژئاوای مەریوان، كە دوو رۆژبوو ئاگرەكە بەردەوام بوو خەریكی كوژاندنەوەی بووین و رووبەرێكی یەكجار زۆری گرتبووەوە، هاوكات لەگەڵ ئەو ئاگرە لە رۆژهەڵاتی شاری مەریوان ، ئاواییەكانی پێلە و سەڵەسی، ئەو شوێنەی كاك شەریف باجوەر و هاوڕێكانی شەهیدبوون، ئەوێش ئاگری گرتبوو، بەگشتی ئاگرەكە پانتاییەكی گەورەی هەبوو، بۆیە وەك ئەنجومەن داوامان لەخەڵك كرد فریای دارستانەكان بكەون.

شەنای فاتیح كێشە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان لەهەرێمی كوردستاندا پەرەی سەندووەو دەیان منداڵ لەزیندانەكاندا شەوو رۆژ دەكەنەوە بەهۆی ئەوەی كەدایكیان بەهۆی رووداوێكەوە لەزیندانەكاندایە. بەپێی نوێترین ئامار كەدەست رۆژنامەی هاوڵاتی كەوتووە لەهەرسێ چاكسازی سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان، ٣٠٧ ژن لەزیندانەكاندا دەمێننەوە لەگەڵ ٦٧ منداڵ. تاڤگە عومەر، بەڕێوبەری گشتی فەرمانگەی یاسایی و پاراستنی مافی مرۆڤ لەدەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: ئەو منداڵانە لەزۆربەی مافەكانیان بێبەشن و بەدڵنیاییەوە گەر بەوشێوەیە ژیان بەسەربەرن تاكێكی تەندروست دەرناچن و هەوڵدەدرێت گفتوگۆ لەگەڵ كەسوكاریاندا بكرێت بۆئەوەی وەریانبگرنەوە. هەروەها وتیشی:» بەڕێوەبەرایەتی گشتی چاكسازی كۆمەڵایەتی و ئەنجومەنی چاودێری نەوجەوانان لەهەرێمی كوردستان و دەستەی سەربەخۆی مافەكانی مرۆڤ، چاودێری ئەو بابەتە دەكەن، گەربێت و لەلایەن كەسوكاریانەوە رەتبكرێنەوە ئەوا ئەو منداڵانەی تەمەنیان سەروو سێ‌ تاچوار ساڵە لەناو چاكسازییەكاندا لەدایكیان جیادەكرێنەوە. بەڕێوەبەری گشتی فەرمانگەی یاسایی و پاراستنی مافی مرۆڤ لەدەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ ئاماژەی بەوەشكرد كەئەو منداڵانە دەخرێنە شوێنێكی تایبەت، یان شوێنێكیان بۆ دەكرێتەوەو لەناو خانەكانی چاودێری نەوجەواناندا بەجیا دادەنرێن. تاڤگە عومەر ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد كەچەندین جار دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ نووسراوی ئاڕاستەی وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی كردووە. دەشڵێت: وەزیری كار بەفەرمی لیژنەیەكی پێكهێناوە لەسەر كەیسی ئەو منداڵانەو تا بتوانن ئەو منداڵانەی سەروو سێ‌ تا چوار ساڵان شوێنێكی تایبەتیان بۆ دابین بكرێت تاسەرجەم ئەو مافانەی بۆ منداڵان پێویستن بەتایبەت مافی خوێندن و بەرجەستەكردنی مافەكانیان وەك منداڵانی ئاسایی بۆیان دابین بكرێت. بەپێی ئاماری دەستەی مافی مرۆڤ كەدەست رۆژنامەی هاوڵاتی كەوتووە ٣٠٧  ژن لەچاكسازییەكانی هەرێمی كوردستاندان بەم شێوەیە: چاكسازی هەولێر ٥١ گیراو (سزادراو)، ١٥٢ راگیراو چاكسازی سلێمانی ٤٤ گیراو، هیچ بەندكراوێكی راگیراو نییە چاكسازی دهۆك ٣٧ گیراو، ٢٣ راگیراو بەپێی هەمان ئامار ژمارەی ئەو منداڵانەی لەنێو چاكسازییەكاندا لەگەڵ دایكیاندا دەمێننەوە ٦٧ منداڵن و تەمەنیان لەشیرەخۆرەوە تا 13 ساڵییەو زۆرترین منداڵ لەچاكسازی هەولێردا دەمێننەوە بەم شێوەیە چاكسازی هەولێر ١٩ منداڵی نێرو ٢٧ منداڵی مێ چاكسازی سلێمانی دوو منداڵی نێر چاكسازی دهۆك نۆ منداڵی نێرو ١٠ منداڵی مێ نوشار قاسم، توێژەری كۆمەڵایەتی و بەرپرسی هۆبەی توێژینەوە لەچاكسازی هەولێر لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو كە لەلایەن خودی وەزیری كارو كاروباری كۆمەڵایەتییەوە لیژنەیەك پێكهاتووە بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئەو منداڵانەو هەوڵیش هەبووە تا لەپڕۆژەی (خێزانی جێگرەوە) بدرێن بەو خێزانانەی كەدەخوازن منداڵ بەخێوبكەن. هەروەها نوشار قاسم وتیشی:» ئەو قوتابخانەیەی لەچاكسازییەكەماندا هەیە بەپێی یاسا تایبەتە بەسزادراوان، تیایدا هاوكاری زۆری ئەو منداڵانە كراوەو كاتێك هەندێك لە ژنە سزادراوەكان دەچن بۆ قوتابخانە، منداڵەكانیشیان لەگەڵیاندایەو لەلایەن مامۆستایان و تیمی قوتابخانەكەمان یارمەتی دەدرێن و هەوڵیان لەگەڵ دەدرێت بۆ فێربوون و پێداویستییەكانیان بۆ دابیندەكرێت». «لەئێستادا چەند رێكخراوێكی نێودەڵەتی و ناوخۆیی كار لەگەڵ ئەو منداڵانە دەكەن بەپێی خشتەیەكی دیاریكراو رۆژەكانی هەفتە چالاكی هونەری، فێركردن، وەرزشی ئەنجام دەدەن». نوشار قاسم وادەڵێت. بەرپرسی هۆبەی تووێژینەوە لەچاكسازی هەولێر باسی لەوەشكرد كەپێداویستییە سەرەتاییەكانی وەك خۆراك، جلوبەرگ، شیر، پێداویستی تەندروستی، بەبەردەوامی چاكسازییەكەیان دابینی كردووە. نوشار قاسم هەروەها دەشڵێت:» تەنانەت لەسەختترین بارودۆخیشدا لەڕێگەی رێكخراوەكان و كەسانی خێرخوازیشەوە ئەو پێداویستیانە دابینكراون، بەڵام داوا دەكەین كە شوێنێكی تایبەت بۆ ئەو منداڵانە دروستبكرێت و نەهێنرێنە ناو چاكسازی، چونكە تێكەڵ بەكەسانی تر دەكرێن و چاویان لەژینگەیەك دەكرێتەوە كەنابێت ئاشنایەتییان هەبێت بەو شوێنە». ئەو تووێژەرە باس لەوەشدەكات بینای چاكسازییەكە باش نییەو قەرەباڵغە بەهۆی زۆری ژمارەی راگیراوان و سزادراوان، بۆیە داوا دەكەن ئەو منداڵانە لەشوێنێكی باشترو ئارامتر دابنرێن. پارێزەر نەریمان ئەحمەد، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» مانەوەی ئەو منداڵانە لەزینداندا یاساییە چونكە بەفەرمانی دادوەرەو پێش ئەوەی منداڵەكە رەوانەی زیندان بكرێت دادوەر كەسوكاری منداڵەكە بانگهێشتی دادگا دەكات بۆ ئەوەی بزانن كە ئەو منداڵە دەگرنەخۆ یان نا، لەحاڵەتی لەخۆنەگرتنی منداڵەكە لەلایەن كەسوكاریانەوە دەبرێنە زیندان». ئەو پارێزەرە ئاماژەی بەوەکرد  دۆخی ئەو منداڵەی لەنێوان چوار دیواردان وەك ئەوە نییە لەژینگەیەكی دیكەدا بژین و بێگومان بۆشایی دەبێت، بەڵام ئەمە بەو مانایە نایەت كە هیچ شتێكیان بۆ دابین نەكراوە بەڵكو هەندێك پێداویستیان بۆ دابینكراوە هەرچەندە كەموكووڕی هەیە. «وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی پێویستە زیاتر بەدەم ئەم بابەتەوە بچێت و ژینگەیەكی تایبەت بەو منداڵانە دروستبكات، لەناو زیندانەكاندا لەژێر سەرپەرشتی دایكیان و رێكخراوەكانی تایبەت بەمافی منداڵان تا هەست نەكەن لەناو چوار دیواردان»، نەریمان ئەحمەد وای وت.

هەناو بابا رەسوڵ بەنزین لەهەولێر گرانترە بەراورد بەسلێمانی و جیاوازی نرخی لترێك بەنزینی نۆرماڵ 200 دینارە، وتەبێژی بەنزینخانەكانی هەولێر دەڵێت:» دابەزینی بەهای دینار بەرامبەر دۆلارو جێبەجێنەكردنی یاسای بودجەی عێراق هۆكاری گرانبوونی نرخی بەنزینن». نرخی بەنزین جارێكی دیكە لەهەرێمی كوردستان بەرزبووەتەوە، لەكاتێكدا خەڵك چاوەڕێی دابەزینی نرخەكەی بوو، شۆفێران هاواریان لێهەستاوەو بازرگانانیش دەڵێن بەدەست ئەوان نییەو باس لەهۆكارەكانی گرانبوونی نرخی بەنزین دەكەن. ئێستا لەهەولێر و دهۆك لیترێك بەنزینی نۆرماڵ گەیشتووەتە هەزارو 100 دینار و لیترێك بەنزینی موحەسەن 1300 دینار و سوپەریش 1450 دینار لەزۆر بەنزینخانەش بەنزینی نۆرماڵ هەرزوو نامێنێ چونكە نرخەكەی لەدوو جۆرەكەی دیكە هەرزانترەو شۆفێران سەرەی بۆ دەگرن، لەسلێمانی و هەڵەبجەش لیترێك بەنزینی نۆرماڵ 900 دینارە. جەنگی مەجید، وتەبێژی ئەنجومەنی بەنزینخانەكانی هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەنزینی حكومی هەروەك خۆیەتی ٧٥٠ دینارە، بازرگانییەكەش بەپێی پێویستی كەم بێت گران دەبێت و زۆریش بێت دادەبەزێت». وتیشی:»هۆكاری كەمبوونەكەی ئەوەیە كەپێشتر رێگاكان نەبوو، سامانە سروشتییەكان لەچەندڕۆژی رابردوودا بڕیارێكی دەركرد كەڕێگاكان بكرێنەوە، هەروەها گرانبوونی دۆلار و نەكەوتنە بواری جێبەجێكردنی بودجەشەوە هۆكارن». وتەبێژی ئەنجومەنی بەنزینخانەكانی هەولێر دەشڵێت :»رەنگە رێگاكان بكرێنەوەو دۆلاریش وا دادەبەزێت ئەگەر هەیە نرخی بەنزین هەرزان بێت». «پاڵاوگەكانی لانازو كار بەنزینی حكومی بە ٧٣٠ دینار دەدەن و بە ٧٥٠ دەفرۆشرێتەوە، بازرگانییەكەش كە هەرئەوان بەشێكی دابین دەكەن ئەمڕۆ بە ١٠٨٠ دینار دراوە بەبەنزینخانەكان». جەنگی مەجید وای وت. نافز مستەفا ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» نرخی بەنزین زۆر گران بووە، هۆكارەكە بەتەواوی نازانرێت و زیاتر ئەوەیە كەبەرهەمهێنانی لەپاڵاوگەكان كەمبووەتەوە». وتیشی:»ئێمە بەردەوام لەسەر هێڵین و لێكۆڵێنەوە لەهۆكاری گرانبوونی نرخی بەنزین دەكەین، وەزارەتی سامانە سروشتیەكانیش رایگەیاندووە كەئاسانكاری دەكەن بۆ بازرگانەكان كەبەنزین بهێنن». لەساڵی 2019 ەوە نرخی بەنزین بەهەرسێ جۆرەكەیەوە لەهەرێمی كوردستان سێ هێندە بەرزبووەتەوە، لەكاتێكدا بەرپرسانی حكومی بەردەوام باس لەهەوڵی چارەسەركردنی كێشەكە دەكەن، بەڵام هێشتا چارەسەر نەكراوە. ئازاد كەریم، شۆفێری تاكسی لەسلێمانی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»شۆك بووم كە هاتم بینیم بەنزین 75 دینار چووەتەسەر، لەكاتێكدا لە شارەكانی دیكەی عێراق بەنزین كەمترە لە 500 دینارو لێرە(سلێمانی)  نۆرماڵ بە 900 یە». ئەو شۆفێرە داوای  لەبازرگانەكان كرد «ویژدانیان بەكاربهێنن». وتەبێژی بەنزینخانەكانی سلێمانی هۆكاری بەرزكردنەوەی نرخی بەنزین لەپارێزگای سلێمانی ئاشكرا دەكات. بەهمەن قادر وتەبێژی بەنزینخانەكانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «نرخەكان وەك خۆیانن، بەنزین لای ئێمە ٥٠ دینار بەرزبووەتەوە، ئەویش بەهۆی ئەوەی پاڵاوگەكان وەكو كارو بێجی زیاتر لەمانگێكە لەكاركەوتوون، پاشان ماوەی مانگێكە ئەو بەنزینەی عێراق بڕدراوە كە بە ٧٥٠ دینار بوو «. وتەبێژی بەنزینخانەكانی سلێمانی پێشیوابوو كە دابەزینی بەهای دینار بەرامبەر دۆلارو بەرزبونەوەی نرخی نەوت لەبۆرسەی جیهانی كاریگەری هەبوو، وتیشی:»هەموو بازرگانێك لەسنووری خۆماندا ئازاد بووەو كەس سوتەمەنی قۆرغ نەكردووەو كێ سوتەمەنی دەهێنێت و دیفرۆشێت ئازادە». «لەئێستادا بەنزینخانەكانمان لەزەرەردان و هەوڵمانداوە كۆنترۆڵی بارودۆخەكە بكەین، تا ئەو سنورەی بۆمان دیاریكراوە بەنزینخانەكان و بازرگانەكان هەوڵمانداوە نرخ گران نەبێت، بەڵام پاڵاوگەكانی كارو لاناز بەزین گران دەكەن و بەنرخێكی هەرزان نایدەنە بەنزینخانەكان، بەڵام پاڵاوگەیەكی دیكە كەزیاد لەمانگێكە كێشەی سیانەی هەبووە، بڕیارە دەستپێبكاتەوەو هاوكاری بەنزینخانەكان بكاتەوە « بەهمەن قادر وای وت. كەریم عەلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» هۆكاری یەكەم و سەرەكی گرانبوونی نرخی بەنزین قۆرغكارییە چ لەلایەن پاڵاوگەكانەوەو چ لەلایەن بازرگان و خاوەن وێستگەكانەوە، جگە لەوەی هیچ دەزگایەك لەهەرێمی كوردستاندا چاودێری نرخی بەنزین ناكات». وتیشی:» هەندێك هۆكاری تریش هەن وەك بەرزبوونەوەی بەهای دۆلارو بەهای نەوت و ئەمانە دەكەنە بیانوو بۆ ئەوەی زیاد لەپێویست نرخەكەی گران بكەن، لەكاتێكدا پاڵاوگە بۆ خۆی نەوتی خاو پەیدا دەكات و بەنرخی بازرگانی دەیفرۆشێت ئیتر حكومەت چیبكات». «پێویستە حكومەت چاودێری بكات لەڕووی كوالێتییەوەو قازانجەكەی بۆ دیاری بكات و ناكرێت بەمشێوەیە بازاڕی بۆ ئازادبێت و خۆی قازانج بۆ خۆی دیاری بكات، رۆڵی حكومەت لەم پرسەدا خراپەو بووەتە لایەنگیریش ئەگەربێتو لەڕووی نرخ و كوالێتییەوە چاودێری بكرێت نرخی بەنزین كۆنترۆڵ دەكرێت، بەڵام حكومەت مەبەستی نییە». كەریم عەلی وادەڵێت. ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەشڵێت:» چەند چارەسەرێك بۆ ئەم پرسە هەیە، حكومەتی هەرێم خۆی نەوتی خاو بداتە پاڵاوگەكان بەنرخی پاڵپشتی بدرێتە هاووڵاتیان، هەروەها رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراقی كەخاڵێكی زۆر گرنگەو كوالێتی و نرخی بەنزین رێكبخەنەوە تاهەرێمی كوردستانیش لەڕووی سوتەمەنییەوە سەقامگیربێت». كەریم عەلی ئاماژە بەوەدەكات «هەروەها چاودێرییەكی چڕی پاڵاوگەكان و بازرگانەكان و خاوەن وێستگەكان بكرێت و نرخ و قازانجیان بۆ دابینبكرێت ئەوكاتە كۆنترۆڵی نرخی بەنزین دەكرێت و بەرزی و نزمی روونادات».

سەركۆ جەمال دوایین كۆبوونەوەی یەكێتی و پارتی لەسەر ئاستی باڵا لەسلێمانی رۆژی یەكشەممە 30-7-2023 ئەنجامدرا، بەڵام تەنها لەسەر ئەوە رێككەوتوون كەهەڵبژاردن ئەنجامبدرێت و ناكۆكیەكانیشیان لەناو حكومەت كەمبكەنەوە، جگە لەوەی لەسەر یەك لیستی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق رێكنەكەوتوون، كە بڕیارە لە 18-12-2023 بەڕێوەبچێت. پێشنیاركراوە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەمانگی ئایار یان سەرەتای حوزەیرانی 2024 ئەنجامبدرێت، بەڵام سەرۆكایەتی هەرێم چاوەڕێی رێككەوتنی پارتی و یەكێتی دەكات. بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی كە لەچەند سەرچاوەیەكی پارتی و یەكێتی دەستیكەوتوون، لەدوایین كۆبوونەوەیاندا ئەو دوو حزبە لەسەر سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان ناكۆك بوون، یەكێتیی هێشتا داوای فرەبازنەیی‌و دابەشكردنی كورسی كۆتای پێكهاتەكان دەكات بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا. هەر بەپێی بەدواداچوونەكان، لەسەر ناكۆكیەكانی وەزارەتی پێشمەرگە، یەكێتی داوای 50 بە 50 دەكات، لەسەر پرسی دروستكردنی لیستی كوردیش لەكەركوك ئەو دوو حزبە هیچ رێككەوتنێكیان نەكردووە. پێش كۆبوونەوەكە سۆران جەمال تاهیر وتەبێژی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بەهاوڵاتی وت:» پرسی هەڵبژاردنەكانی هەرێم و عیراق و پەیوەندییەكانی نێوان هەردوولا و بارودۆخی هەرێمی كوردستان و عێراق، لەگەڵ چەند پرسێكی دیكە تەوەری كۆبوونەوەكەی نێوان مەكتەبی سیاسی یەكێتی و پارتی دەبێت». پێشتریش چەند جارێك یەكێتی نیشتمانیی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەر ئاستی مەكتەبی سیاسی كۆبوونەتەوە، دواكۆبوونەوەیان رۆژی ٩-٧-٢٠٢٣ بوو لەپیرمام، پێش كۆبوونەوەكەی پیرمامیش هەردوو مەكتەبی سیاسی یەكێتی و پارتی لەبارەگای مەكتەبی سیاسی یەكێتی رۆژی ٢٥-٦-٢٠٢٣، لە هەولێر كۆبوونەوە. بەوتەی سەرچاوەیەكیش لەمەكتەبی سیاسی یەكێتی بۆ هاوڵاتی پرسی سەرەكی كۆبوونەوەكە هەڵبژاردن بووەو تیایدا هەردوولا لەبارەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و كەمكردنەوەی ناكۆكیەكانیان لەناو حكومەت رێككەوتوون، هەروەها لەبارەی كاتی هەڵبژاردنی هەرێم و چۆنیەتی بەشداریكردنیان لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق لەناوچە جێناكۆكەكان بەپێویستیان زانیوە گفتوگۆی زیاتر ئەنجامبدرێت. ستران عەبدوڵا ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»یەكێتی هەموو كاتێك ئامادەیە بۆ هەڵبژاردن ئەوەی دەوترێت یەكێتی نایەوێت هەڵبژاردن بكرێت تەنها هەڵمەتێكی میدیایی پارتییە و راست نییە». وتیشی:»یەكێتی لەڕووی مەبدەئییەوە ئامادەیە بۆ هەڵبژاردن و تەنیا رێگریش لەبەردەم هەڵبژاردن ئەو رێوشوێنانەیە بۆ هەڵبژاردنێكی شەفاف پێویستن». وەك ستران عەبدوڵا ئاماژەی پێدەكات «یەكێتی دەیەوێت هەڵبژاردنێكی شەفاف بكرێت نەك هەڵبژاردنێك پێشتر ئەنجامەكەی ئاشكراو زانراو بێت». هاوكات دڵشاد شەهاب وتەبێژی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بەهاوڵاتی وت:»سەردانی هەموو لایەنەكانمان دەستپێكردووەو دوای كۆبوونەوەكانیش سەرۆكایەتی هەرێم كاتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دیاریدەكات». ئەمە لەكاتێكدایە، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق رۆژی 31-7-2023 رایگەیاند ئەگەر تاكۆتایی مانگی حەوت سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان كاتی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دیارینەكات ناتوانن ئامادەكاریەكان دەستپێبكەن بۆ ئەوەی هەڵبژاردن لەمانگی شوباتی 2024 ئەنجام بدرێت. دوای ئەو گرژییانەی كە لەنێوان هەردوو حزب لەسەر یاسای بودجەی گشتی عێراق دروستبوو، رۆژی 26ی ئایاری ئەمساڵ وەفدی باڵای پارتی‌و یەكێتیی لەبارەگای مەكتەبی سیاسی یەكێتیی لەهەولێر كۆبوونەوە. رۆژی 9-7-2023، جارێكی تر كۆبوونەوە، ئەمجارەیان وەفدی یەكێتیی بەسەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی چووە پیرمام بۆ كۆبوونەوە لەگەڵ پارتی، بەڵام ئەو كۆبوونەوەیەش هیچ ئەنجامێكی نەبوو، بافڵ تاڵەبانی بەنیگەرانییەوە هاتە دەرەوە‌و بە میدیاكانی وت:» یەكێتیی هێزە، یەكێتیی بە بێدەنگی نامێنێتەوە، هەر شتێك رووبدات لەمەودا وەك خۆی وەڵام دەدرێتەوە». بەڵام دوایین كۆبوونەوەی دەباشان وادەردەكەوێت كەمێك گرژییەكانی نێوان پارتی و یەكێتی كەم كردبێتەوە، بەڵام ناكۆكییەكانی كۆتایی پێنەهێناوە. بەپێی زانیارییەكانی هاوڵاتی، لە كۆبوونەوەی ڕۆژی 3-7-2023 ی پارتی‌و یەكێتیدا، وەفدی یەكێتیی بەوەفدی پارتییان وتووە «دابەشكردنی پۆستەكانی وەزارەتی پێشمەرگە دەبێت 50 بە 50 بێت‌و بڕیاری بریكاری وەزیری پێشمەرگە دۆخەكەی شێواندووە‌و یەكێتیی بە 57 بە 43 رازی نییە». بەڵام لەبەرامبەردا وەفدی پارتی گلەییان لەیەكێتیی هەبووە لەوەی سەرقاڵی دروستكردنی هێزی ئەمنیی نوێن‌و دەیانەوێت لەبواری ئەمیندا لەبری حكومەتی هەرێم مامەڵە لەگەڵ بەغداد بكەن. هاوكات هەر لەكۆبوونەوەكەدا وەفدی یەكێتیی گلەیی ئەوەی لەپارتی كردووە، رێگری دەكەن لەدانانی كەسێك بەوەكالەت بۆ پۆستی وەزیری پێشمەرگە، كە پشكی یەكێتییە‌و ئێستا پۆستەكە بەبەتاڵی ماوەتەوە، لەكاتێكدا پارتی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان بەشێوەی وەكالەت بەڕێوەدەبات، یەكێتیش دەیەوێت وەزارەتی پێشمەرگە بكات بەوەكالەت. سەردانی وەفدی پارتی بۆ سلێمانی لەكاتێكدایە ئەم رۆژانە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەگفتوگۆدایە لەگەڵ لایەنە سیاسییەكان بۆ ئەوەی مەرسومێكی نوێ بۆ سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەربكات. نێچیرڤان بارزانی بە نووسراوی فەرمی داوای لەكۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق كرد پرۆسەی هەڵبژاردنی كوردستان بەڕێوەببات، كۆمسیۆن وەڵامی دایەوە‌و رۆژی 18ی شوباتی 2024ی دیاریكرد، ئێستا سەرۆكی هەرێم دەیەوێت بەمەرسومێك رۆژی 25ی شوباتی ساڵی داهاتوو بۆ هەڵبژاردنی دیاری بكات، بەڵام بەبێ پشتیوانی یەكێتیی نایەوێت مەرسوم دەربكات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا لەماوەی رابردوودا دووجار مەرسومی بۆ هەڵبژاردن دەركردووە‌و هەڵبژاردنیش نەكراوە ئەویش بەهۆی رێكنەكەوتنی پارتی و یەكێتی. راگەیەندراوی كۆتایی كۆبوونەوەی رۆژی 3-7-2023 ی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی هەڵبژاردنەوە دەڵێت:» هەردوولا پشتیوانی لەئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دەكەین لەوكاتەی لەلایەن سەرۆكی هەرێم دیاریدەكرێت لەدوای راوێژ لەگەڵ لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان». ئەو دەقەی دەڵێت «دوای راوێژ لەگەڵ لایەنە سیاسییەكان وادەی هەڵبژاردن دیاری بكرێت» دەریدەخات پارتی و یەكێتی تەنها لەسەر ئەوە رێككەوتوون كە هەڵبژاردن بكرێت ئەگەرنا لەسەر كاتەكەی نەگەیشتوونەتە رێككەوتن. بەوتەی دوو سەرچاوە لەپارتی و یەكێتی بۆ هاوڵاتی، لەدوایین كۆبوونەوەی پارتی‌و یەكێتیدا، وەفدی یەكێتیی جەختی لەسەر ئەوە كردووە هێشتا گرفتیان هەیە لەسەر كورسی كۆتای پێكهاتەكان‌و شێوازی سازدانی هەڵبژاردن. هاوڵاتی ئەوەشی زانیوە هێشتا یەكێتی داوای ئەوە دەكات هەڵبژاردنی داهاتوو بەشێوەی فرەبازنە (چوار بازنەیی هەڵبژاردن) بەڕێوەبچێت‌و سەرجەم كورسییەكانی پەرلەمان (111 كورسی) دابەشبكرێت بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا بە (11) كورسی كۆتای پێكهاتەكانیشەوە. هەر بەپێی زانیاریەكان، وەفدی پارتی جارێكی تر جەختیان لەسەر ئەوە كردووەتەوە كێشەیان نییە لەگەڵ ئەوەدا هەڵبژاردنەكە بەشێوەی چوار بازنە بەڕێوەبچێت، واتا هەر پارێزگایەكی هەرێمی كوردستان بكرێت بەبازنەیەكی هەڵبژاردن، بەڵام چۆنیەتی دابەشكردنی كورسی كۆتای پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن، هێشتا لەلایەن پارتییەوە رەزامەندی لەسەر نەدراوە. بەردەوامیی ناكۆكیەكانی پارتی و یەكێتی لەكاتێكدایە، بەر لەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان بەبڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی لە 30 ئایاری 2023 هەڵبوەشێتەوە، پارتی‌و یەكێتیی لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی كورسی كۆتاكان ناكۆك بوون‌و نەگەیشتنە رێككەوتن، تەنانەت بەنێوەندگیری نەتەوەیەكگرتووەكانیش. هەر بەپێی ئەو بەدواداچوونەی هاوڵاتی كردوویەتی، بەهۆی ئەوەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەموار نەكراوەتەوە، هەڵبژاردنی داهاتوو دەبێت بەیاسا كۆنەكە بكرێت، كەئەمەش یەكێتی لەگەڵیدا نییە، چونكە یاسا كۆنەكە شێوازی هەڵبژاردنی لەكوردستان بەشێوەی یەك بازنە دیاریكردووە، سەرباری ئەمە یاسا كۆنەكە (11) كورسییەكەی پێكهاتەكان هەر لەسنوری هەولێرو دهۆكدا دەهێڵێتەوە‌و هیچ كوردسییەك بەسنوری سلێمانی نادات. ئەوەش لەكاتێكدایە زیاد جەبار سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی لەخولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لەدادگای باڵای فیدراڵی عێراق سكاڵای لەسەر پێنج ماددەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان تۆمار كردووە، رۆژی 6-8-2023 ، دادگای فیدراڵی عێراق یەكەم دانیشتنی دادبینی لەسەر ئەم سكاڵایە بەڕێوەدەبات.   هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق بڕیاربوو لەكۆبوونەوەی 30-7-2023 پارتی‌و یەكێتیدا، تەوەرێكی سەرەكی گفتوگۆكان تایبەت بێت بەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق لەناوچە جێناكۆكەكان، لەكاتێكدا هەمان رۆژ دوا وادەی تۆماركردنی ناوی هاوپەیمانێتییەكان بۆ ئەم هەڵبژاردنە كۆتایی هات، بەڵام كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق ماوەی هەفتەیەك مۆڵەتی درێژكردەوە. پارتی‌و یەكێتیی‌و لایەنە سیاسییەكانی تر كەمتر لەهەفتەیەك دەرفەتیان لەبەردەستدا ماوە بۆ ئەوەی خۆیان وەكو هاوپەیمانێتی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بەدیاریكراویش لەكەركوك تۆمار بكەن، بەڵام وەك مەسعود مەلا پەروێز بەرپرسی پەیوەندیەكانی پارتی لەكەركوك لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی وتی:»تائێستا یەك لیستی كورد لەكەركوك و ناوچە كێشەلەسەرەكان ئەگەرێكی دوورە». وتیشی:»تائێستا هیچ رێككەوتنێك لەنێوان پارتی و یەكێتی نییە بۆ ئەوەی بەیەك لیست لەكەركوك و ئەو ناوچانە بەشداری هەڵبژاردن بكەن». بەڵام وەك ئەو بەرپرسەی پارتی لەكەركوك دەڵێت «ئەگەر دوو لیستی بەهێزیش هەبێت لەكەركوك و ناوچە كێشە لەسەرەكان دەنگی كورد نافەوتێت».

سەركۆ جەمال ماوەی چەند رۆژێكە مانگرتن و بایكۆتكردنی دەوام لەچەند شار و شارۆچكەیەكی هەرێم دەستیپێكردووەو فەرمانبەران داوای مووچەكەیان دەكەن، پاش زیاتر لە 40 رۆژیش بەغدا بڕیاریدا مووچەی فەرمانبەران بۆ هەرێم رەوانە بكات، بەوەش هێشتا فەرمانبەرانی هەرێم مووچەیەكی دیكەیان دەمێنێت وەریبگرن. محەمەد شیاع سوودانی، سەرۆك وەزیرانی عێراق رۆژی 1-8-2023  دوای كۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق قسەی بۆ رۆژنامەوانان كرد.  لەبارەی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانەوە سەرۆكوەزیرانی عێراق رایگەیاند: بەشێك لەپشكی هەرێمی كوردستانیان لەبودجەدا ناردووەو ئاماژەی بەوەشكرد، ناردنی پارەكە لە چوارچێوەی یاسای بودجەی گشتیی عێراقدایە. هەروەها لەبارەی ئەوەی كەپەیوەندی بەجێبەجێكردنی رێككەوتنی نێوان هەولێرو بەغداوە هەیە، محەممەد شیاع سوودانی رایگەیاند:» رێككەوتنمان لەگەڵ هەرێمی كوردستان هەیەو لیژنەش لەهەردوولا پێكهێندراوە بۆ چاودێریكردنی رێككەوتنەكە. بڕی 912 ملیار دینار خراوەتە سەر هەژماری بانكی هەرێم لەهەولێرو بڕیارە بەغداد دوای لێكتێگەیشتنەكانی لەگەڵ وەفدی حكومەتی هەرێم پارەی دیكە رەوانە بكات. تایبەت بەدابەشكردنی مووچە لەهەرێمی كوردستان، سەرچاوەیەك لەوەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان بەهاوڵاتی وت:» ئەو پارەیەی عێراق ناردوویەتی گەیشتووەتە بانكی هەرێم و ئەمڕۆ چوارشەممە خشتەی مووچە بڵاودەكەینەوەو دەست بەدابەشكردنی دەكەین». چاوەڕوان دەكرێت رۆژی پێنجشەممە 3ی ئابی 2023 دابەشكردنی مووچە دەستپێبكات و لە 10 رۆژدا دابەش بكرێت. بەشێكی رێككەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا تایبەتە بەنەوت ، دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت رادەستی وەزارەتی نەوتی عێراق بكات بۆ ئەوەی هەناردەی دەرەوە بكرێت، یان لە ناوخۆدا بەكاربهێندرێت.  محەمەد شیاع سوودانی لەو بارەیەوە وتیشی: تاوەكو ئێستا هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ دەرەوە دەستیپێنەكردووەتەوەو رۆژانە 55 هەزار بەرمیل لەهەرێمی كوردستان وەردەگرن. دواكەوتنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم، لەكاتێكدا لەسەرەتای دەستبەكاربوونی كابینەی نۆی حكومەتی هەرێم جوتیار عادل كەئەوكات وتەبێژی حكومەت بوو بەڵێنیدا هەموو 25 ی مانگێك مووچە دابەش بكرێت، بەڵام ئێستا مانگی هەشتە، فەرمانبەرانی هەرێم مووچەی مانگەكانی شەش و حەوتیان وەرنەگرتووە، بەو هۆیەوە فەرمانبەران لەچەند شار و شارۆچكەیەكی هەرێم بایكۆتی دەوامیان دەستپێكردووە. رۆژی 01-08-2023 دكتۆر زانا عەلی، نوێنەری پزیشكانی سلێمانی لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی: بەهۆی دواكەوتنی مووچەكانمان ناچینە سەر كارەكانمان و پێنجشەممە دوایین مۆڵەتە بۆ لایەنی پەیوەندیدار. رۆژی 31ـی تەممووز، پزیشكانی نیشتەجێی خولاو و پزیشكانی پلەبەند راگەیەندراوێكی هاوبەشیان بڵاوكردەوە و تێدا ئاماژەیان بەوە كرد، «لەپاش تێپەڕبوونی زیاتر لە 44 رۆژ بەسەر دابەشكردنی كۆتا مووچە و ناڕوونی چارەنووسی مووچەی مانگەكانی 6 و 7،  دەوامی سەرجەم نەخۆشخانەكانی ناو شاری سلێمانی، دەرەوەی سلێمانی فریاكەوتنەكانی ناو شار و دەرەوەی شار، بنكە و مەڵبەندە تەندروستیەكان و سەنتەرەكان، بایكۆت دەكەین تاوەكو داواكاریەكانمان جێبەجی دەكرێت.» رۆژی دواتر بەشێك لەپزیشكانی نیشتەجێی خولاوو پلەبەندی نەخۆشخانەی شار لەپێش نەخۆشخانەكە گردبوونەوەو یەكێك لەپزیشكەكان رایگەیاند: بەهۆی دابەشنەكردنی مووچەی مانگی شەش و حەوت گردبوونەتەوە، چەندینجار رێككەوتن لەسەر ئەوە كراوە مووچە لەكاتی خۆی دابەشبكرێت و جێبەجێ نەكراوە.

هاوڵاتی  رۆژنامەی "دنیای اقتصاد" کە لە تاران چاپ ئەبێت، راپۆرتێکی مەیدانی لەسەر نرخی خانوو و بەرە و داهاتی خەڵک لە تاران بڵاو کردۆتەوە بە پێی ئەم راپۆرتە گەنجەکانی  کە لە تەمەنی ٢٥ بۆ ٢٦ ساڵیدان، پێویستیان بە زیاتر لە نیو سەدەیە بۆ ئەوەی ببن بە خاوەنی خانوو بەهۆی بەرزی نرخیانەوە. بە پێی ئەم راپۆرتە بە لەبەرچاوگرتنی ئاستی داهات، ئاستی پاشکەوت، گەنجێکی ٢٥-٢٦ ساڵ لە تارانی پایتەختی ئێران دوای  ١٦٦ ساڵ ئەتوانێت ببێت بە خاوەنی خانووی خۆی، بە مەرجێک نرخی خانوو وەک ئێستا بمێنێتەوە. بە پێی ڕاپۆرتی ئەو ڕۆژنامەیە، داهاتی مانگانەی گەنجەکانی ئەم تەمەنە ١١ میلیۆن و ٣٠٠ هەزارتمەن بۆ ١٢ میلیۆنە و زۆربەیان باسیان لەوە کردووە لە باشترین دۆخدا ئەتوانن مانگێک ١ میلیۆن تمەن (٢٠ دۆلار) پاشکەوت بکەن. باسلەوەشکراوە نرخی خانوو بەرە لە دوو ساڵی رابردوودا  بە هۆی دابەزینی نرخی تمەن بەرامبەر بە دۆلار، لە تاران و شارەگەورەکان ١٥٠٪ زیادی کردووە و لە هەندێ شوێنی تاران تا ٢٥٠٪ نرخەکەی زیادی کردووە. هاوکات ژمارەیەکی زۆر لە گەنجەکانی ئەو تەمەنە باسیان لەوە کردووە هیچ هیوایەکیان بەوە نییە ببن بە خاوەنی خانووی خۆیان و وتوویانە :" بە هیچ شێوەیەک بیر لەوە ناکەینەوە ببین بە خاوەنی خانوو، بە هیچ شێوەیەکیش بیر لە پێکهێنانی ژیانی هاوسەرێتی و مناڵ خستنەوە ناکەینەوە". ژمارەیەکیتر لە وەڵامی پرسیارەکانی ئەم بڵاوکراوەیەکدا وتوویانە ، هاوڕێکانیان زیاتر لە ٣٠ سالیان تەمەنە و ناتوانن ببن بە خاوەنی خانوو و ماڵی خۆیان و چوونەتە قۆناغێکەوە کە پێی ئەڵێن "سەڵتبوونی رەها" واتە بیر لە پێکهێنانی ژیانی هاوسەری ناکەنەوە. لەم رۆژنامەیەدا لە زمانی ژماریەەک لە لاوەکانەوە نووسراوە :" تەنانەت ناتوانن پاسکیلێک بکڕن بۆ ئەوەی پێی بچنە سەر کار". هەروەها باسیان لەوە کردووە تەنها بەمەرجێک ئەتوانن ببن بە خاوەنی خانوو کە دۆخی ئابووری بگۆڕدرێت، ئەگەر نا بیر لە کۆچ ئەکەنەوە. هاوکات رۆژی ٢٣ی تەمووز نوێنەرێکی پەرلەمانی کۆماری ئیسلامی رایگەیاند زیاتر لە ٢٨ میلیۆن کەس لە ئێران لە ژێر هێڵی هەژاریدا ئەژین. ئەم نوێنەرەی پەرلەمانی ئێران دابەزینی بەهای تمەن بەرامبەر بە دۆلار و گەمارۆ ئابوورییەکانی بە هۆکاری هەژاری ٢٨ میلیۆن کەس لە خەڵکی ئێران ناوبرد. ئێران بۆ چارەسەرکردنی کێشەی خانوو بەرە "قەرزی بانکی" بۆ دروستکردن و کڕینی خانووی زیاد کردوەو وەک دەوترێت بڕی "قەرزی بانکی" بۆ کڕین و چاککردنەوەو دروستکردنی خانوو گەیشتۆتە ٩٦٠ میلیۆن تمەن. رۆژنامەی "شەرق" رۆژی ٢٢ی حوزەیران دەربارەی زیادکردنی بڕی قەرزی بانکی و مەرجەکانی پێدانی ئەم قەرزە نووسی :" تەنها کەسانی دەوڵەمەند و ئەو کەسانی کە پێویستیان بە قەرزی بانکی بۆ کڕین و دروستکردنی خانوو نییە، ئەتوانن لەو قەرزە بەهرەمەند بن و وەری بگرن." بە پێی راپۆرتی رۆژنامەی " دنیای اقتصاد" ٩٦٠ میلیۆن تمەن جگە لەوەی ناکرێت خانوویەکی ٢٠ مەتری بکرێت، بەڵکوو بە قیستی درێژخایەنی ١٢ ساڵە کە دەوڵەت لەبەرچاوی گرتووەو مانگانە ئەبێ ٢٠ میلیۆن تمەن بدرێتەوە، لە حاڵێکدا مووچەی کارمەندێک ٧ میلیۆن تمەنە، ناتوانن ئەم قەرزە بانکییە وەربگرن. هەروەها ژمارەیەک لە بەکارهێنەرانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان دەربارەی ئەم قەرزە بانکییە نووسیویانە، لەبەر ئەوەی سوودی بانکییەکەی ٢٨ لە سەدە، ئەبێ ٢ میلیارد و ٨٠٠ میلیۆن تمەن بدەنەوە و شارەزایەکی ئابووری خانوو بەرە بە رۆژنامەی "شەرق"ی وتووە لە هیچ کوێی دونیا وا نییە سوودی بانکی ٢٨ لە سەد بێت بۆ خانوو و بەرە.      

سازدانی: سیروان حەمە رەشید هاوڵاتی: با سەرەتا لەسەر رێككەوتننامەی سیڤەر پرسیار بكەین، لەسیڤەردا رێككەوتن هەبوو كە لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست قەوارەێكی سیاسی بۆ  كورد دابمەزرێنرێ، بۆچی ئەو قەوارە كوردییە دروست نەبوو و پاڵنەرو فاكتەرەكانی سەركەوتنی ریككەوتننامەی لۆزان چیبوون؟ دكتۆر بورهان یاسین: سەرەتا پێویستە ئەوە بڵێین كە لەكاتێكدا لەم رۆژانەدا سەد ساڵ بەسەر پەیماننامەی لۆزاندا تێپەڕ دەبێت، ئێوە پرسیاری یەكەمتان دەربارەی پەیماننامەی سیڤەرە ، بەمەش دەتانەوێ لەهەمان دەرفەت و گفتوگۆدا بەیەكەوە باس لە هەردوو پەیماننامەی سیڤەرو لۆزان بكەین. لەڕووی مێتودییەوە ئەم بەیەكەوە گرێدانە نەك هەر گرنگە بەڵكو زۆریش پێویستە: 1-ساڵانی دوای كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی (١٩١٨ تا ١٩٢٣) یەكێكە لەچركەساتە هەرە دینامیكی و یەكلاكەرەوەكان لەمێژووی مۆدێرنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا: ئەمە چركەساتی لە قاڵبدانەوە و لەفۆڕمدانی ئەو ناوچەیە بوو. كورد لەم چركەساتەدا «بەجێما،» و نەبوو بەسەرنشینی شەمەندەفەری بەدەوڵەتبوون! ئیـمڕۆش دوای سەد ساڵ كورد لەهەمان ئەو قاڵب و فۆڕمەدا لەلایەن ژمارەیەك دەوڵەتەوە و بەگشتی سیستمی دەوڵەت-نەتەوە لەناوچەكەدا «دەست بەسەرەو بەبارمتەگیراوە»؛ . 2- هەردوو پەیماننامەكە بەشێكن لەوەی كە لەڕووی مێژووییەوە پێی دەگوترێ «تەرتیباتی ئاشتی» (peace settlements) دوای جەنگی یەكەمی جیهانی كە لە رێككەوتنەكانی ئاگربەست لەساڵی ١٩١٨ دەستپێدەكات، بە كۆنفرانسی پاریس و سیڤەرو سان ریمۆدا تێپەڕدەبێ و بە لۆزان كۆتایی دێت؛.  3- بۆ هەردوو پەیماننامەكە رێككەوتنی سایكس-پیكۆ (١٩١٦) وەك «منداڵدان» وایە. بەم مانایەش گرنگی سایكس-پیكۆ لەوەدایە كە سایكس-پیكۆ رێككەوتنێكی سادە نییە، بەڵكو لەوە زۆر زیاتر: ئەم رێككەوتنە جیهانبینی، نەخشە رێگاو فەلسەفەی سیاسی هێزە كۆڵۆنیالیستەكانە، بۆ شێوازی ئیدارەدانی دونیای دوای جەنگی یەكەمی جیهانی، بەدیاریكراویش دونیای دوای هەڵوەشانەوەی دەوڵەتی عوسمانی. ئەوە زۆر گرنگ نییە كە نەخشەی سایكس-پیكۆ كتومت، وەك خۆی، جێبەجێ ناكرێ، بەڵكو گرنگ ئەو نەخشە رێگاو جیهانبینییەی پشتی رێككەوتنەكەیە، كەوەك خۆی دەمێنێتەوە و لەكۆمەڵێك وێستەگەدا ئەزموون دەكرێ و لەدوا وێستگەشیدا، كە لۆزانە، كۆتایی بەدەوڵەتی عوسمانی دێت و سنوورەكانیش دیاریدەكرێن؛. 4- كەم جار لەلێكۆڵینەوەی مێژوویی روودەدات كە، كەم یا زۆر، هەمان وەڵاممان بۆ دوو دانە پرسیار هەبێت. دوو پرسیارمان هەن كە ئەوانیش هۆكارەكانی شكستی پەیماننامەی سیڤەر لەلایەك و لەلایەكی ترەوە ئەو پێدراوو فاكتەرانەی رێگایان خۆش كرد بۆ سەركەوتنی لۆزان، یا راستتر بڵێین سەركەوتنی توركە ناسیۆنالیستەكان، بەسەركرادایەتی مستەفا كەمال ئەتاتورك، لە لۆزان. (لە راستیدا، جوڵانەوەی نەسیۆنالیستە توركەكان، كە لەساڵی ١٩١٩ لە رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ سەریهەڵدا و هەر زووش ئەنكەرەی دەستنیشان كرد وەك پایتەختی جێگرەوە، هەر زوو دژایەتی خۆی بۆ پەیماننامەی سیڤەر راگەیاند و پوچەڵكردنەوەی ئەم پەیماننامەیەی كرد بەیەكێك لەئامانجە هەرە سەرەكییەكانی خۆی). بە واتایەكی تر ئەم دوو پرسیارە وەك دوو دیوی هەمان دراو وان، لە دیوێكەوە شكستی سیڤەر نووسراوە، بەڵام لە دیوەكەی تریان سەركەوتنی لۆزان. دەكرێ وەڵامدانەوەی هەردوو پرسیارەكە لەیەك وەڵامدا كۆبكرێتەوە، كە ئەویش تێگەیشتنێكی وردو هەمەلایەن و فررەهەندە بۆ كۆی رووداوەكانی دوای راگەیاندنی سیڤەر لە(١٠/٨/١٩٢٠) تا دەگاتە رۆژی راگەیاندنی لۆزان، واتە ٢٤/٧/١٩٢٣؛)ە، ئەگەر سیڤەر وەك ترۆپكێك و دەستكەوتێكی گەورەی ناسیۆنالیزمی كوردی (هەڵبەتە دوور لەهەموو ئەو سەرنجانەی كە لەسەر پەیماننامەی سیڤەر هەمانە)، ئەوا بێگومان لۆزان كتومت دژەكەیەتی: لۆزان سەركەوتنی ناسیۆنالیستە توركەكانە، نەك هەر لەكۆتاییهێنان بە سیڤەر بەڵكو لەدامەزراندنی دەوڵەت-نەتەوەیەك (واتە توركیا) كە لەسەد ساڵی رابردوودا دڵڕەقترین پڕۆژەی تواندنەوەی نەتەوەیی دژ بەكورد لە باكوری كوردستان و توركیا جێبەجێ كردووە. نەك هەر ئەوە، بەڵكو ئەو دەوڵەتە یەكێك بووە لەگەورەترین رێگرەكانی گەیشتنی كورد بەمافەكانی، تەنانەت لەبەشەكانی تری كوردستانیش، بە تایبەتی لەباشور و رۆژئاوای كوردستان. لەپرسیارەكەتاندا دەڵێن «لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست قەوارەیەكی سیاسی بۆ كورد دابمەزرێنرێ.» لە راستیدا، بەپێی ئەو نەخشەیەی كە لەكۆنفرانسی سیڤەردا بۆ ئەو «قەوارە» دیاریكرابوو، ئەو قەوارە تەنها لەسەر بەشێك لەو خاكە پێكدەهات كە ئێستا پێی دەگوترێ باكوری كوردستان. لەوەش ئەولاتر، گرنگە ئەوەش بزانرێ كە تەنانەت، بەپێی پەیماننامەی سیڤەر، بەشێك لەو خاكەی كە باكوری كوردستان بوو، وە بەر ئەو دەوڵەتە دەكەوت كە بڕیار بوو بۆ ئەرمەنەكانی ئەنادۆڵ دابمەزرێنرێ. بەم مانایەش پەیماننامەی سیڤەر، یا راستتر بڵێین بەندەكانی ٦٢، ٦٣ و ٦٤ لەبەشی سێهەمی ئەو پەیماننامەیە، كە بۆ كوردستان تەرخان كرابوو، كۆمەڵێك ئەگەرو گرێ كوێرەی لەخۆگرتبوو كە هەموویان دەهاتنە سەر رێگای جێبەجێكردنی ئەو بەشەی پەیماننامە كە تایبەت بوو بەكوردستان: لە قۆناغی یەكەم، لەماوەی ساڵێكدا، قەوارەكە  ئۆتۆنۆمی دەبێت، دواتر، دوای زۆر ئەگەر و پەناو پێچ، دەكرا ئەو ئۆتۆنۆمیە ببێ بەدەوڵەتێكی سەربەخۆ و خاوەن سەروەری نیشتمانی خۆی. . . سەرەڕای ئەم سەرنجانە لەسەر سیڤەر، گرنگی ئەو پەیماننامەیە لەوەدایە كە یەكەم و دوایین بەڵگەنامە و رێككەوتنی نێو دەوڵەتییە كە دان بەقەوارەیەكی كوردیدا دەنێت وە رەوایەتی پێدەدات لە رووی یاسای نێودەوڵەتییەوە. هەر لەبەر ئەوەش زۆربەی نووسەرانی بواری لێكۆڵینەوەی كوردۆلۆژی كۆكن لەسەر ئەوەی كە سیڤەر «خاڵێكی بۆ گەڕانەوەی» واتە (point of reference)ێكی یەكجار گرنگە بۆ ناسیۆنالیزمی كوردی. لەبەرامبەردا، زۆر كەم شت هەیە، ئەگەر ئەسڵەن شتێك هەبێ، بە رادەی پەیماننامەی سیڤەر، كە لەسەد ساڵی رابردوودا بەو رادەیە حزوری هەبووبێ لە رۆح و حاڵەتی دەروونیی ناسیۆنالیزمی توركیدا. ئەم حزورە بووە بە «كۆدەرد» (syndrome) و گرێ لەقوڵایی دەروونیی ناسیۆنالیزمی توركیدا. لە لۆژیكی ئەم كۆدەردو گرێیەدا، لەهەر كات و جێگایەك باسی دۆزی كورد كرا یا ناوی كورد یا كوردستان هێنرا، بە تایبەتی لەلایەن دەوڵەت و دامەزراوە رۆژئاواییەكانەوە، ئەوا سیڤەر بەتوندی ئامادە دەبێ و دەبێتە هۆی شڵەژانی دەرونی ناسیۆنالیستە توركەكان، لەئاستی فەرمی و نافەرمیدا؛. بەڵام بۆ وەڵامی ئەوەی كە «ئایا بۆ كوردستانی سەربەخۆ» دروست نەبوو، بەواتایەكی دیكە ئەو گۆڕاوو پێدراوانە چی بوون وایانكرد كە پەیماننامەی سیڤەر شكست بهێنێ و لەبەرامبەریشدا لۆزان سەربكەوێ، پێویستیمان بەوەیە لەهەموو ئاستەكانی سیاسەت و ئەو هاوكێشە ستراتیژی ئیقلیمی و جیهانییەی كە لەماوەی سێ ساڵی نێوان سیڤەرو لۆزاندا هاتنەكایەوە، بخەینە بەر باس و لێكۆڵینەوە: 1- رۆڵی جوڵانەوەی ناسیۆنالیستە توركەكان بەسەركردایەتی ئەتاتورك لەشكستپێهێنانی سیڤەر: هەر وەك گوترا، ئەم جوڵانەوەیە هەر لە سەرەتادا، كە پەیماننامەی سیڤەر راگەیاندرا، سەرسەختانە دوژمنایەتی خۆی بۆ راگەیاند. . . بە تایبەتی پێنج پێدراوو گۆڕاو پێگەی ئەم جوڵانەوەیەی بەهێزتر كرد، تا رادەی ئەوەی ئەم جوڵانەوەیە توانی ئاراستەی سیاسی و ستراتیجی هێزە كۆلۆنیالیستەكان بگۆڕێ، بەرهەمی ئەم گۆڕانكارییە لەكۆنفرانسی لۆزان بەلوتكە گەیشت و كۆتای بەسیڤەر هات: أ- سەركەوتنەكانی ئەم جوڵانەوەیە دژی ئەرمێنیا (دواتر ئەرمێنیای سۆڤیاتی) و مۆركردنی رێككەوتنی ئەلێكساندرۆپۆل لە ١٧ی نۆڤێمبەری١٩٢٠ لەگەڵ ئەو وڵاتە. بەپێی ئەم رێككەوتننامەیە، ئەرمێنیا دەستبەرداری بیرۆكەی ئەرمینیای گەورە بوو، واتە بەیەكجاری دەستی لە «یەكگرتنەوە» لەگەڵ «ئەرمینیای ئەنادۆڵ» هەڵگرت؛ ب- سەركەوتنی جوڵانەوەكە بەسەر یۆنانییەكاندا لە پایزی ١٩٢٢. ئەم سەركەوتنە لەزۆر رووەوە یەكلاكەرەوە بوو؛ ج- رێككەوتنی جوڵانەوەكە لەگەڵ حكومەتی بەلشەفی لە بەهاری ١٩٢١. ئەم رێككەوتنە بووە هۆكارێكی گرنگ لەبەهێزكردنی پێگەی دیپلۆماسی جوڵانەوەكە و دواجار گۆڕینی هەڵوێستی بەریتانیا، فەرەنساو ئیتاڵیا بەرامبەر كۆی مەسەلە پەیوەندیدارەكان بەدواڕۆژی ئەنادۆڵ؛ د- ناسیۆنالیستە توركەكان توانیان لەكۆنفرانسی لەندەن (لە شوباتی ١٩٢١) خۆیان وەك نوێنەری «توركیا» بسەپێنن، لەبەرامبەردا نوێنەری دەوڵەتی عوسمانی كۆنفرانسەكەی جێهێشت، بەمەش ناسیۆنالیستە توركەكان پێگەی خۆیان جێگیر كرد وەك جێگرەوەی حكومەتی عوسمانی لەئیستانبۆڵ؛ ح- پڕۆژەی ئەتاتۆرك لە دامەزراندنی دەوڵەتێك تەنها لەسەر خاكی ئەنادۆڵ، دەستهەڵگرتن لە هەموو ئەو ناوچانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە پێشتر لەژێر ركێفی دەوڵەتی عوسمانیدا بوون (جگە لەویلایەتی موسڵ)، یەكانگیر بوو لەگەڵ دیزاین و ستراتیجی هێزە كۆڵۆنیالیستەكان، چونكە دەوڵەتێكی ئەوها زەمانەتێكی یەكلاكەرەوە بوو بۆ خواستی ئەو هێزانە بۆ لەگۆڕنانی یەكجارەكی ئیمپراتۆریی عوسمانی. هەروەها ئەم دەوڵەتە (واتە توركیا) جێگرەوەیەكی باش دەبوو وەك بەربەست لە نێوان سۆڤیەت لەلایەك و ناوچەی بەرژەوەندییەكانی ئەو هێزە كۆڵۆنیالیستانە لە رۆژهەڵاتی ناوەست؛ 2- دوودڵی و ناكۆكی لەنێوان هێزە سەرەكییەكان (بەریتانیا، فەرەنسا و ئیتاڵیا) لە مەسەلە پەیوەندیدارەكان بەچارەنووسی دەوڵەتی عوسمانی. لە راستیدا، هەر لەكاتی گفتوگۆكانی كۆنفرانسی لەندەن (شوباتی ١٩٢١) فەرەنسا و ئیتاڵیا ئامادەبوون أ- دەستبەرداری سیڤەر ببن؛ ب- دەستبەرداری «پشكەكانی خۆیان لەخاكی ئەنادۆڵ» ببن و رێككەوتن لەگەڵ دەسەڵاتەكەی توركە ناسیۆنالیستەكان بكەن؛. 3- راستییە مێژووییەكە ئەوەیە كەئەو دیزاینەی لەناو پەیماننامەی سیڤەردا بۆ كوردستان  كێشرابوو زیاتر دەربڕی ئەو یەكانگیرییە بوو كە لەو چركەساتەدا لە نێوان خەونی بەدەوڵەتبوونی كورد لە لایەك و بەرژەوەندییەكانی زلهێزەكانی ئەوكاتە، بەكۆمەڵێك هۆكار، فەراهەم بوو. . . بە هەر حاڵ تەمەنی ئەم یەكانگیربوونە لەنێوان خەونی كوردان لە لایەك و بەرژەوەندییەكانی زلهێزە براوەكانی ئەو كاتە یەكجار كورت بوو، تەنانەت ئەو یەكانگیربوونە بەشی ئەوەشی نەكرد هەنگاوێكیش لەئاراستەی جێبەجێكردنی پەیماننامەی سیڤەر بهاوێژرێ. . . دواجار لە لۆزاندا نەك هەر ئەم یەكانگیربوونە نەما، بەڵكو جێگرەوەكەی، یا راستتر بڵێین دژەكەی، یەكانگیربوون بوو لەنێوان بەرژەوەندی وڵاتە كۆڵۆنیالیستەكان لە لایەك و خواست و بەرژەوەندییەكانی ناسیۆنالیستە توركەكان، بوو بەئەمری واقیع! 4-سیاسەتی بەریتانیا بەرامبەر بەكورد پڕ بوو لە دژایەتی و ناجێگیری: دواجار دەبوایە بەریتانیا لەنێوان پێداگری لەسەر جێبەجێكردنی سیڤەر لە لایەك، بەدەستهێنانی ویلایەتی موسڵ لە لایەكی دیكەوە یەكێکیان هەڵبژێرێ: بەریتانیا ویلایەتی موسڵی هەڵبژارد! كاتێك كەهەموو قسە و باسەكانی ناو كۆنفرانسی لۆزان دەخوێنینەوە دەبینین چەندە بەدەستهێنانی ویلایەتی موسڵ بۆ بەریتانیا گرنگ بوو. بەم واتایەش لەو باس و خواسانەدا بەوردی دەردەكەوێ كە چۆن چارەنووسی كوردانی ئەنادۆڵ دەبێتە شتێكی فەرامۆشكراو بۆ بەریتانییەكان، لەبەرامبەریشدا چۆن چارەنووسی كوردانی ویلایەتی موسڵ دەبێتە چەقی باس و پێداگری، نەك بەو مانایەی داوای بەدەوڵەتبوون بۆ كوردانی ویلایەتەكە بكات، بەڵكو ئەو پێداگرییە تەنها بەشی ئەوە بكات كەسۆزی ئەو كوردانە بۆ لای بەریتانییەكان رابكێشی بۆ ئەوەی ئەگەر هاتوو لەداهاتوودا چارەنووسی ویلایەتەكە بە «ریفراندۆم» یەكلاكرایەوە ئەوا لایەنگیری كوردەكانی ویلایەتەكە مسۆگەر بكرێ بۆ بوون بە بەشێك لەدەوڵەتە تازە دامەزراوەكەی عێراق، كە هەڵبەتە ئەوكاتە مونتەدەبەیەكی بەریتانی بوو.   هاوڵاتی:  بەرێزتان ئەزانن  لەم رۆژانەدا یادی سەد ساڵەی رێككەوتننامەی لۆزان دەكرێتەوە، ئەو رێككەوتنە چییەو پاڵنەر و هۆكاری رێككەوتنەكە چیبون؟ دكتۆر بورهان یاسین: ئەمساڵ، رێك لە ٢٤-٧-٢٠٢٣، سەد ساڵ بەسەر راگەیاندنی پەیماننامەی مێژوویی لۆزاندا تێپەڕ دەبێ. ئەم پەیماننامەیە بەرهەمی یەكێك لەدرێژترین كۆنفرانسەكان لە مێژووی مۆدێرن بووە: ئەم كۆنفرانسە لە پایزی ١٩٢٢ دەستی بەكارەكانی كرد، بەڵام لە هاوینی ١٩٢٣دا كۆتاییهات، هەڵبەتە بەناوبڕێكەوە (لە زستانی ١٩٢٢-١٩٢٣). كۆنفرانسی لۆزان لەنێوان براوەكانی جەنگی یەكەمی جیهانی (بەتایبەتی بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا و یۆنان) لە لایەك وە نوێنەری دەسەڵاتی توركە ناسیۆنالیستەكان لە لایەكی ترەوە. هەر لەسەرەتادا كۆنفرانسەكە بەجۆرێك لەهاوسەنگی، لەنێوان لایەنەكانی براوەی جەنگ لە لایەك و توركە ناسیۆنالیستەكان لەلایەكی ترەوە، دەستیپێكرد، چونكە كۆنفرانسەكە لەسەر خاكی هیچ یەكێك لەدەوڵەتە براوەكانی جەنگ نەبەسترا بەڵكو لە لۆزان، لەسەر خاكی وڵاتێكی بێلایەن، واتە سویسرا. (تەنانەت ناسیۆنالیستە توركەكان لەسەرەتادا خوازیاری ئەوە بوون كە كۆنفرانسەكە لەسەر خاكی ئەنادۆڵ ببەسترێ). ئەمەش بۆ خۆی هێمایەكی گرنگ بوو كە ئیتر دەوڵەتە براوەكانی جەنگ چیتر لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی (دۆڕاوی جەنگی یەكەمی جیهانی)دا دانانیشن بەڵكو لەگەڵ لایەنێك دادەنیشن كە براوەی شەڕە لەبەرامبەر یۆنانییەكان و ئەرمەنەكان وە هەروەها ئەم لایەنە كۆمەڵێك دەستكەوتی دیپلۆماسی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیی بەدەستهێناوە و هەوڵیش دەدات «وەك براوە» لە كۆنفرانسەكەدا مامەڵە بكات. دەرەنجام: دەسەڵاتی توركە ناسیۆنالیستەكان، بە سەرۆكایەتی ئەتاتورك، براوەی بێ سێ و دووی كۆنفرانسی لۆزان بوون، چونكە توانیان «شكستی دەوڵەتی عوسمانی بگۆڕن بە سەركەوتن وە سەركەوتنی كوردیش لەسیڤەر بكەن بە شكست،» ئەمەش بۆ خۆی دەرەنجامێكی یەكجار سەرنجڕاكێش و گرنگە.   هاوڵاتی:  ئایا رێككەوتننامە چووە بواری پراكتیكەوە،  دەرهاویشتەكانی بۆ كورد و توركیاو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چییبون، و ئایا ئەوە راستە كە ئەم رێككەوتنە دوای سەد ساڵ هەڵدەوەشێتەوە؟ دكتۆر بورهان یاسین: لەهەر سێ گۆشەبینینی كوردستانی، توركی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، پەیماننامەی لۆزان رووداوێكی گرنگ و مێژووییە: یەكەم، لە دیدی كوردستانییەوە: 1- ئەم رووداوە بەمانای یەكلابوونەوەی دابەشبوونی كوردستان، ناسراو بەكوردستانی عوسمانی بۆ سێ بەش (باكور، باشور، رۆژئاوا) بوو، ئەگەر چی مەسەلەی ویلایەتی موسڵی عوسمانی، لەو كۆنفرانسەدا یەكلانەكرایەوە، بەمەش دیاریكردنی سنوورەكانی نێوان عێراق و توركیا بۆ ١٩٢٥-١٩٢٦ دواخرا، بەڵام ئەم ویلایەتە، وەك ئەمری واقع، هەر زوو لەكۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی و دواتر دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە، كەوتبووە ژێر ركێفی عێراق وەك مونتەدەبەی بەریتانی؛ 2- لۆزان كۆتاییهاتنی پەیماننامەی سیڤەر بوو، ئەو پەیماننامەیەی كە بڕیار بوو خەونی كورد لەدەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردستانی، بەڵام سنووردار، بەرجەستە بكات. ئەم رووداوە بوو بەسەرەتایەك بۆ رەوتی مێژوویی كوردایەتی لەسەد ساڵی رابردوودا، بە تایبەتی لەشێوازی ململانێ لەنێوان دوو ئاراستە، رەوتی سەربەخۆیی لە لایەك وە رەوتی «ئۆتۆنۆمی و فەرماڕەوایی خۆماڵی» لە لایەكی دیكەوە. رەوتی دووهەمیان لەدوای جەنگی دووهەمی جیهانییەوە بە روونی بوو بە رەوتێكی باڵادەست؛ 3- سەركەوتنی ناسیۆنالیستە توركەكان لەكۆنفرانسی لۆزاندا و دامەزراندنی دەوڵەتی توركیا، بووە سەرەتای راستییەكی تاڵ لە مێژووی كورددا: هەر لەسەرەتای هاتنەكایەی ئەم دەوڵەتەوە دوو دانە راستی تاڵ و گرنگ دەركەوتن: أ- ئەم دەوڵەتە لەسەر پرەنسیپی یەك نەتەوە، یەك دەوڵەت، یەك سەروەری دابەشنەكراو، یەك كەلتور و یەك زمانی رەسمی (واتە توركی)، دڵڕەقترین و مەترسیدارترین بەرنامە و پڕۆژەی توانەوەو ئینكاری نەتەوەیی بەرامبەر بەكورد راگەیاند؛ ب- ئەم دەوڵەتە هەر لەسەرەتاوە دوژمنایەتی خۆی بۆ هەر ماف و پێشوەچوونێكی سیاسییانەی كورد لەدەرەوەی سنوورەكانی توركیا راگەیاند، و لەسەد ساڵی رابردووشدا تا توانیویەتی ئەم مەبەستەی خۆی بەكردار سەلماندووە؛ ج- بوونی گەورەترین بەشی كوردستان (لە رووی خاك و دانیشتوانەوە) لەناو سنوورەكانی توركیادا كاریگەریی فرەلایەنی لەسەر تەواوی دۆزی كورد جێهێشتووە، لەئێستاشدا هەر وەهایە؛ . دووەم، لەدیدی دەوڵەتی توركیاوە، ئەم پەیماننامەیە: 1- بوو بەسەرەتای دەوڵەتێكی نوێ، واتە كۆماری توركیا، كە هەر زوو وەك دەوڵەتێكی «زلهێزی ئیقلیمی» دەركەوت و بوو بەشێك لەهاوكێشەیەكی ئیقلیمی فراوان، وە دواتر جیهانیش؛ 2- بە دیدی دامەزرێنەری ئەم دەوڵەتە (واتە ئەتاتورك)، پەیماننامەی لۆزان «ئەو بەڵگەنامەیەیە كە دەریدەخات هەموو ئەو هەوڵانەی سەدان ساڵە دەدرێن و دەخوازرا لە رێگای سیڤەرەوە بگەن بەئامانجی وردوخاشكردنی نەتەوەی تورك، بێواتا كۆتاییان هات. ئەمە سەركەوتنێكی دیپلۆماسی بێوێنە بوو لەمێژووی دەوڵەتی عوسمانیدا؛»  3- پەیماننامەی لۆزان فاكتەرێكی زۆر گرنگ بوو لەكۆتاییهێنان بەئیمپراتۆریی چەند سەد ساڵەی عوسمانی و لەگەڵیشیدا كۆتاییهێنان بە، ئەوەی لەمێژوودا بە «مەسەلەی رۆژهەڵات» (eastern question) ناسراوە. مەسەلەی رۆژهەڵاتیش كۆی ئەو ناجێگیرییە دیپلۆماسی و ئابوورییە بوو كەدەوڵەتی عوسمانی لەكۆتایی سەدەی هەژدەمەوە تاكۆتایی تەمەنی تیایا ئەژیاو ئەم ناجێگرییەوە ببووە هۆی كاردانەوە و دەستوەردانی جۆراوجۆری ئەو كاتەی زلهێزەكان لەو دەوڵەتەدا؛ 4- لە پەیماننامەی لۆزاندا شتێك روویدا كە كەمجار لەمێژوودا روویداوە: دەوڵەتی عوسمانی یەكێك بوو لەدۆڕاوە سەرەكییەكانی جەنگی یەكەمی جیهانی، بەڵام لە رێگای پەیماننامەی لۆزانەوە دۆڕاوی جەنگ گۆڕدرا بە براوە. ئەگەر سیڤەر سیمبۆل و هێمای دۆڕاوی دەوڵەتی عوسمانی بووبێت، ئەوا بێگومان لۆزان وەك هێماو جەختكەرەوەی سەركەوتن دەردەكەوێ. سێهەم، لە گۆشەبینینی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە: 1- لۆزان بوو بە وێستگەیەكی یەكجار گرنگ لەسەرهەڵدان و بەرجەستەبوونی سیستمێكی نوێ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەم ناوچەیە چیتر لە سیستمی «ئیمپراتۆری» كۆندا نەمایەوە، بەڵكو پێی نایە قۆناغێكی نوێ لەسیستمی سیاسی، واتە سیستمی دەوڵەت-نەتەوە، دەوڵەتی مۆدێرن؛ 2- ئەم پەیماننامەیە، لەئاستی هەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بوو بەدەربڕی ئەو راستیەی كە سیستمی نوێی جیهانی تەنیا بەرهەمی سیاسەت و جیهانبینی هێزە كۆڵۆنیالیستە رۆژئاواییەكان نییە، بەڵكو ناسیۆنالیزمی لۆكاڵیش دەورێكی گرنگ، تەنانەت یەكلاكەرەوەش، دەبینێ، هەڵبەتە مەبەستیش بە رادەی یەكەم ناسیۆنالیزمی توركییە، كە رۆڵێكی گرنگی بینی، بەتایبەتی لە رێگای لۆزانەوە، لەكۆتاییهێنان بە سیستمی ئیمپراتۆری و بەرجەستەكردنی سەرەتاكانی دەوڵەتی مۆدێرن لە رۆژهەڵاتی ناوەراست؛ 3- پەیماننامەی لۆزان هێڵی یەكلاكەرەوەیە لەنێوان دوو جۆر لە مێژووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پێگەی ئەو ناوچەیە لە هاوكێشەی جیهانیدا: پێشتر جیهانی رۆژئاوا زیاتر لە رێگای ئیمپراتۆریی عوسمانی مامەڵەی لەگەڵ رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەكرد، بەڵام دوای لۆزان ئیتر دەوڵەت-نەتەوە، بەتایبەتیش لەحاڵەتی ناوچەی كڕۆكی دەوڵەتی عوسمانی، لە رێگای توركیاوە ئەو مامەڵەیە كرا. ئەوەی كە لەساڵانی دواییدا دەسەڵاتدارانی توركیا، زۆر بە تایبەتی سەرۆكی ئەو وڵاتە (رەجەب تەیب ئەردۆغان) جار دوای جار دووپاتیان كردووەتەوە كە ئیتر «دوای سەد ساڵ لۆزان كۆتایی دێت» و ویلایەتی موسڵیش «دەگەڕێنینەوە» بۆ وڵاتی دایك، واتە توركیا، جێگای سەرنج و تێڕامانە. هەڵوەشانەوەی پەیماننامەی لۆزان، هەڵبەتە بەدیدی بەشێك لە دەسەڵاتدارانی توركیا، بە مانای هەڵوەشانەوەی بنەماكانی ئەو واقیعە دێت كە لەو پەیماننامەیە كەوتەوە. ئەگەر چی دەكرێت بەشێك لەو بانگەشەیە وەك بەكاربردن (ئیستهلاك)ی سیاسی ناوخۆیی توركیا تەماشا بكرێت، بۆ نموونە پڕۆپاگاندەی هەڵبژاردن، بەڵام دەشكرێت وەك خەونێكی ئیمپراتۆری و خواستی فراوانخوازیش تەماشا بكرێت. ئەوەش گرنگە بڵێین ئەم خەونی ئیمپراتۆرییە لەكاتێكدا دێت دوو زلهێزی ئیقلیمی و جیهانی دیكە (روسیا و ئێران) بەكاریگەری هەمان «خەونی ئیمپراتۆری: چاویان لەفراوانخوازییە»! لە لایەكی ترەوە ئەگەر چی ستەمی هەرە گەورە لەدەرەنجامی لۆزان، لەئاستی باكوری كوردستان و كوردستانی گەورە، بەر كورد كەوتووە، بەڵام بە هەمان رادە لایەنە كوردییەكان گوزارەشیان لە گۆشەبینینی كوردستانییانە نەكردووە روو لە پەیماننامەی لۆزان و سەد ساڵەی ئەو پەیماننامەیە و چارنووسی. بەتایبەتی جێگای سەرنجە كە هێزە سیاسییەكان و دەسەڵاتی سیاسی لەباشوری كوردستان، لە بەرامبەر ئەو هەموو بانگەشە و ئاماژانەی توركیا لەمەڕ «گەڕاندنەوەی ویلایەتی موسڵ بۆ توركیا،» بێدەنگییەكی سەرسوڕهێنەریان هەڵبژاردووە: ئەم بێدەنگییە جێگای نیشانەی گومان و نیشانەی پرسیاری جددین! ئەم بێدەنگییە لەكاتێكدایە كە هەر باسكردنێك لە چارەنووسی ئەو ناوچەیەی كە پێشتر ویلایەتی موسڵی عوسمانی بوو رێك باسكردنە لەچارەنووسی باشوری كوردستان.   ئەوەی راستی بێت لەهیچ جێگایەكی هەر ١٤٣ بەندەكانی پەیماننامەی لۆزان، لە پڕۆتۆكۆڵە لكێندراوەكان بە پەیماننامەكەوە، تەنانەت لە رێكەوتنی نێوان توركیا و عێراق (ناسراو بە رێككەوتنی ئەنكەرە، بۆ دیاركردنی سنوور، لەساڵی ١٩٢٦) باسی كۆتاییهاتنی لۆزان یا «گەڕانەوەی» ویلایەتی موسڵ بۆ توركیا نەكراوە.

ڤانە باهیر نوێنەرانی كورد لەهەر چوار پارچەكانی كوردستان و رەوەندی كوردی بەشداریان لە كۆنفرانسێكی دوو ڕۆژیدا كرد كە تایبەت بوو بە تاوتوێكردنی هەموو ئەو لێكەوتانەی كە پەیماننامەی لۆزان دروستیكردووە بەسەر پرسی كوردەوە. پەیماننامەی لۆزان ١٠٠ساڵ بەسەریدا تێپەڕی، كە لە ٢٤ی تەمموزی١٩٢٣دا، لەشاری (لۆزان)ی سویسرا لەنێوان دەوڵەتانی (بەریتانیا و فەڕەنساو ژاپۆن و یۆنان و رۆمانیا و سڕبیا و كرواتیاو سلۆڤینییا و توركیا)، بۆ ناسینی دەوڵەتی نوێی توركیاو پێداچوونەوە بەپەیمانی سیڤەردا ئەنجامدرا. كێشەی ژن و ڕێگا چارەسەریەكانیی تاوتوێكرا لە لۆزان، بۆئەوەی لە پڕۆژەیەكدا بخرێنەڕوو، ئەویش لە چوارچێوەی پانێڵێكی تایبەتدا لە دووەم ڕۆژی كۆنفرانسەكە كە لەلایەن ژاڵانە هەورامان و سەحەر ئایدە بەڕێوەبرا و هەریەك لە منەوەر عەزیز ئۆغلۆ، پڕۆفیسۆر لە زانكۆی برێمەنی ئەڵمانیا و نەرمین عوسمان، وەزیری پێشووی كاروباری ژنانی عێراق بەشداریان كرد بە توێژینەوەكانیان. سەحەر ئایدە، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» سەد ساڵ لەمەوبەر لە پەیماننامەی لۆزاندا هەوڵی لاوازكردن و لەناوبردنی كورد و ژنی كورد درا، بەڵام ئەمڕۆ هەموو ژنانی كورد لەهەر چوارپارچەی كوردستان و رەوەندی كوردەوە تێكۆشینەكانی ژنی كوردیان دژی ئەم پەیماننامەیە خستەڕوو».  هەروەها ئاماژەی بە خەباتی  ژنی كورد كرد سەرەڕای ئەو كاریگەریە گەورەیەی لۆزان وایكردووە ئەمڕۆ دروشمی «ژن ژیان ئازادی «وەك دروشمی ئازادی ژنان لە جیهاندا بڵێنەوە. سەحەر ئایدە باسیشی لەوەكرد، كۆی كۆنفرانسەكە و پانێڵی ژنانیش جەختكردنەوە بوو لە پێكەوەییبوونی كورد و بەتایبەتیش ژنان بۆ بەردەوامكردنی خەباتەكانیان بۆ بەدەستهێنانەوەی مافەكانمان وەك نەتەوەی كورد، كە ئەمەش خەونی پەیماننامەی لۆزانی لەناوبردووە. پانێڵەكە بەبەشداری چەندین توێژەر و بەرپرسی دیكە بەڕێوەچوو كە یەكێك لەوانە نەرمین عوسمان وەزیری كاروباری پێشووی ژنانی عێراق بوو. نەرمین عوسمان، لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەروو كە تەوەرەكەی باسكردن بووە لەهەموو لێكەوتەكانی لۆزان سەبارەت بە پرسی ژن لەهەموو ڕوانگەیەكەوە، بۆ نموونە كە چۆن بووەتەهۆی ئەوەی پەروەردە و خوێندن نەگەیشتۆتە هەموو ناوچەكان بۆ ژنان و بی بەش بوون لە خوێندن بەتایبەت لەناوچە دابڕێندراوەكان. نەرمین عوسمان وتیشی: » ژێردەستەیی كورد و پارچە پارچەبوونی كورد وایكردووە ئاگامان لە ئەرشیفی یەكتر نیە و ئەرشیفەكانمان دزراون، ئەمەش یەكێك لە هۆیەكانی ئەوەبووە كە نەمانتوانیوە لە وڵاتی داگیركەردا بەزمانی خۆمان بنوسین ئەمە زیاتر سەبارەت بەپارچەكانی دیكەی كوردستانە كە ڕێگەنەدراوە بەزمانی كوردی  بنوسێت. «بێگومان ئەمە هیچ قسەیەكی ناوێت، لە باشوری كوردستان مافەكان و ئازادیەكانی ژنان جیاوازییەكی زۆری هەیە لەگەڵ پارچەكانی دیكە، ناڵێم كەمتەرخەمی نییە، بەڵێ كەم كورتی هەیە و كێشە لە جێبەجێكردنی یاساكان هەیە، بەڵام دەڵێم بە شانازییەوە كە لەماوەی ڕابردوودا توانیومانە كاریكی باش بكەین» نەرمین عوسمان وای وت. نەرمین عوسمان پێشیوابوو  لە هەڵسەنگاندنی دۆخی هەرێمی كوردستانەوە بۆیان دەردەكەوێت ئازادی كوردستان و پرسی ژن چەند بەیەكەوە پەیوەستن و لۆزانیش بەو داگیركاریەی چەند كاریگەری هەبووە لەسەر ژنی كوردستان. كۆنفرانسی لۆزان ماوەی دوو رۆژی خایاند كە لە ٢٢-٢٣ی تەمموزدا بەڕێوەچوو، لە ئەنجامدا بەشدارانی كۆنفرانسەكە بەیاننامەیەكیان بڵاوكردەوە وئەنجامەكانی گفتوگۆی ئەو دوو رۆژەیان ڕاگەیاند، كە بەشێكی تایبەتكرابوو بە داواكاری بۆ باشتركردنی دۆخی ژنانی كورد لەهەر چوار پارچەی كوردستان. لەبارەی ئەنجامی پانێڵی ژن لە كۆنفرانسی لۆزانیشەوە هەریەك لە سەحەر ئایدە، بەڕێوەبەری پانێڵی ژن و نەرمین عوسمان، وەزیری پێشوی كاروباری ژنانی عێراق ئاماژەیان بەوەدا « لە پانێڵی ژن بەتەنها باسمان لە كێشە ولێكەوتەكانی لۆزان نەكرد، بەڵكو باسمان لە چارەسەریەكانی ئەم ئاریشانەش كرد  بەچەندین خاڵ كە یەكێكیان داواكردنی زیادكردنی ئازادی ژنانە لەهەموو ناوچەكانی كوردستان كە ڕووبەڕووی نەتەوەیەكگرتوەكان و هەموو وڵاتانی بەدەستەڵاتی دوونیاو لایەنە سیاسیەكانی كوردیشی دەكەینەوە، ئەمەش لەپێناو كەمكردنەوەی كاریگەری پەیماننامەی لۆزان لەسەر پرسی ژن».

شەنای فاتیح پاش 15 ساڵ لەتیرۆركردنی رۆژنامەنووس (سۆرانی مامە حەمە) تائێستا بكوژەكانی دەستگیرنەكراون، لەهەرێمی كوردستان لەكۆی پێنج كەیسی تیرۆركردنی رۆژنامەنووسان، تەنها بكوژی یەكێكیان دەستگیركراوە. سۆران محەمەد، ناسراو بەسۆرانی مامە حەمە، لە 3/3/1986 لەگەڕەكی (شۆریجە)ی كەركوك لەدایكبووە، یەكەمین كاری لەبواری رۆژنامەگەریدا لەڕۆژنامەی كوردستانی نوێ لەبەرواری 23/8/2003دا بڵاودەبێتەوە. پاشان بەخۆبەخش پەیامنێری بۆ رۆژنامەی (كەركوكی ئەمڕۆ) كردووە، هاوكات لەتەلەفزیۆنی (العراقیە)پەخشی كەركوك وەك پەیامنێر كاری كردووە، لەهەمان كاتدا پەیامنێری هەفتەنامەی (كوردش گڵۆپ) بووە لەكەركووك. لە 1/3/2006 لەگەڵ سەرەتای دەرچوونی رۆژنامەی كوردستان راپۆرت، دەبێت بەپەیامنێری ئەو رۆژنامەیە لەكەركوك، دواتر دەبێتە بەرپرسی نووسینگەی كەركوكی رۆژنامەكە. لەژمارە 11 تاكو ٢١ی رۆژنامەی چەمچەماڵ ستوونێكی هەبووە بەناوی (نیشتیمانی بێ ئارایشت)، هەروەها بەرپرسی راگەیاندنی (ناوەندی چاك) بووە لەكەركوك، ئەندامی دەستەی نووسەرانی رۆژنامەی (نووگرەسەلمان) بووە لەشاری كەركوك. ساڵی 2006 پەیوەندی لەگەڵ گۆڤاری لڤین دروستدەكات، لەهەمان ساڵدا یەكەمین دیداری رۆژنامەوانی بۆ گۆڤاری لڤین لەگەڵ (نووری تاڵەبانی) سەبارەت بەبارودۆخی پەرلەمان ئەنجامدەدات و لەژمارە (37)ی ئەو گۆڤارەدا بڵاودەبێتەوە،  پاشان لە ژمارە 42ی گۆڤارەكەوە بەفەرمی دەبێتە بەرپرسی نووسینگەی گۆڤاری لڤین لەكەركووك. تاكاتی تیرۆركرانی بەردەوام دەبێت و دوا كاری لەگۆڤاری لڤین لەژمارە 69 لەحوزەیرانی 2008) بڵاوبووەتەوە بەناوی (سۆزانییەكان كەركوك داگیردەكەن) سۆرانی مامە حەمە لەشەوی 21ی تەمموزی 2008 لەبەردەم ماڵەكەی خۆیدا لەگەڕەكی شۆڕجەی شاری كەركوك لەلایەن چەند چەكدارێكەوە تیرۆركراو لەچەمچەماڵ بەخاكسپێردرا. كاروان ئەنوەر، سكرتێری لقی سلێمانی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان بەهاوڵاتی وت: لەڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەكان و راپۆرتی رێكخراوەكاندا بەتایبەتیش  وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاو بەڕیتانیا كوردستان بەژینگەیەكی مەترسیدا بۆ كاری رۆژنامەوانی دەبینن، چونكە لەكۆی پێنج كەیسی تیرۆركردنی رۆژنامەنووسان بكوژی چواریان بەئازادی دەسوڕێنەوەو تەنها بكوژی كاوە گەرمیانی بەزیندانی هەتاهەتایی سزادراوە. كاروان ئەنوەر وتیشی:» لەهەرێمی كوردستاندا ٧٢ كەس لەسەر وشەو وتن و بڵاوكردنەوە لەدهۆكەوە هێندراونەتە هەولێرو دادگایی كراون، خەڵك لەسەر چات و گروپ و ئیمۆجی گیراوە». هاوكات، بەڕێوبەری سەنتەری میترۆ ئاماژە بەوە دەدات كە دیاری محەمەد بەڕێوبەری سەنتەری میترۆ بەهاوڵاتی وت: ١٥ساڵە رای گشتی و خانەوادەی سۆران چاوەڕوانی لیژنەی بەناو لێكۆڵینەوەن كە بۆ كەیسی ئەم رۆژنامەنووسە پێكهاتووەو چاو بڕاوەتە دەزگا ئەمنییەكان، كە تاوانباران دەستگیربكەن و لەدادگایەكی دادپەروەرانەدا حكوم بدرێن «. هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە» میدیای سەربەخۆ لەهەموو لایەكەوە گەمارۆ دراوە، لەموڵكداریەوە گواستراوەتەوە بۆ مەكتەبی سیاسی و كوڕە بەرپرسەكان، سوپایەك لەڕۆژنامەنووسانیان  دروستكردووە بۆ خزمەتی دەسەڵات كە بەدۆكیومێنتی ساختە بازاڕ گەرم دەكەن بۆ لەكەداركردنی حەقیقەت». هەر لە ١٥یەمین ساڵیادی شەهیدكردنی سۆرانی مامە حەمەدا ١٤مین خەڵاتی سۆرانی مامەحەمە بۆ ئازادی رۆژنامەگەری لەلایەن بنەماڵەكەی بەهاوكاری گۆڤاری لڤین بەخشرایە دوو كەسایەتی، هاوكات كەسوكارەكەی بۆ هاوڵاتی ئەوەیان ئاشكراكرد كە تائێستا بكوژی سۆران دەستگیرنەكراوەو كەیسەكەشی هیچ بەرەوپێشچوونێكی بەخۆوە نەبینیوە.  

هاوڵاتی باڵیۆزی ئەمریكا بە نیگەرانییەوە عێراقی بەرەو ئەمریكا بەجێهێشتووەو حكومەتەكەی سودانی داواكارییەكانی ئەمریكای جێبەجێنەكردووە كە بەقاچاغبردنی دۆلار لەعێراقەوە بۆ ئێران بەردەوامەو  میلیشیا شیعەكانی نزیك لە تاران بەهێزتربوون، كە چاوەڕوان دەكرێت ئیدارەی بایدن بە گەڕانەوەی "سەدر بۆ پڕۆسەی سیاسی گەمەكە لەعێراق پێچەوانە دەكاتەوە". ئالینا رۆمانۆسكی، باڵیۆزی ئەمریكا لەعێراق سەرەتای ئەم هەفتەیدا بەنیگەرانییەكی زۆرەوە عێراقی بەرەو واشنتن بەجێهێشتووە و راپۆرتی زۆر توندی دژی حكومەتەكەی سودانی و هێزە میلیشیاكانی عێراق داوەتە واشنتن و پنتاگۆن. بەپێی بەدواداچونەكانی هاوڵاتی، باڵیۆزی ئەمریكا لەعێراق لەبارەی بەقاچاغبردنی دۆلارەوە لەعێراقەوە بۆ ئێران و لەوێوە بۆ ڤەنزوێلا كە هەردووكیان لەژێر گەمارۆكانی ئەمریكاو ئەوروپادان راپۆرتی پێشكەشكردووە كە تەنها لەماوەی ئەمساڵدا 15 بۆ 17 ملیار دۆلار لەعێراقەوە چووەتە ئێران و نزیكەی سێ ملیار دۆلار لەو بڕە چووەتە ڤەنزوێلا. لەماوەی رابردوودا وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكا 14 بانكی خستە لیستی رەشەوە كە رۆڵی سەرەكیان هەبووە لە بەقاچاغبردنی دۆلار بۆ ئێران و ئەو وڵاتانەی لەژێر گەمارۆی ئەمریكادان، ئەو بانكانەش خاوەندارێتیان بۆ كەسایەتییەكی سیاسی باڵا دەگەرێتەوە كە ئەحمەدی نەژاد سەرۆك كۆماری پێشووتری ئێرانە. ئەمریكییەكان ئەوەشیان دەستكەوتووە كە بەشێك لەو دۆلارانە بەكاش بە ئوتومبێلی جێمسی لەبەسرەوە رەوانەی ئێران كراون. هەروەها نزیكەی پێنج ملیار دۆلاری عێراق چووەتە توركیاو لەوێوە بەشێكی چووتە رووسیاو سوریا، ئەوەش لەلایەن ئەمریكاوە بەهێڵی سور دادەنرێت. هاوكات ئالینا رۆمانۆسكی، باڵیۆزی ئەمریكا لەعێراق لەبارەی میلیشیا شیعەكانەوە راپۆرتێكی لەبارەی باڵادەستیانەوە لە عێراق خستۆتەڕوو كە ئەمریكای تەواو نیگەران كردووە لە حكومەتەكەی سودانی، كە رۆڵیان هەبووە لە بەقاچاغبردنی دۆلاردا. نیگەرانییەكانی ئەمریكا لە حكومەتەكەی سودانی گەیشتووەتە لوتكە، لەكاتێكدا كەمتر لەساڵێك دوای ئەوەی (محمەد شیاع سودانی)، بوو بە سەرۆك وەزیرانی عێراق، ئیدارەی بایدن چەپڵەی بۆ ئەو هەنگاوانە لێدا كە بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی وزە و پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان بۆ گەلی عێراق گرتوویانەتەبەر، بەڵام سودانی پێشكەوتنی پێویست بەدەستنەهێنا سەبارەت بەو ئەولەویەتانەی كە واشنتۆن و بەغداد لەسەری رێككەوتوبوون، كە بریتین لەسەقامگیری و ئاسایش و سەروەری و كەمكردنەوەی هەژموونی گروپەكانی نزیك لەئێران.  لەئێستاشدا زیادبوونی ژمارەی هێزەكانی حەشدی شەعبی، ئاماژەن بۆ رێگایەكی كێشەدار، كە جارێكی تر لایەنگرانی موقتەدا سەدرو خۆپیشاندەران لەناوچەی سەوز نزیك دەكاتەوە. پەیمانگای واشنتۆن ئاشكرایكردووە" ئیدارەی كۆشكی سپی نیگەرانن لە ئەدای كابینەكەی سودانی و دەیانەوێت بە هێنانە پێشەوەی موقتەدا سەدر بۆ ناو پرۆسەی سیاسی یارییەكەی لەعێراق پێچەوانە بكەنەوە". پەیمانگای واشنتۆن ئاماژەی بۆ ئەوەكردووە لەكابینەكەی سودانی ژمارەی هێزەكانی حەشدی شەعبی و بودجەكەشیان زیادیكردووە. ئالینا رۆمانۆسكی، باڵیۆزی ئەمریكا لەعێراق بە نیازپاكییەوە دووپاتی كردەوە كە ئەمریكا "ناوچەكە بەجێناهێڵێت، بەڵام نەیشاردۆتەوە كە لە ماوەی دوو ساڵدا ژمارەی هێزەكانی حەشدی شەعبی 100 هەزاری تر زیادیكردووەو گەیشتۆتە 240 هەزار چەكدار، كەدەكاتە لە 50%ی هەموو هێزە چەكدارەكانی عێراق. ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە كە لە بودجەی 2023، بڕی دوو ملیار و 700 ملیۆن دۆلار بۆ گروپە چەكدارەكانی نزیك لەئێران تەرخان كراوە، هاوكات حكومەتەكەی سودانی ئەكادیمیایەكی سەربازی نوێ بۆ هێزەكانی حەشدی شەعبی دروستدەكات، كە ئەندامەكانی مافی خانەنشینییان دەبێت. لە راپۆرتی شەش مانگی، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا هۆشداریداوەو رایگەیاندووە، هێزەكانی حەشدی شەعبی لەهەموو ئاستەكاندا بەخێرایی گەشە دەكەن، لەبودجەوە تا هێزی مرۆیی، بەرنامەی ئابووری. ساڵانە هێزەكانی حەشدی شەعبی 20% زیاد دەكەن، كە بودجەی حەشدی شەعبی لە 2023، بەراورد بەساڵی 2020 لە  90% زیادیكردووە، لە كاتێكدا ژمارەی هێزەكانی وەزارەتی ناوخۆی عێراق كە هێزێكی فەرمین لەلایەن ئەمریكاوە تەنها لەسەدا سێ  زیادیكردووە.

سەركۆ جەمال سەركردایەتیەكی یەكێتی ئەوە دووپاتدەكاتەوە لەكاتی پەیماننامەی لۆزاندا  گەلی كورد بێكەس بووەو وتەبێژی كۆمەڵی دادگەریش دەڵێت:» جگە لەوڵاتانی زلهێز وڵاتانی ئیسلامی ستەمیان لەكورد كردووە». هەروەها ئەندامێكی مەجلیسی پژاك پێیوایە كە قۆناغی ئەوە هاتووە كە دەستنیشانی ئەوە بكرێت كێ ناهێڵێت كورد یەكبگرێت و یەكهەڵوێست بێت لەبارەی دۆزی كوردەوە، ئەندامێكی سەركردایەتی دیموكراتیش جەختلەوە دەكاتەوە:» ئەگەر كورد بۆ خۆی تێڕوانینی روونی نەبێت بۆ هاوكێشە سیاسییەكان لۆزانی دیكە بەسەر كورد دووبارە دەكرێتەوە. پەیماننامەی لۆزان لە 24ی تەمموزی 1923دا، لەشاری (لۆزان)ی سویسرا لەنێوان دەوڵەتانی (بەریتانیا و فەڕەنساو ژاپۆن و یۆنان و رۆمانیا و سڕبیا و كرواتیاو سلۆڤینییا و توركیا)، بۆ ناسینی دەوڵەتی نوێی توركیاو پێداچوونەوە بەپەیمانی سیڤەردا ئەنجامدرا. دەرئەنجامی ئەو پەیماننامەیە بەزیانی كورد شكایەوە و جارێكی دیكە خاكەكەی بەسەر دەوڵەتانی عێراق و ئێران و توركیاو سوریا دابەشكرا، لەبارەی پەیماننامەكەوە زۆربەی سیاسیەكانی كورد بەستەمی دەبینن بەڵام رای جیاوازیشیان لەبارەیەوە هەیە. ئەندامێكی سەركردایەتی یەكێتی پێی وایە كورد لەوكاتەدا بێكەس بوو بۆیە ئەو رێككەوتنەی بەسەردا تێپەڕی بێستوون سابوراوایی، ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» پەیماننامەی لۆزان لەكاتێكدا جێبەجێكرا كە گەلی كورد بێكەس بوو، بۆ لەباربردنی چەند ماددەیەكی سیڤەر بوو كە جۆرێك لەدەوڵەتی دەبەخشییە گەلی كورد». هەروەها باسی لەوەشكرد ئەوەی زۆر كاریگەری هەبوو دەوڵەتی ئەوسای توركیا بوو بەسەركردایەتی ئەتاتورك، بە مانەوەی كوردستان بەداگیركراوی چەندین كارەساتی بەسەر گەلی كورددا هێناوە، چەندین شۆڕش دواتر سەریانهەڵدا و تائێستاش بەردەوامە. ئەو ئەندامەی سەركردایەتی یەكێتی پێشیوایە دەبێت كورد بەخۆیدا بچێتەوە و یەكگرتوو بێت تا ئەو كارەساتە دووبارە نەبێتەوە، دەسەڵاتدارانی هەرێم و رۆژئاوای كوردستانیش دەبێت كوردایەتیەكی بێ دروشم پەیڕەو بكەن، دەشڵێت:» دەبێت كورد وانەیەكی زۆری لە پەیماننامەی لۆزان وەرگرتبێت و ئەو دانیشتنەش ئەمساڵ لەلۆزانی سویسرا كرا ببێتە بەشێكی گرنگ بۆ ئاوڕدانەوە لەخەڵكی كوردستان بەتایبەت ئەو وڵاتانەی كە كوردستانیان دابەشكرد». «ئەو وڵاتانەی پەیماننامەكەیان واژۆكرد خۆیان بە ئاڵاهەڵگری مافی مرۆڤ و تەنانەت مافی ئاژەڵیش دادەنێن، بۆیە پێویستە پابەندی پرەنسیپەكانی خۆیان بن و فشار بكەن بۆ ئەوەی داگیركەرانی كوردستان كۆتایی بەسەركوتی كورد بهێنن، بەتایبەت لەباكور و رۆژئاوا دەبێت رێ لە پێشێلكاریەكانی توركیا بگرن و لەڕۆژهەڵاتیش ئازارەكانی خەڵكی كوردستان تادێت زیاتر دەبێت، لەباشوری كوردستانیش كێشەی ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بەردەوامە، ئەمانە هەمووی ئازارەكانی خەڵكی كوردستانن و دەبێت رابوەستێندرێن». بێستوون سابوراوایی وای وت. ئەندامێكی مەجلیسی پژاك ئەوە دەخاتەڕوو كە ئێستاش نەیارانی كورد سەرەڕای ناكۆكیەكانیان دژی كورد رێككەوتنیان هەیە. جوامێر مارابی ئەندامی مەجلیسی پژاك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت» هێشتا كورد لەئاستی حزب و پارتەكانیدا كە بەداخەوە بەشێكی زۆر لەكۆمەڵگای كوردستانیش بەسەریاندا دابەش كراوە، پارچە پارچەو بڵاوە، هێشتاش زلهێزەكان لە رێگەی سەودا كردن لەگەڵ داگیركەرانی كوردستان لەهەموو پارچەكان و بۆ دابینكردنی بەرژەوەندییەكانی خۆیان، دەیانەوێ جارێكی دیكە لە درەوەی ئێرادەی كوردان، بڕیار لە سەر چارەنووسیان بدەن». هێمای بۆ ئەوەشكرد كە داگیركەرانی كوردستان سەرەڕای هەر ناكۆكییەك كە لەنێوان خۆیاندا هەیانبێت، لەسەر پرسی كورد و بەرەنگاربوونەوەی مافەكانی گەلی كورد، هاودەنگن. «سەردەمەكە گۆڕاوە كوردی ئێستا، كوردی سەد ساڵی پێشوو نییە، لەدوای پەیمانی لۆزانەوە، بەدەیان پارت و رێكخراوە دامەزراون هەر كامیان بەپێی سەنگی خۆیان رۆڵیان هەبووە، ئەگەرچی لە ئاستی پارتەكاندا پارچە بوون هەیە، بەڵام لە ئاستی گەلدا، یەكێتییەكی بەهێز هەیە و گەلی كورد بەخوێنی خۆی ئەو سنوورە دەستكردانەی سڕیوەتەوە، دوو پارچە لە كوردستان، كورد خۆی بەڕیوەی دەبات». جوامێر مارابی وای وت. ئەو ئەندامەی مەجلیسی پژاك دەشڵێت: ئێستا قۆناغی ئەوەیە دەستنیشانی بكەین كەكێ ناهێڵێت كورد یەك بگرێت، خوێندنەوەی راست و دروست بۆ قۆناغی ئێستا بكرێت دەتوانرێت هەنگاوی راست و دروست هەڵبگیرێت. جوامێر مارابی پێیوایە سەردەمی كڕوزانەوە و پاڕانەوە بەسەر چووە و دەڵێت:  كە تۆ بەهێز بوویت، دۆست و دوژمن بەجدی وەرت دەگرن، بەڵام مەترسی بەردەوامی ئەو جۆرە رێككەوتنانە كە مافەكانی گەلی كوردیان تێدا كراوەتە قوربانی، لەئارادایە. ئەندامێكی سەركردایەتی حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران پێی وایە نەبوونی یەكڕیزی كورد رۆڵی هەبووە لەسەرخستنی ویستی داگیركەران كاوە بەهرامی ئەندامی سەركردایەتی حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد دابەشكردنی خاكی كوردستان لەقۆناغە جیاوازەكاندا  بەسەر چوار جوگرافیای جیاواز، ئەو دەرفەتەی بۆ رەخساندن كە لەهەلومەرجە نێودەوڵەتی و ناوچەیەكان بۆ سەركوت و چەوسانەوەی گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەت كەڵك وەربگرن. هەروەها وتیشی:» حاشاهەڵنەگرە نەبوونی یەك وتاری نێوان نەتەوەی كورد و پاڵپشتی و خیانەتی ناوخۆیی دەوری سەرەكییان لەسەرخستنی ویستی داگیركەران و وڵاتانی بەرژەوەندیخواز لەئاستی نێوەدەوڵەتی هەبووە و ئەگەر تێروانینمان بەنیسبەت بارودۆخی ئەمرۆ و هاوكێشە سیاسییەكان نەبێ گەلێك لۆزانی دیكەمان بۆ دووپات دەبێتەوە. «لەو باوەڕەدام لایەنە كوردیەكان و بەرزبوونەوەی ئاستی هەستی نەتەوایەتی نەتەوەی كورد لەم سەردەمەدا، زۆر باش ویست و خواستی پیلانەكانی دژ بە نەتەوەكەمان دەرك دەكەن ، بەس بەداخەوە هەندێك بەرژەوەندی تەسكی حزبی و تاكەكەسی زۆر جار هاندەرن بۆ ئەوەی زلهێزەكان بە لەبەرچاگرتنی قازانج و بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان ئێمەی كورد بكەنە قوربانی» كاوە بەهرامی وا دەڵێت. ئەو ئەندامەی سەركردایەتی حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران پێشیوابوو كە هەلومەرجەكە هەستیارە و دەبێ پاراستنی بەرژەوەندی باڵای نەتەوەییمان لەسەرووی هەموو ویستە حزبی و بچووكەكانەوە بێ ، چونكە گەر تووشی كارەساتی دیكەی چەشنی لۆزان بن ئەوە هەمووان تێدا زەرەرمەند دەبین. نوێنەری پەیەدە لەهەرێمی كوردستان دەڵێت كورد دەستكەوتی بەدەستهێناوە لەئێستادا، بەڵام پێویستە لایەنە سیاسییەكان ناكۆكیەكانیان چارەسەربكەن. جاویدان كەمال، نوێنەری پەیەدە لەهەرێمی كوردستان بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد بارودۆخی كورد وەك ١٠٠ ساڵ پێشتر نییە، ئەو كاتە كورد نەیتوانی دەنگی بگەیەنێتە لۆزان، ئەمڕۆ كورد لەلۆزان پاش ١٠٠ساڵ كۆنفڕانسێك سازدەكات بۆ ئەوەی بڵێن پەیماننامەی لۆزان رەتدەكاتەوە تا كۆمەڵگای نێودەوڵەتی پێداچوونەوەیەك بەپەیمانننامەی لۆزاندا بكات. جاویدان وتیشی:» هەموو ئەو نەهامەتی و جینۆسایدانەی بەسەر كورددا هات دەرئەنجامی پەیماننامەی لۆزان بوو بەڵام كورد توانیویەتی لەم ١٠٠ ساڵەدا بەرخۆدانی خۆی بكات و دەستكەوتی گەورە بەدەستبێنێت، بۆ نموونە لەباشوری كوردستاندا توانیویەتی فیدڕالیزمی بەدەستبێنێت، لەڕۆژئاوای كوردستانیش خۆسەری رۆژئاوای دامەزراندووە». جاویدان كەمال دەشڵێت: كورد بەدونیای نیشانداوە كە لەئێستاداو پاش شەڕی داعش فاكتەرێكی سەرەكییە لەنەخشەی نێودەوڵەتی و توانیویەتی ئاسایشی ناوچەكە بپارێزێت، پاش لۆزان كوردستان لەلایەن چوار دەوڵەتەوە داگیركراوەو لەئێستادا گەلی كورد بەیەك دەنگ داوای مافی چارەی خۆنووسین دەكەن، رەنگە لەنێوان پارچەكاندا هەندێك لاوازی هەبێت. « لەناو سیاسەتی نێودەوڵەتیدا بەلایەنی كەمەوە داواكاری ئەوە هەیە كەگەلی كورد وەك نەتەوەیەك مافی پارێزراوبێت، داوادەكەین لەو لایەنانەی كە پەیماننامەی لۆزانیان واژۆ كردووە بێنە ژێر باری بەرپرسیارێتی و سنوورێك دابنێن بۆ  جینۆسایدی گەلی كورد، زۆر گرنگە لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان لایەنە سیاسیەكان زیاتر هەوڵبدەن رێكبكەون و پەیوەندی نێوان پارچەكانی كوردستان بەهێزتربكرێت». نوێنەری پەیەدە لەهەرێمی كوردستان وای وت. وتەبێژی كۆمەڵی دادگەری: جگە لەوڵاتانی زلهێز وڵاتانی ئیسلامی ستەمیان لەگەلی كورد كردووە محەمەد حەكیم، وتەبێژی كۆمەڵی دادگەری كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی دووپاتكردەوە كە دۆخی نێودەوڵەتی و جیهان لەئێستاداو لەكاتی ئەنجامدانی پەیماننامەكەدا جیاوازی هەیە و تێڕوانینی جیهان بەرامبەر بەدۆزی كورد وەك خۆیەتی. وتەبێژی كۆمەڵی دادگەری وتیشی:» نەمزانیوە كورد ئەمڕۆی لەڕۆژی پێشتر باشتربووبێت، پێموایە كورد لەمكاتە خراپتر نابێت، هەر وەك ئەو كاتەیە هەمان ئەقڵیەتی بەڕێوەبردن و پێشبینی هەیە، بەڵام بەپێی پێی پێشكەوتنەكانی جیهان كوردیش گۆڕاوە لەهەندێك رووەوە. «كورد هیچی نەكردووە تا جارێكی دیكە نەبێتەوە بەقوربانی و هیچیشی پێناكرێت، هۆكاری سەرەكیش ئەوەیە كە بەرژەوەندی نێودەوڵەتی وا دەخوازێت كە كورد هیچ نەبێت، هەندێكیشی خراپی كورد خۆیەتی و یەكگرتوو نییەو هیچ ستراتیژییەكی بۆ داهاتووی خۆی نییە و سود لەهەل و دەرفەتەكان نابینێت». محەمەد حەكیم وای وت. وتەبێژی كۆمەڵی دادگەری دەشڵێت: پێموایە بنەڕەتی ئەوەی كەچیبكات ئەوەیە كە یەكگرتوو بێت، ئەو لەبەشێكیدا كەباشوورە یەكگرتوو نیە چ جا لەپارچەكانی دیكە لەهیچ پارچەیەكداو چەند لایەن هەبێت یەكتر ناخوێننەوە. هەروەها محەمەد حەكیم باسی لەوەشكرد هیچ ئەنجومەنێك نییە كە هەموو كورد لەخۆ بگرێت، تەنها كۆنگرەی نەتەوەیی هەبوو ئەویش دوو لایەن كە پەكەكەو پارتین بوون بەگرفت لەنێوانیان و ئەو كۆنگرەیەش نەگیرا . وتەبێژی كۆمەڵی دادگەری ئەوەشی خستەڕوو: لایەنە كوردییەكانی هەرێم نەیانتوانیووە پێشمەرگە یەكبخەنەوەو ئەمریكاش هەڕەشەی بڕینی هاوكارییەكان دەكات، ستەمێكی گەورە لەلایەن وڵاتانی زلهێزو جیهان و وڵاتە ئیسلامییەكان و دراوسێكانەوە بەرامبەر بەكوردو میللەتی كورد كراوەو ئەم میللەتە مافی خۆیەتی خاوەن دەوڵەت بێت.