قەیس خەزعەلی، ئەمینداری گشتی عەسائیبى ئەهلی هەق، لە بۆنەیەكی ئاینیدا كە حزبەكەی رێكیخست ڕایدەگەیەنێت لەم ماوانەی دواییدا زۆرێك لە كێڵگەو كۆمپانیا نەوتییەكان لە هەرێمی كوردستان كرانە ئامانج، ئەوەش هاوكاتی هەوڵەكانی حكومەتی عێراق بوو بۆ ئەوەی كێشەكان لەگەڵ هەرێم چارەسەر بكات، بۆ رادەستكردنی نەوت بە دەوڵەت. هەروا ئەوەشدەخاتەڕوو، ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان دەڵێت نەوتمان نییەو پێویستە مووچەمان بدەنێ، چونكە كۆمپانیاكان كاركردنیان راگرتووە. ناوبراو زیادیشیکرد كێ لە پشت ئەو كارانەوە وەستاوە؟ ئێمە ئەو هێرشانە سەركۆنە دەكەین و رەتدەكەینەوە، داوا لە حكومەت دەكەین هەموو هەوڵێكی خۆی بدات بۆ ئاشكراكردنی بكەری راستەفینە، تابوری پێنجەمتان هەر چەنێك بێت ناتوانن راستییەكان بشوێنن. قەیس خەزعەلی دەشڵێت: ئەگەر ویستت بزانیت بكەرو تاوانبار كێیە، پرسیاری ئەوە بكە لە قازانجی كێیە كردنە ئامانجی سامانی عێراق، لە بەرژەوەندی كێیە دەوڵەت و حكومەتی عێراق لاواز دەربكەوێت لەبەردەم ئەو ئاڵنگارییانە.
حکومەتی فیدراڵ تاوەکو ئێستا سورە لەسەر جێبەجێکردنى خاڵەکانى لێکتێگەیشتنى نێوان هەولێر و بەغدا، سەرۆک وەزیرانی عێراقیش لەنوێترین پەیامیدا جەختى کردوەتەوە تاوەکو 230 هەزار بەرمیل نەوت هەناردە نەکرێت مووچە نانێردرێت. سەرچاوەیەک لە وەزارەتی نەوتی عێراق، ڕاگەیاند: ئێمە ناتوانین ئەو بڕە کەمە نەوتە وەربگرین، ژمارەکە زۆر لەو بڕە دوورە کە رێککەوتنی لەسەر کراوە. نزیکەى هەفتەیەکە، حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕەزامەندى داوەو ناوەڕۆکى ئەو ڕێککەوتنەی کە لەگەڵ بەغدا واژۆی کردووە جێبەجێبکات، 120 ملیار دینار لە داهاتی ناوخۆ بنێرێت، سەبارەت بەنەوتیش ئامادەیە ٨١ هەزار بەرمیل نەوت ڕادەست بکات. بەرپرسێکی باڵای حکومەتی عێراق ڕایدەگەیەنێت محەممەد شیاع سوودانی، لەتازەترین پەیامیدا ڕایگەیاندووە، مووچەی کوردستان نانێرم تاوەکو هەناردەی نەوت دەستپێنەکاتەوە و دەبێت 230 هەزار بەرمیل نەوت ڕاستەوخۆ هەناردە بکرێت و ڕازی نیم بە کەمبوونەوەی بەرهەمى نەوت. شاندێکى تەکنیکى رۆژی 17ی ئەم مانگە سەردانی هەرێمی کوردستانیان کردووە، دەرکەوتووە لەم دۆخەدا و دوای هێرشە درۆنییەکان بۆ سەر کێڵگە نەوتییەکان، هەرێمی کوردستان رۆژانە تەنیا توانای بەرهەمهێنانی 80 هەزار بەرمیلی هەیە ئەو شاندە دواى گەڕانەوەى، ئەو زانیارییانە لەبارەی رێژەی بەرهەمی نەوت، دەداتەوە وەزارەتەکەی. بەگوێرەی ئەو ئەنجامە بێت، هەرێمی کوردستان رۆژانە دەتوانێت تەنیا 30 هەزار بەرمیل رادەست بکات، چونکە لە رێککەوتنی نێوان هەردوو حکومەتی فیدراڵی و هەرێمی کوردستانیش هاتبوو، هەرێمی کوردستان مافی هەیە بڕی 50 هەزار بەرمیلی رۆژانە بۆ مەبەستی بەکاربردنی ناوخۆیی بەکاربهێنێت. سەرچاوەیەک لە وەزارەتی نەوتی عێراق ڕاگەیاند، "رێککەوتنەکە بەو چەشنە کراوە کە رۆژانە 230 هەزار بەرمیل رادەست بکرێت؛ بۆیە ئێمە ناتوانین ئەو بڕە کەمە نەوتە وەربگرین. ژمارەکە زۆر لەو بڕە دوورە کە رێککەوتنی لەسەر کراوە." بەگوێرەی رێککەوتنەکە، هەرێمی کوردستان تەواوی نەوتی بەرهەمهێندراوی ئێستا رادەستی کۆمپانیای سۆمۆ دەکات کە بە 230 هەزار بەرمیلی نەوتی رۆژانە مەزەندە کراوە؛ 50 هەزار بەرمیلی دیکەشى بۆ پێویستیی ناوخۆیی و بەرهەمە نەوتییەکان بەکاردەهێنرێت.
بڕیارە سبەی سێشەممە 22ـی تەممووزی 2025، کۆبوونەوەیەکی هاوبەش لە نێوان لیژنەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان و حکوومەتی فیدراڵ لەسەر پرسی مووچە و هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم و جێبەجێکردنی ئەو لێکتێگەیشتنەی لە نێوان هەردوولا کراوە، بەڕێوە بچێت. لە بارەی ناردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، عەتوان عەتوانی، سەرۆکی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا گوتی: ناردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم لە لایەن وەزارەتی دارایی عێراق پەیوەستە بەو پابەندیانە، کە لە ڕێککەوتنی نێوان هەردوو حکوومەتی هەرێم و فیدراڵ هاتووە. هەروەها ئیخلاس دلێمی، ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق ڕاگەیاند، ئەو دوو لیژنەیەی لە نێوان حکوومەتی فیدراڵ و حکوومەتی هەرێم پێکهێنراوە، سبەی کۆدەبنەوە و گفتوگۆ لەسەر میکانیزمی هەناردە کردنەوەی نەوت و داهاتی نانەوتی دەکەن، بەڵام دوای هەناردەی نەوتی هەرێم، حکوومەتی فیدراڵ مووچەی مانگەکانی ئایار، حوزەیران و تەممووز ی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان دەنێرێت. هەر لەبارەی لێکتێگەیشتنی نوێی هەرێم و بەغدا، محەممەد نووری، ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا ئاماژەی بە کۆبوونەوە سبەی سێشەممە کرد و گوتی: کۆبوونەوەیەکی هاوبەشمان هەیە، کە لیژنەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان و حکوومەتی فیدراڵ، بە ئامانجی جێبەجێکردنی پابەندییەکانی هەرێم، کە لە ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاری لێدراوە، ئامادە دەبن. گوتیشی: لە ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بڕیار دراوە، هەرێمی کوردستان 230 هەزار بەرمیل نەوت ڕادەستی حکوومەتی فیدراڵ بکات و لەڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆ هەناردە بکرێت، هاوکات 120 ملیار دیناریش لە داهاتی نانەوتی ڕادەست بکات. ڕاشیگەیاند، دوای جێبەجێ کردنی ڕێککەوتنەکە و ڕادەستکردنی نەوت و داهات، مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم بە تەواوی دەنێردرێت. گوتیشی: چاوەڕوان دەکەین لە کۆبوونەوەی هاوبەشی سبەی بگەینە چارەیەک.
ڕێککەوتننامەی هێڵی بۆری نەوتی خاو کە لە ساڵی ١٩٧٣ەوە تا ئێستا لە نێوان تورکیا و عێراقدا کاری پێکراوە، لە ٢٧ی تەمموزی ٢٠٢٦دا کۆتایی دێت. بڕیاری سەرکۆماری تورکیا سەبارەت بەم بابەتە لە ڕۆژنامەی فەڕمیدا بڵاوکرایەوە. بەپێی بڕیارەکە، ڕێککەوتننامەی هێڵی بۆری نەوتی خاوی تورکیا-عێراق، پرۆتۆکۆڵی هێڵی بۆری نەوتی خاو و ڕێککەوتن و پرۆتۆکۆڵەکانی دیکەی پەیوەندیدار، لە ٢٧ی تەمموزی ٢٠٢٦دا کۆتایی دێت. قۆناغی یەکەمی هێڵەکە لە چوارچێوەی ڕێککەوتننامەی هێڵی بۆری نەوتی خاو کە لە ٢٧ی ئابی ١٩٧٣ لە نێوان هەردوو وڵاتدا واژوو کرابوو، لە ساڵی ١٩٧٦دا خرایە بواری جێبەجێکردنەوە. ڕێککەوتنەکە لە ساڵی ٢٠١٠ نوێکرایەوە و بۆ ماوەی ١٥ ساڵی دیکە درێژکرایەوە. بۆچی تورکیا بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی رێککەوتنی بۆری نەوتی خاوى لەگەڵ عێراقدا؟ نەبیل مەرسومی، پسپۆڕی ئابوری عێراق، لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا دەڵێت: ئەم بڕیارە لەسەر بنەمای مادەی (١١)ی رێککەوتنەکە بوو، لە (١٩)ی ئەیلولی (٢٠١٠)هەموارکرایەوە، کە رێگە بە هەر لایەنێک دەدات رێککەوتنی (١٥) ساڵە هەڵبوەشێنێتەوە، بە ناردنی ئاگادارییەکی نوسراو بۆ لایەنی بەرامبەر ساڵێک پێش وادەی بەسەرچونی. عێراق بە پشت بەستن بەم مادەیە دەیتوانی دوو ساڵ پێش بەسەرچونی، رێککەوتنەکە درێژ بکاتەوە یان هەموارى بکاتەوە، بەڵام ئەو کارەی نەکرد. رەنگە ئەم بڕیارەی تورکیا پەیوەندی بە بێزاری ئەنكەرەوە هەبێت لە عێراق، کە سکاڵای یاسایی لە ژووری بازرگانی پاریس تۆمارکرد، بەوهۆیەوە سزای یەک ملیارو (500) ملیۆن دۆلاری بەسەر تورکیادا سەپاند، بەهۆی رێگەدانی بە هەناردەکردنی نەوتی کوردستان لە رێگەی بۆری جەیهانەوە، بە پێشێلکردنی ئەو رێککەوتنەی لەگەڵ عێراق واژۆکراوە. هەروەها پێدەچێت زیاتر پەیوەندی بە خواستی تورکیاوە هەبێت بۆ دامەزراندنی هێڵی بۆری نوێ بۆ گواستنەوەی نەوت و غازی سروشتی لە بەسرەوە بۆ بەندەری جەیهان لەسەر دەریای ناوەڕاست. بەگوێرەی ئەو پلانە، نەوتی خاو و غاز لە بەسرەوە بەرەو باکور بۆ حەدیسە دەڕوات، بەر لەوەی بەرەو سلۆپی لە باشوری تورکیا بڕوات، هاوكات ئەم رێگایە خاڵی گواستنەوە لە بێجی عێراقەوە بۆ فیشخابور لە نزیک سنوری تورکیا لەخۆدەگرێت. توانای پرۆژەکە دەگاتە (2.2) ملیۆن بەرمیل لە رۆژێکداو، هێڵی بۆری بەسرە-سلۆپی بۆ هەناردەکردنی بەردەوامی نەوتی خاوی عێراق زۆر گرنگە، ئەمەش رێگەیەکی جێگرەوەو ئاسانتر بۆ بازاڕەکانی دەریای ناوەڕاست دابین دەکات، وێڕای ئەوەی دەبێتە درێژەی پڕۆژەی رێگای گەشەپێدانی گەورە، کە ئامانجی بەستنەوەی ئاسیایە بە ئەوروپا لە رێگەی تۆڕێک لە هێڵی ئاسن و رێگاکانی تێپەڕین بە عێراقدا، بۆیە حکومەتی عێراق پەسەندی دەكات و رەزامەندی لەسەرە. هەروەها ئەم پڕۆژەیە هەوڵەکانی ئەنكەرە بۆ ئەوەی ببێتە ناوەندێکی گەورەی وزەی ناوچەیی بەهێزتر دەكات. هێڵی بۆری غازی بەسرە - سلۆپی سودی بۆ ناوچەکە دەبێت، چونکە تورکیا پلانی هەیە لە ماوەیەکی نزیکدا ئەو غازە سروشتییە بۆ عێراق دابین بکات کە پێویستيەتى بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا، تا ئەوکاتەی کێڵگە غازە ناوخۆییەکان پەرەیان پێدەدرێت. بەڵام داخستنی بۆری جەیهان، گورزێکی كەمەرشكێن دەبێت بۆ کوردستان، كە تاکە دەرچەیەتی بۆ هەناردەکردن، بەمەش ئابورییەکەی لاواز دەبێت و زیاتر پشت بە بەغداد دەبەستێت.
دادگای فیدراڵی عێراق ئەمڕۆ لەسەر دوو دۆسییەی تایبەت لەبارەی هەرێمی كوردستان كۆببویەوە، سكاڵای تایبەت بە هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی کوردستانی ڕەتکردەوە. ئەمڕۆ دووشەممە ٢١ى مانگى حەوت، دانیشتنى دادگای فیدراڵی عێراق، لەبارەی دوو دۆسییەی پەیوەست بە هەرێمی كوردستان بەڕێوەچوو، یەكەمیان دۆسییەی داواكردنی هەڵوەشاندنەوەی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، دووەمیشان دژی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، سكاڵاكاران داوای هەڵوەشاندنەوەی خولی نوێی پەرلەمان دەکەن. لەدانیشتنەکەدا، دادگای فیدراڵی سکاڵای تایبەت بە هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی کوردستانی ڕەتکردەوە، عومەر گوڵپی یەکێک لەسکاڵاکارەکان لەوبارەیەوە وتى: دادگای فیدراڵی بە پاساوی ئەوەی سکاڵاکە لە پسپۆڕی ئەوان نییە رەتیکردەوە. سکاڵاکانی تایبەت بە هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی کوردستان لەلایەن عومەر گوڵپی و فراکسیۆنی نەوەی نوێ تۆمارکرابوون. سكاڵای یەكەم لەلایەن عومەر گوڵپیەوە لەسەر سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان و سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان تۆمار كراوە، داواكار داوای بڕیارێك بۆ پوچەڵكردنەوەی دانیشتنی یەكەم لە ١٢/٢/٢٠٢٤ خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەكات. پێشتر عومەر گوڵپی، كە یەكێكە لە سكاڵاكارەكان لەوبارەیەوە ڕایگەیانجبوو پەرلەمان پەیڕەوی ناوخۆ و ئەركەكەی تەواو نەكرد و دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكی پەرلەمان ئەنجام نەدرا، وتى: بۆیە داوامانکرد بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی خولی شەشەمی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان بدرێت، هەروەها داوای گەڕاندنەوەی هەموو ئەو ئیمتیازە ماددییانەی، كە (٩٧) كاندیدی براوە بۆ پەرلەمان بەدەستیان هێناوە بەهۆی سوێند خواردنیانەوە، چونكە ئەمە دەوڵەمەندكردنێكی ناڕەوایە. ئەو سكاڵاكارە داواش دەكات كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق پابەند بكرێت، بۆ ئامادەكاری و ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بە زووترین كات. دوێنێش دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دوو سكاڵای لەبارەی نادەستوری بوونی گرێبەستەكانی ئەم دواییەی حكومەتی هەرێم لەكەرتی غاز لەگەڵ كۆمپانیا ئەمەریكییەكان رەتكردەوە. سكاڵای یەكەم لەلایەن باسم غەنیمەش ئەندامی لیژنەی نەوت و غازی پەرلەمانەوە تۆماركرابوو لەسەر سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان و وەزیری سامانە سروشتییەكان، كە تێیدا داواكرابوو دادگا بڕیار بدات لەسەر نادەستوری بوونی گرێبەستەكانی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا ئەمەریكییەكان بۆ وەبەرهێنان لە كێڵگە غازییەكانی (میران و تۆپخانە و كوردەمیر) و پوچەڵكردنەوەیان، رێگریكردن لە هەرێم بۆ ئەنجامدانی هەر گرێبەستێك لە داهاتوودا بەبێ گەڕانەوە بۆ بەغداد.
فڕۆکەکانی هێزی ئاسمانی ئیسرائیل بەرەبەیانى ئەمڕۆ دووشەممە هێرشیان کردە سەر بەندەری حودەیدە لەڕۆژئاوای یەمەن. یسرائیل کاتز وەزیری بەرگریی ئیسرائیل ڕایگەیاند سوپا هێرشی کردە سەر ئامانجە تیرۆریستییەکانی گروپى حوسییەکان و ئێمە بە توندی ڕێگری دەکەین لە هەر هەوڵێک بۆ نۆژەنکردنەوەی ژێرخانی حوسییەکان لە بەندەری حودەیدەو بە توندی لێى دەکەین، یاسای یەمەن هەمان یاسای تارانە. وەزیری بەرگری ئیسرائیل کاتز دوای هێرشەکە نووسیویەتی: ئێستا هێرش دەکاتە سەر ئامانجە تیرۆریستییەکانی حوسییەکان لە بەندەری حودەیدە، حوسییەکان باجی زۆر دەدەن بۆ تەقاندنی مووشەک بۆ سەر دەوڵەت، لە هەر کاتێکدا و لە هەر شوێنێکدا بەردەوام دەبین لە کارکردن بۆ پاراستنی دەوڵەتی ئیسرائیل. بەندەری حودەیدە بە درێژایی ئەو ماوەیە ئامانجێکی بەرچاوی ئیسرائیل بووە - بەڵام ڕەنگە هێرشێکی دیکە وێنەکە نەگۆڕێت. وادیارە ئەمە لێدوانێکی دیکەی ئیسرائیلە و لە ئێستادا هیچ زانیارییەک لەبارەی ئەوەی کە لە بەندەرەکەدا هێرش کراوەتە سەر، لەبەردەستدا نییە. هەینی ڕابردوو بەسەدان هاوڵاتی ئیسرائیلی چوونە ناو ناوچە پارێزراوەکان دوای هەڵدانی مووشەکێکی بالیستیک لە یەمەنەوە، بەڵام سیستەمی بەرگری ئاسمانی ڕێگری لەو هێرشانەکردوە، فڕۆکەخانەی بن گوریون بۆ ماوەیەکی کاتی داخرا. سوپای ئەمریکا هەفتەی ڕابردوو ڕایگەیاند کە هێزەکانی یەمەن دژایەتی حوسییەکان دەستیان بەسەر بارێکی چەکدا گرتووە کە نزیکەی ٧٥٠ تۆن بووە، کە پێکهاتەکانی بۆ مووشەک و فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و چەکی دیکەی لەخۆگرتووە. بارەکە لە ڕێگەی کۆمپانیایەکی ئێرانییەوە گەیشتووە - و هەموو کتێبی ڕێنماییەکانی کارکردن لە بارەکەدا بە زمانی فارسی نووسراون.
محەمەد شیاع سودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق لەگەڵ مەحمود مەشهەدانی سەرۆکی پەرلەمان کۆبوونەوەو باسیان لە هەڵبژاردن کردووە. نووسینگەى سەرۆکوەزیران، ڕایدەگەیەنێت سەرۆک وەزیران و سەرۆکی پەرلەمان جەختیان لە هاوکاری نێوان دەسەڵاتی جێبەجێکردن و یاسادانان کردەوە، تاوتوێی ئامادەکارییەکانیان بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە وادەی دیاریکراوی خۆى کردەوە. نووسینگەی ڕاگەیاندنی سەرۆک وەزیرانی عێراق لە ڕاگەیەندراوێکدا، ئەوەدەخاتەڕوو محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق پێشوازی لە سەرۆکی پەرلەمان، مەحمود مەشهەدانی کردوە. ئاماژە بەوە دەکات "لە میانی کۆبوونەوەکەدا باسیان لە بارودۆخی گشتی وڵات کردووە، هەروەها جەختیان لەسەر هاوکاری دەسەڵاتی جێبەجێکردن و یاسادانان کردووەتەوە بۆ پاڵپشتیکردنی هەوڵەکانی حکومەت بۆ تەواوکردنی جێبەجێکردنی ئامانجەکانی". هەروەها بەرنامەی حکومەتەکەی کە خزمەت بە هاووڵاتی دەکات، پشتگیری لە چاکسازی ئابووری و دارایی دەکات، و جێبەجێکردنی پلانەکانی گەشەپێدان بەرز دەکاتەوە. ئاماژەی بەوەشکرد، "لە کۆبوونەوەکەدا پێداچوونەوە بە پێشهاتەکانی ناوچەکەدا کرا و جەخت لەسەر پێویستی یەکڕیزی هەموو هێزە سیاسییەکان کرایەوە بۆ پاڵپشتیکردنی هەوڵەکانی حکومەت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگە جۆراوجۆرەکان و بەرزکردنەوەی بەردەوامیی ئاسایش و سەقامگیری عێراق". ئاماژەی بەوەشکرد، "هەروەها لە کۆبوونەوەکەدا باس لە ئامادەکارییە بەردەوامەکان کرا بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی یاسادانان لە وادەی خۆیدا لە تشرینی دووەمی داهاتوو، و دڵنیابوون لە سەرکەوتنیان بۆ ئەوەی ئەنجامەکانیان ڕەنگدانەوەی خواستی هاوڵاتیان بێت و هیواکانیان بۆ سەقامگیری و گەشەسەندنی زیاتر بەدیبهێنێت".
بەهۆی بەردەوامیی کەمیی ئاو و کارەبا و شەپۆلی گەرما، حکومەتی ئێران بڕیاریدا رۆژی چوارشەممە، لە تەواوی پارێزگای تاران بکرێتە پشووی فەرمی. فاتمە موهاجرانی گوتەبێژی حکومەتی ئێران لە تۆڕی ئێکس رایگەیاند، ئەم بڕیارە بەهۆی بەرزیی پلەکانی گەرما و پێویستیی کەمکردنەوەی بەکارهێنانی ئاو و کارەبا دراوە. ئەمە لەکاتێکدایە کە ئاوی بەنداوەکانی تاران گەیشتووەتە نزمترین ئاستی خۆی لە ماوەی سەدەی رابردوودا. ئاژانسی ئیسنا راپۆرتێکی بڵاوکردەوە کە قەبارەی ئاوی کۆکراوە لە بەنداوەکان تەنها گەیشتووەتە 14% و شارەزایانی ژینگەش هۆشدارییدەدەن کە کەمبوونەوەی سەرچاوە ئاوییەکان دەتوانێت ببێتە هۆی کارەساتێکی نیشتمانی. بەڕێوەبەری کۆمپانیای ئاو و ئاوەڕۆی تارانیش پێشتر رایگەیاندبوو، پارێزگاکە رووبەڕووی وشکەساڵییەک بووەتەوە کە لە 57 ساڵی رابردوودا وێنەی نەبووە، ئەم دۆخەش نیگەرانییەکی زۆری لەسەر ئاستی ئێران دروستکردووە. پێشتر ئاژانسی ڕۆیتەرز لە ڕاپۆرتێکیشدا نووسیبووی: ئەو مەترسییە گەورەیەی کە ئێران لە ئێستادا ڕووبەڕووی بووەتەوە، کەمبوونەوەی سەرچاوە ئاوییەکانی ئەو وڵاتەیە، کە بووەتە هۆی کەمبوونەوەى ئاو لە هەندێک شاردا. گاری لویس، نوێنەری نیشتەجێی پرۆگرامی گەشەپێدانی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ئێران بە ئاژانسی ڕۆیتەرزی ڕاگەیاندووە: "کەمی ئاو ئێستا بووەتە بەرچاوترین تەحەدای ئاسایشی مرۆیی لە ئێران". ئامارەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە گۆڕانی کەشوهەوا لە کەرتی ئاودا بووەتە هۆی کەمبوونەوەی ڕێژەی بارانبارینی ئەو وڵاتە بە ڕێژەی لەسەدا ١٠ و پلەی گەرما لە ئێران بە بەراورد بە دوو دەیەی ڕابردوو بە ڕێژەی ١.٥ پلە بەرزببێتەوە. ئەم دوو مەسەلەیە بە هۆکاری سەرەکی زیادبوونی بەهەڵمبوونی سەرچاوەکانی ئاو و کەمبوونەوەی ئاوی ڕژاو لە ئێران ڕاگەیەندراوە.
نەبیل مەرسومی، پسپۆڕی ئابوری عێراق، ڕایدەگەیەنێت شاندە تەكنیكیەكەی عێراق بەدواداچونەکانی لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان تەواو کردووە و گەیشتووەتە ئەو ئەنجامەی کە هەرێمی کوردستان دەتوانێت ڕۆژانە تەنها (31)هەزار بەرمیل نەوت رادەستی بەغداد بکات، لەبری ئەو (230)هەزار بەرمیلەی کە لە رێککەوتنەکەدا هاتووە. لە ڕاپۆرتی لیژنەکەدا هاتووە، بەهۆی هێرشی سەر کێڵگە نەوتییەکان، هەرێمی کوردستان تەنها توانای بەرهەمهێنانی 81 هەزار بەرمیل نەوتی هەیە لە رۆژێکدا. بەپێی ڕێککەوتنی نێوان هەولێر و بەغداد، (50)هەزار بەرمیل نەوتی بەرھەمھێنراو بۆ بەکارھێنانی ناوخۆ بەکاردێت، لە ئێستادا هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی كۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی نیشتمانی (سۆمۆ)وە دەتوانێت ڕۆژانە تەنها (31)هەزار بەرمیل نەوت هەناردە بکات، لەبری ئەو (230)هەزار بەرمیلە. ئەمڕۆ وەزارەتی نەوتی عێراق راپۆرتێک دەنێرێت بۆ وەزارەتی دارایی عێراق، ئەنجامەکانی لێکۆڵینەوەکەیان بۆ روون دەكاتەوە. لەماوەی دوو مانگی رابردوودا هەرێمی کوردستان و کێڵگە نەوتییەکانی بە (58)فڕۆکەی بێفڕۆکەوان کراونەتە ئامانج، بەمەش کۆمپانیا نەوتییەکان ناچاربوون بەرهەمهێنانی نەوت لە زۆرێک لە کێڵگەکان رابگرن و بەرهەمهێنانی نەوت لەهەندێکی دیکە کەم بکەنەوە.
ئەمڕۆ لە شاری سلێمانی پێشوازیمانکرد لە ئاندرو بیزلی كونسوڵى گشتی بریتانیا لە هەرێمی کوردستان. لەدیدارێکدا گفتوگۆمانکرد لەبارەی دۆخی گشتی هەرێمی کوردستان و عێراق و پرسی گۆڕانکارییەکانی ناوچەکە و کاریگەرییەکانی، هەروەها بابەتی پێکهێنانی کابینەی دەیەمی حکومەتی هەرێم و کێشەکانی نێوان هەرێم و بەغدا بەتایبەت کێشەی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم. رامانگەیاند کە دەبێت چیتر ململانێ سیاسیەکان تێکەڵ بە مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم نەکرێت، هەرێم و بەغدا بیر لە چارەسەری ریشەیی کێشەکان بکەنەوە و بگەنە رێککەوتنێک کە لە بەرژەوەندی هاوڵاتیان بێت. هەر لەو دیدارەدا باسمان لە هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کرد، کە پێویستە هەڵبژاردنێکی پاک و بێگەردبێت دوور لەهەر دەستێوەردانێکی دەرەکی، لەپێناو باشترکردنی ژیان و گوزەرانی هاوڵاتیان.
کەناڵى ١٢ى ئیسرائیل، لەزارى بەرپرسانى نووسینگەی سەرۆک وەزیرانى ئیسرائیل بنیامین ناتانیاهۆوە بڵاویکردەوە ناوبراو نەخۆشەو تووشی هەوکردنی ڕیخۆڵەبووە لەماڵەوە چارەسەر وەردەگرێت سێ ڕۆژ پشووى پێدراوە. سەرۆک وەزیرانى ئیسرائیل لەلایەن تیمێکى تاییەتەوە پشکنینی بۆ کراوەو دەرکەوتووە تووشی هەوکردنی ڕیخۆڵە بووە. بەپێى زانیاریەکان هەوکردنەکە بەهۆی خواردنی خۆراکی تێکچوو بووە و ئێستا باری تەندروستی باشە. تا ئێستا ناتانیاهۆ یاریدەدەری کەسی بۆ دانەنراوە و نووسینگەکەش دەڵێت: لە ماڵەوە بەردەوامە لە کارکردن. ئەمڕۆ یەکشەممە، نووسینگەی سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل ڕایگەیاند، دوای ئەوەی لە شەوى ڕابردوودا هەستی بەوە کردوە تەندروستی تێکچووە بنیامین ناتانیاهۆ دەسبەجێ لەلایەن پڕۆفیسۆر ئالۆن هێرشکۆ، بەڕێوەبەری بەشی پزیشکی ناوخۆ پشکنینی بۆ کراوە. هەروەها ئەوەش خراوەتەڕوو "دوای پشکنینی زیاتر، ڕەوشی سەرۆک وەزیران بە باشی دیاریکراوە، لەئێستاشدا چارەسەری پزیشکی وەردەگرێت بە شلەی ناو خوێنبەر دوای وشکبوونەوەی لەشى، بەگوێرەی ڕێنماییەکانی پزیشکەکانی، سەرۆکی حکومەت بۆ ماوەی سێ ڕۆژی داهاتوو لە ماڵەوە پشوو دەدات و لەوێشەوە کاروباری دەوڵەت بەڕێوەدەبات". سەرۆکوەزیران مانگی ڕابردوو چەند ڕۆژێک پێش دەستپێکردنی شەڕى ئێران، تووشی نەخۆشییەک بوو و یەکێک لە ڕۆژەکانی دادگاییکردنی کورتکرایەوە . جگە لەوەش مانگی ڕابردوو لە ژێر ڕۆشنایی گەشتەکەی نەتانیاهۆ بۆ ئەمریکا پزیشکێکی پسپۆڕی دڵ یاوەری بووە لە هەموو گەشتەکانیدا بۆ ئەمریکا لە ئەیلوولی ٢٠٢٣ەوە. لەبەر ڕۆشنایی باری پزیشکی سەرۆک وەزیران، تەکنیکی ئامێری پەیسمەیکەریش لە دوو گەشتی دەرەوەی وڵات لەگەڵیدا بوو، هەروەها پزیشکێکی میزەڵدان یاوەری بوو لە یەکێک لە گەشتەکانی بۆ واشنتۆن، ئەمەش نزیکەی مانگێک دوای ئەوەی نەتانیاهۆ نەشتەرگەری پرۆستاتەکەی بۆ ئەنجامدرا.
ئاژانسی هەواڵی دیفاع پرێسی ئێرانى لەسەر زارى عەبدولڕەحیم موسەوی، سوپاسالاری ئێرانەوە ڕایگەیاند: ئێران شوێن و جۆرى ڕادارو بەرگری ئاسمانییەکانی گۆڕیوە، کە لە کاتی شەڕی ئیسرائیل زیانیان پێگەیشتووە لەمانگی ڕابردوودا. لە کاتی شەڕ و پێکدادانەکانی مانگی حوزەیرانی ئەمساڵدا، هێزی ئاسمانی ئیسرائیل زاڵ بوو بەسەر ئاسمانی ئێراندا و گورزێکی قورس و کوشندەى لە بەرگرییە ئاسمانییەکانی ئێراندا، لە کاتێکدا هێزە چەکدارەکانی ئێران هێرشی یەک لە دوای یەک بە مووشەک و فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بۆ سەر خاکی ئیسرائیل هەڵدا. موسەوی ئەوەشى وت: بەشێک لە بەرگرییە ئاسمانییەکانمان زیانیان بەرکەوتوە، ئەمە شتێک نییە کە بتوانین بیشارینەوە، بەڵام هاوکارەکانمان بە سوود وەرگرتن لە سەرچاوە ناوخۆییەکان و گۆڕینیان بە سیستەمی پێشوەختە ڕێکخراو کە لە شوێنی گونجاودا هەڵگیرابوون بە مەبەستی پاراستنی ئاسمانی وڵات. پێش جەنگ ئێران جگە لە سیستەمی S-300ی دروستکراوی ڕووسیا، سیستەمی بەرگری ئاسمانی دوور مەودای باڤار-373ی دروستکراوی ناوخۆیی خۆی هەبوو. لە ڕاپۆرتەکەی دیفاع پرێسدا ئاماژە بە هیچ هاوردەکردنی سیستەمی بەرگری ئاسمانی دروستکراوی دەرەوە بۆ ئێران لە چەند هەفتەی ڕابردوودا نەکراوە. دوابەدوای هێرشە سنووردارەکانی ئیسرائیل بۆ سەر کارگەکانی مووشەکی ئێران لە مانگی ئۆکتۆبەری ساڵی ڕابردوودا، ئێران دواتر لە مانۆڕێکی سەربازیدا بەرگری ئاسمانی دروستکراوی ڕووسیای نمایشکرد بۆ ئەوەی نیشانی بدات کە لە هێرشەکە چاک بووەتەوە. لە کۆتایی مانگی حوزەیرانی ئەمساڵ، ئیسرائیل کاتز، وەزیری بەرگری ئیسرائیل، ڕێنمایی سوپای ئیسرائیلی کرد کە پلانی جێبەجێکردن لە دژی ئێران ئامادە بکەن، کە بریتییە لە پاراستنی باڵادەستی ئاسمانی، ڕێگریکردن لە پەرەپێدانی مووشەک و ڕێگریکردن لە چالاکییە ناوچەییەکانی ئێران. بەپێی زانیارییەکانی کاتز، پلانەکە ئامانجی دڵنیابوونە لەوەی ئیسرائیل دەتوانێت بە شێوەیەکی جووڵەیی وەڵامی هەڕەشەکانی داهاتوو بداتەوە. سەرچاوەیەکی ئەمنی کە قسەی لەگەڵ N12 کرد، هەروەها وتی ئۆپراسیۆنەکانی مۆساد لە ناوخۆی ئێراندا ڕۆڵێکی ناوەندییان لە داڕشتنی ناوچەی شەڕ و جێگیرکردنی تەقەمەنی و فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی هێرشبەر و دامەزراندنی شوێنی هەڵدانی شاراوە لە دڵی ئێران بۆ سەرکوتکردنی بەرگرییە ئاسمانییەکان گێڕاوە.
بەنوسراوێک و زۆرینەى دەنگ کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، بەکارهێنانی مەرەکەبی بۆ ڕۆژی دەنگدان هەڵوەشاندەوە و دەڵێت بەکاریناهێنین و پێویست بەوە ناکات. جومانە غەلای، وتەبێژی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، ئەمڕۆ یەکشەممە 20ی تەمموزی 2025 ڕاگەیاند، "ئەنجوومەنی کۆمیسیاران بڕیاری دا بەکارهێنانی مەرەکەب لە رۆژی دەنگدان هەڵبوەشێنێتەوە". ئەوە لەکاتێکدایە لە هەڵبژاردنەکانی رابردوودا پێویست بوو دەنگدەر دوای دەنگدان پەنجەی بخاتە نێو مەرەکەبەوە. گوتەبێژی کۆمسیۆن هۆکاری ئەو بڕیارەی روونکردەوە و گوتی، کارتی بایۆمەتری دەنگدان سێ پەنجەمۆری لەخۆگرتووە، کە بریتن لە پەنجەمۆری زیندووی خودی دەنگدەرەکە، لەگەڵ ئەو پەنجەمۆرەی لەنێو کارتی بایۆمەتری هەیە، هەروەها ئەو پەنجەمۆرەشی لە ئامێرەکەدا هەڵگیراون، ئەمە وێڕی دانانی کامێرا کە گرێدراوە لەگەڵ ئامێری دەنگدانەکە لە رۆژی دەنگداندا. جومانە غەلای، گوتی: "بەم شێوەیە پێویست بە بەکارهێنانی مەرەکەب لە رۆژی دەنگداندا ناکات، چونکە ئامێری دەنگدان گەرەنتی مافی دەنگدەرانی دەستەبەرکردووە بۆ بەشداریکردن لە هەڵبژاردندا". لە عێراق نزیکەی 29 ملیۆن کەس مافی دەنگدانیان هەیە، زیاتر لە 21 ملیۆن کەس کارتی بایۆمەتر دەنگدانیان هەیە و دەتوانن دەنگبدەن، نزیکەی 8 ملیۆنی دیکە بەهۆی نەبوونی کارتی بایۆمەتری مافی دەنگدانیان نییە، چونکە مەرجی سەرەکی بەشداریکردن لە پرۆسەی دەنگدان بوونی کارتی بایۆمەترییە. بڕیارەی 11ی تشرینی دووەمی ئەم ساڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بکرێت.
سودانی و بەرهەم ساڵح کۆبونەوەو باسیان لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە کاتی خۆیدا و فەراهەمکردنی کەشوهەوای پێویست بۆ سەرکەوتنەکانیان دووپاتکردەوە. نووسینگەی ڕاگەیاندنی سەرۆک وەزیرانی عێراق لە ڕاگەیەندراوێکدا ڕایگەیاندووە، "محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق پێشوازی لە بەرهەم ئەحمەد ساڵح، سەرۆک کۆماری پێشووی عێراق کردوە. ئاماژەی بەوەشکرد، "لە کۆبوونەوەکەدا باس لە بارودۆخی گشتی وڵات و پێشهاتەکانی ناوچەکە کرا، هەروەها گرنگی یەکخستنی هەڵوێست و گوتاری نیشتمانی بۆ پاراستنی سەقامگیری سیاسی و ئەمنی لە سەرتاسەری وڵات، و بەردەوامبوون لە جێبەجێکردنی پڕۆژەکانی بیناسازی و ئاوەدانکردنەوە بۆ خزمەتکردنی هەموو عێراقییەکان. ئاماژه ی به وه شکرد، "هەروەها لە کۆبوونەوەکەدا پێداچوونەوە بە پلانە بەردەوامەکانی حکومەت بۆ پەرەپێدانی کەرتی ئابوری و گەشەپێدان و خزمەتگوزاری کرا، هەروەها جەخت لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لەکاتی خۆیدا کرایەوە. هەروەها گرنگی دابینکردنی کەشوهەوای پێویست بۆ دەستەبەرکردنی سەرکەوتنیان و بەدیهێنانی بەشدارییەکی بەرفراوان تیایدا، هەروەها ئەنجامەکانیان گوزارشتێکی ڕاستەقینەی خواست و داواکارییەکانی گەلی عێراقە.
حکومەتی سووریا ئەمڕۆ یەکشەممە، جەختیکردەوە شەڕ لە شاری سوەیدا راگیراوە، ئەوەش دوای ئەوەی گرووپە دروزەکان کۆنترۆڵکردنەوەی شارەکەیان راگەیاند و هێزەکانی حکومەتی سووریاش دووبارە جێگیرکرانەوە. نورەدین بابا، گوتەبێژی وەزارەتی ناوخۆی سووریا لە تێلیگرامەوە رایگەیاند، "سەرجەم چەکدارانی هۆزەکان لە شاری سوەیدا چوونەتە دەرەوە و پێکدادانى ناو گەڕەکەکان راگیراوە". گوتەبێژی وەزارەتی ناوخۆی سووریا، دووپاتی کردەوە، "دەوڵەت بە هەموو دامودەزگا سیاسی و ئەمنییەکانییەوە، بەردەوامە لە هەوڵەکانی بۆ گەڕاندنەوەی ئاسایش و سەقامگیری لە سوەیدا، هێزە ئەمنییەکانیش هەموو تواناى خۆیان بۆ کۆتاییهێنان بە هێرش و شەڕ و گێڕانەوەی سەقامگیری بۆ پارێزگاکە دەخەنەگەڕ". توندوتیژییەکانی نێوان دروز و بەدەوییە سوننەکان لە 13ـی تەمموزدا لە پارێزگای سوەیدا لە باشووری سووریا سەریهەڵدا، بەگوێرەی روانگەی سووری بۆ مافەکانی مرۆڤ بەهۆیەوە 940 کەس کوژراون. ئەحمەد شەرع، سەرۆکی راگوزەرى سووریا دوێنێ شەممە، ئاگربەستی راگەیاند و پابەندبوونى بە "پاراستنی کەمینەکان" و لێپرسینەوە لە "پێشێلکاران" لە هەر لایەنێکبن دووپاتکردەوە. ئەوەش دوای چەند کاتژمێرێک هات کە واشنتن رایگەیاند، سووریا و ئیسرائیل لەسەر ئاگربەست رێککەوتوون. شەرع، رۆژی سێشەممەى رابردوو هێزەکانی خۆی لە سوەیدا بڵاوەپێکرد، بەڵام پاش بۆردوومانی چەند ئامانجێکی حکومەت لە دیمەشق لەلایەن ئیسرائیلەوە، هێزەکانی دەسەڵاتی راگوزەری سووریا لە سوەیدا کشانەوە.
