تا ئێستا نزیکەی دوو ملیار بۆ هاووڵاتییانی چەمچەماڵ خەرجکراوە

هاوڵاتى سه‌رۆك وه‌زیرانى عێراق  ڕایگه‌یاند:" پێویسته‌ كاندیده‌كان خۆیان بپارێزن له‌ پێدانى به‌ڵێن به‌هاووڵاتیان به‌ دامه‌زراندنیان له‌ ده‌زگا حكومیه‌كان و به‌خشینى پارچه‌ زه‌وى پێیان". مسته‌فا كازمى سه‌رۆك وه‌زیرانى عێراق ئه‌مرۆ هه‌ینى 24/9/2021 ڕایگه‌یاند، پێویسته‌ كاندیده‌كان خۆیان بپارێزن له‌ به‌ڵێنى وه‌همى بۆ كڕینى ده‌نگى ده‌نگده‌ران به‌تایبه‌ت دامه‌زراندنى هاووڵاتیان له‌ دامه‌زراوه‌كانى حكومه‌تدا و پێدانى پارچه‌زه‌وى كه‌ ئه‌مه‌ دوو به‌ڵێنه‌  په‌یوه‌ندى به‌ كاندیده‌كانه‌وه‌ نیه‌. كازمى ئه‌وه‌شى خستۆته‌ڕوو، به‌شدارى كردنى هاووڵاتیان له‌هه‌ڵبژاردنێكى پاك و بێگه‌رد بژارده‌ دروسته‌كه‌یه‌. له‌ئێستادا 15 ڕۆژى ماوه‌ بۆ ئه‌نجامدانى هه‌ڵبژاردنى پێشوه‌خته‌ى په‌رله‌مانى عێراق و كاندیدو حزب و قه‌واره‌ سیاسیه‌كان به‌مه‌به‌ستى ڕاكێشنانى ده‌نگى هاووڵاتیان رۆژانه‌ به‌ڵێنى جیاواز به‌ هاووڵاتیان ده‌ده‌ن.

هاوڵاتى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى هه‌رێمى كوردستان ئامارى توشبوون و گیانله‌ده‌ستدانى به‌ كۆرۆنا ڕاگه‌یاندو به‌پێى ئاماره‌كه‌ 1360كه‌س توشى كۆرۆنابوون و 20كه‌سیش به‌و ڤایرۆسه‌ گیانیان له‌ده‌ستداوه‌. ئەمڕۆ هەینی، 24 ئەیلولی 2021  به‌پێى ئامارى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى هه‌رێم، له‌ماوه‌ى 24 كاتژمێرى ڕابردوودا 9583 پشكنینى ڤایرۆسى كۆرۆنا ئه‌نجامدراوه‌و له‌و ڕێژه‌یه‌ش 1360كه‌س توشى ڤایرۆسه‌كه‌بوون و 1180كه‌سیش ڤایرۆسه‌كه‌یان تێپه‌ڕاندوه‌. ئه‌وه‌شخراوه‌ته‌ڕوو، 20 هاووڵاتى به‌ كۆرۆنا گیانیان له‌ده‌ستداوه‌ كه‌ 6كه‌سیان له‌هه‌ولێر و 5كه‌س له‌ دهۆك و 2كه‌س له‌ سلێمانى و 2كه‌س له‌هه‌ڵه‌بجه‌و  4كه‌س له‌ گه‌رمیان و 1 كه‌س له‌ ڕاپه‌ڕین بوه‌.

هاوڵاتى  باڵیۆزی  ئێران لە عێراق  ڕایگەیاند:" هێشتا حزبەکانی رۆژهەڵات سنور دەبەزێنن و کاری تیرۆرستی دەکەن پێویستە ئەوە ڕابگیرێت، ئەگەرنا  ئێران ناچار دەبێت کردەی سەربازی ئەنجام بدات". ئەمڕۆ هەینی، 24 ئەیلولی 2021 باڵیۆزی  ئێران لە عێراق لە لێدوانێکیدا بۆ میدیای فەرمی حکومەت عێراق ڕایگەیاند:"هێشتا ئەو گروپە دژە شۆڕشانە "حزبەکانی رۆژهەڵات" سنور دەبەزێنن و کاری تیرۆرستی دەکەن پێویستە ئەوە ڕابگیرێت، ئەگەرنا کۆماری ئیسلامی ئێران ناچار دەبێت کردەی سەربازی ئەنجام بدات". ئیرەج مەسجدی، باڵیۆزی ئێران بە کەناڵی imnی سەر بە حکومەتی عێراقی ڕاگەیاندووە، "پێویستە هەرێمی کوردستان ڕێگەنەدات ئەو گروپانەی لەسەر سنورن کۆماری ئیسلامی بکەنە ئامانج و ئێمە چەندینجار داوامان لە هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندی کردووە ئەو کارانە ڕابگرن". ئەو دەشڵێت، "بەڵام بەداخەوە هێشتا ئەو گروپە دژە شۆڕشانە سنور دەبەزێنن و کاری تیرۆرستی دەکەن و دەگەڕێنەوە هەرێمی کوردستان"، ئەو ئاماژە بەوەشدەکات، "پێویستە ئەوە ڕابگیرێت، ئەگەرنا  ئێران ناچار دەبێت کردەی سەربازی دژی ئەو گروپانە ئەنجام بدات".   مەسجدیم دەربارەی تۆپبارانە بەردەوامەکانی وڵاتەکەی لە سنورەکانی هەرێمی کوردستان، وتی، "ئێمە بە هیچ شێوەیەک نامانەوێت ناوچە سنورییەکان و هەرێمی کوردستان تووشی زیان بن"، وتیشی، "داوا حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق دەکەم ئەو کێشەیە بە شێوەیەکی جدی چارەسەر بکەن".

هاوڵاتى بەریتانیا بڕیاریداوە ئاسانكاری بۆ ئەو گەشتیار و پەنابەرانە بكات كە لە وڵاتانی هێڵی سورن  دێنە وڵاتەكەی تێچوی 3152 دۆلاری ئەمریکیان بۆ دەگێڕێتەوە. ئەمڕۆ هەینی، 24 ئەیلولی 2021  چەند بریارێكێ‌ نوێی بۆ وەرگرتنی گەشتیاران بڵاوكردەوە و رایگەیاند:" حکومەتی بەریتانیا بڕیاریداوە گۆڕانکاری لە یاسای گەشتە نێودەوڵەتییەکان بکات و بڕیاره‌ نوێكان له‌باره‌ی گه‌شتكردن لە مانگی دە ی ئەمساڵەوە ده‌چێته‌ بواری جێبه‌جێكردن، تەنها ئەو هاوڵاتیانەی کە لە وڵاتانی لیستی سورەوە ده‌چنه‌ وڵاته‌كه‌ مەرجەکانی گەشتکردن، کەرەنتینەکردن لە هۆتێڵ ی پێشوەختە و هەروەها PCRی رۆژانی دوەم و هەشتەم بەسەریاندا جێبەجێ دەکرێن، کە تێچوەکەی 2285 پاوەندی بریتانی (3152) دۆلاری ئەمریکییە. وڵاتانی هێڵی سور بریتین لە ئەفغانستان، ئەنگۆلیا، ئەرژەنتین، بۆلیڤیا، بۆتسوانا، برازیل، بروندی، چیلی، کۆڵۆمبیا، کۆستاریکا، کوبا، کۆماری دۆمۆنیکا، ئیکوادۆر، ئەریتریا، ئیتوانیا، ئەسیوبیا، جۆرجیا، هایتی، ئیندۆنیسیا، ماڵوای، مایۆتی، مەکسیک، مەنگۆلیا، میانمار، نیپاڵ، پەنەما، پاراگوای، پیرۆ، فلیپین، رواندا، سۆماڵ، سودان، ئەفریکای باشور، تەنزانیا، تایلاند، تونس، ئۆگەندا، ڤەنزوێلا، زامبیا، زیمبابۆی و چەند وڵاتێکی دیکە.  ئەوەش بڵاوكراوەتەوە:" ئەوانەی کە بەهۆکاری نەخۆشی رو لە وڵاتەکە دەکەن له‌ بڕیاری جێبه‌جێكردنی كه‌ره‌نتینه‌كردن بۆ ماوه‌ی 11 رۆژ له‌ هۆتێل ده‌به‌خشرێن، بەڵام دەبێت لە ماڵەكانیان خۆیان کەرەنتین بکه‌ن، هه‌روه‌ها پێشوه‌خته‌ پشکنینی PCRی ڕۆژانی دوەم و هەشتەم بكڕن، هاوكات ده‌بێت هەردو ژەمە ڤاکسینەکەیان وەرگرتبێت". هه‌روه‌ها ئەو خوێندکارانەی لە خوێندنگا، په‌یمانگه‌ و زانكۆكانی بریتانیا ده‌خوێنن یاخود ئه‌و دایك و باوكانه‌ی کە سەرپەرشتیاری ئەو منداڵانەن کە له‌ خوار ته‌مه‌نی 18 ساڵییه‌وه‌ن و بەمەبەستی چارەسەر یان خوێندن رو لە بریتانیا ده‌كه‌ن و کەسی دیکەیان نیە سەرپەرشتیان بکات، ئەوا له‌ كه‌ره‌نتینه‌كردنی ناچاری له‌ هۆتێل ده‌به‌خشرێن، به‌ڵام پێویستە لە ماڵەكانیان خۆیان كه‌ره‌نتینه‌ بكه‌ن. بڕیاره‌ نوێكه‌ی حكومه‌تی بریتانیا ئاماژه‌ی به‌و كه‌سانه‌ كردوه‌، كه‌ به‌هۆی كاره‌وه‌ رو له‌ وڵاته‌كه‌ ده‌كه‌ن و ده‌ڵێت، هه‌مو ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ به‌هۆی كاره‌وه‌ به‌ ناچاری رو له‌و وڵاته‌ ده‌كه‌ن له‌ مه‌رجی كه‌ره‌نتینه‌كردن بۆ ماوه‌ی 11 رۆژ ده‌به‌خشرێن و ئەو جۆرە گەشتیارانە وەکو حاڵەتێکی نائاسایی سەیر دەکرێن.  

نامۆ سەربەست كوشتنی موحسن فەخریزادە زانای ئێرانی و فەرماندە لەسوپای پاسداران، دووبارە بووەوە بابەتی گەرمی میدیا جیهانی و ئێرانییەكان، دوای ئەوەی رۆژنامەی نیویۆرك تایمزی ئەمریكی وردەكاریی نوێی لەسەر دوا ساتەكانی ژیانی دیارترین بەرەوپێشبەری بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران و شێوازی كوشتنی لەلایەن مۆسادی ئیسرائیلییەوە بڵاوكردەوە. زانیارییە دژەكانی سەرەتا دوای كوژرانی زاناكە لە 27ی تشرینی دووەمی 2020دا، دەزگاكانی راگەیاندن زانیاری دژبەیەكیان بڵاوكردەوە لەسەر شێوازی كوشتنەكەی، یەكێك لەڕاپۆرتەكان باسی لەئەوە كرد كەتیمێك بەدرێژایی ئەو رێگایەی فەخریزادە دەیگرتەبەر چاوەڕێی كردووە. دانەیەكی تر هێمای بۆ ئەوە كردبوو كە دانیشتوانی ناوچەكە گوێیان لەتەقینەوەیەكی گەورە بووە و بەدوایدا بووە بەتەقە. هەروەها باسی ئەوە كرا كەبارهەڵگرێك لەبەردەم ئۆتۆمبێلەكەی فەخریزادەدا تەقیوەتەوە پاشان پێنج بۆ شەش چەكدار لە ئۆتۆمبێلێكی نزیكەوە دابەزیون و تەقەیان لێكردووە. كەناڵێكی سەر بەپاسدارانیش لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان وای بڵاوكردەوە، كە شەڕ لەنێوان پاسەوانەكانی زاناكەو هێرشبەرەكاندا روویداوە. لەبەرامبەردا ئاژانسی هەواڵگریی ئێران رایگەیاند:» بكوژەكە رۆبۆتێك بووەو هەموو ئۆپراسیۆنەكە لەدوورەوە كۆنترۆڵكراوە، بەڵام بەپێی نیویۆرك تایمز، ئەو گێڕانەوەیە بووە مایەی گاڵتەپێكردنی ئێرانییەكان و وایانبینی بۆ كەمكردنەوەی شەرمی «هێزەكانی ئاسایشی نوخبە»یە كەشكستی هێناوە لەپاراستنی یەكێك لەو كەسایەتییانەی بەتوندترین شێوە پارێزراوە لەوڵاتەكەدا. بەپێی ئەو چاوپێكەوتنانەی رۆژنامەكە لەگەڵ بەرپرسە ئەمریكی و ئیسرائیلی و ئێرانییەكاندا كردوویەتی، لەوانە دوو بەرپرسی هەواڵگری كەئاگاداری وردەكایی پلاندانان و جێبەجێكردنی ئۆپراسیۆنەكە بوون و لێدوانەكانی خێزانی كوژراوەكە بۆ راگەیاندنە ئێرانییەكان، سەركەوتنی ئۆپراسیۆنەكە پەیوەندیی بەچەند فاكتەرێكەوە هەبووە، لەوانە شكستی ئەمنیی لەلایەن پاسدارانەوەو پلان و چاودێریی چڕی مۆساد، هەروەها گوێنەدانی فەخریزادە بەو ئاگاداركردنەوانەی پێی دەگەیشت. ئەم ناوەتان بیربێت لەدوای ساڵی 2012ەوە ئیسرائیل بەهۆی رێكەوتنی ئەتۆمییەوە ئەم جۆرە ئۆپراسیۆنانەی راگرتبوو، بەڵام لەگەڵ كشانەوەی ترەمپدا لەڕێككەوتنەكە دەستیپێكردەوە، بەتایبەت لەكۆتاییەكانی 2019و سەرەتاكانی 2020دا ئامادەكارییەكان بۆ كوشتنی فەخریزادە لەنێوان بەرپرسە ئیسرائیلییەكان بەسەرۆكایەتی یوسی كۆهین بەڕێوەبەری مۆسادو چەند بەرپرسێكی باڵای ئەمریكی، لەنێویاندا دۆناڵد ترەمپ و مایك پۆمپیۆ وەزیری پێشوی دەرەوەو جینا هاسبڵ بەڕێوەبەری پێشووی سی ئای ئەی. رۆژنامەكە دەڵێت وەڵامی لاوازی ئێرانییەكان بۆ كوشتنی قاسم سولەیمانی، پاڵنەری سەرەكیی بەرپرسە ئەمریكییەكان بوو لەپشتیوانیكردنی كوشتی فەخریزادەدا، كە لەساڵی 2018ەوە مۆساد لەهەوڵدا بوو بۆ كوشتنی، بەتایبەتی دوای ئەوەی بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی ئیسرائیل لەكۆبوونەوەیەكدا باسی چالاكییە ئەتۆمییەكانی ئێرانی كردو چەند جارێك ناوی فەخریزادەی بردو رایگەیاند:»ئەو ناوەتان لەبیربێت». رۆژی كوشتنەكە راپۆرتەكەی نیویۆرك تایمز ئەوەی ئاشكراكردووە وێڕای پێگە بەرزەكەی و هەوڵی 14 ساڵەی ئیسرائیل بۆ كوشتنی، بەڵام فەخریزادە ویستوویەتی ژیانێكی ئاسایی بژی و زۆر گوێی بەپاسەوانیی و پاراستن نەداوەو تەنانەت بەقسەی تیمە ئەمنیەكەشی نەكردووە كە وتوویانە خۆی ئۆتۆمبیل لێنەخوڕێت، ئەوەش بووەتە كارئاسانیی بۆ مۆساد. رۆژی كوشتنەكەی وێڕای ئاگاداركردنەوەی لەلایەن دەزگای هەواڵگریی ئێرانیەوە لەپیلانی كوشتنی، بەڵام فەخریزادە لەخانووی پشووەكەی سەر دەریای قەزوینەوە لەگەڵ هاوسەرەكەیدا بە ئۆتۆمبیلە نیسانە رەشەكەی بۆ بەسەربردنی كۆتایی هەفتە، بەرەو ماڵە گوندییەكەیان لە ناوچەی (ئاب سەرد)ی رۆژهەڵاتی تاران بەڕێدەكەوێت. لەڕێگا كۆمەڵێك بریكاری ئێرانی كە كاریان بۆ مۆساد كردووە، بارهەڵگرێكی پیكاب لەجۆری (نیسان زامیاد) لە پێگەیەكی تاڕادەیەك بەرزدا، لەقەراغ ئەو رێگایە دادەنێن كە ناوچەی ئاب سەرد دەبەستێتەوە بە شەقامە خێراكەوەو لە پشتەكەیدا تفەنگێكی قەناسی قەبارە 7.62 ملم لە جۆری FN MAGی بەلجیكی دادەنێن و بەقوماشی مۆمكراو دایدەپۆشن، لەچاوەڕوانیی تێپەڕینی زانا ئێرانییەكەدا. كاتژمێر 1ی دوای نیوەڕۆ تیمی كوشتنەكە ئاماژەی پێدەگات كە فەخریزادەو هاوسەرەكەی و تیمی پاسەوانە چەكدارەكانی لەچەند ئۆتۆمبێلێكدا بەرەو ئاب سەرد بەڕێكەوتوون، لەو كاتەدا قەناسێكی كارامە دەچێتە پێگەكەی خۆی و تفەنگەكە ئامادەدەكات بۆ جێبەجێكردن، بەڵام ئەوكەسە لەدووریی نزیكەی 1600 كیلۆمەترەوە لە بەرامبەر شاشەیەكدا دانیشتبوو، تیمەكەی تریش بەر لەجێبەجێكردنەكە، ئێرانیان بەجێهێشتبوو. بەپێی ئەو وردەكارییانەی راپۆرتەكە ئاشكرایكردووە، شێوازی كوشتنی فەخریزادە پێشبینی نەكراو بووە و بەتەواوی جیاوازبووە لەو شێوازە جۆراوجۆرانەی ئیسرائیل بۆ بەئامانجگرتنی بەرپرسە ئەتۆمییە ئێرانییەكان بەكاری دەهێنان، ئیسرائیل یەكەم زانای ناوەكی ئێرانی لەساڵی 2007دا بە ژەهر كوشت، ساڵی 2010 دانەیەكی تری بە بۆمبێك كوشت بە ماتۆڕێكەوە بەسترابوو لە دوورەوە تەقێندرایەوە. دوای كوژرانی سولەیمانی، وێڕای گوێنەدانی فەخریزادە، هێشتا ئێران پاسەوانییەكی زۆر چڕی بۆ دانابوو، نیویۆرك تایمز دەڵێت، دوای كوژرانی ئەو فەرماندە باڵایە، ئێران وانەیەكی گەورە فێربوو، بەوەش كە دەیزانی فەخریزادە لە لیستی ئیسرائیلییەكاندایە، یەكەیەكی پاسەوانیی پڕ چەك و مەشقپێكراوی لەنوخبەی پاسداران بۆ دانابوو كە لەقافڵەی چوار بۆ حەوت ئۆتۆمبێلیدا پاسەوانییان دەكرد، بۆیە ئیسرائیل بڕیاریدا بە تفەنگێكی رۆبۆتی بیكوژێت كە لەدوورەوە كۆنترۆڵ دەكرێت. بەوتەی بەرپرسێكی هەواڵگریی ئیسرائیلی بۆ رۆژنامەكە، تفەنگە رۆبۆتەكە كێشی نزیكەی تەنێك بووە و بەجۆرێك دروستكراوە لەگەڵ پشتی پیكابێكی زامیادی ئێرانیدا بگونجێت. رۆبۆتەكە هەڵوەشێندراوەو لەكاتی جیاوازدا پارچە پارچە براوەتە ئێرانەوە و لەوێ لەسەر پیكابەكە بەستراوە و پاشان بۆمبڕێژ كراوە، تا دوای ئۆپراسیۆنەكە بتەقێندرێتەوە   هەروەها چەندین كامێراو هەستەوەری پێوەكراوە تا وێنەیەكی تەواو دەربارەی ئامانجەكە و دەوروبەرەكە بدات بەژووری كۆنترۆڵ، كە بە زیرەكیی دەستكرد بەرنامە كراوە تاشوێنی دواكەوتنی ناردنی وێنەكان و لەرینەوەی پیكابەكە و خێرایی باو ئۆتۆمبێلەكان و هەموو وردەكارییەكانی تر بگرێتەوە. دواتر رۆبۆتەكە هەڵوەشێندراوەو لەكاتی جیاوازدا پارچە پارچە براوەتە ئێرانەوە و لەوێ لەسەر پیكابەكە بەستراوە و پاشان بۆمبڕێژ كراوە، تا دوای ئۆپراسیۆنەكە بتەقێندرێتەوە و هیچ پاشماوەیەك بەجێ نەهێڵێت. تاكە چاڵنج كە مابووەوە بۆ تیمەكە ئەوەبوو چۆن دڵنیابن كە ئایا فەخریزادە خۆی ئۆتۆمبێلەكە لێدەخوڕێت یان نا؟ بۆ ئەوە هەستان لەو یەكتربڕەكەدا كە دەبێت كاروانەكەی فەخریزادە پێچبكاتەوە بۆ ئاب سەرد، ئۆتۆمبێلێكیان وانیشاندا كە پەنچەرە و لەسەر جەگە، ئۆتۆمبێلەكە كامێرای توانا بەرزی تێدابوو بۆ ناسینەوەی زاناكە و بەوجۆرە دڵنیابوون خۆی لێیدەخوڕێت. كەمێك بەر لەكاتژمێر 3.30 كاروانەكە دەگاتە لای پیكابەكە، تفەنگەكە دەستڕێژێك لەپێشی ئۆتۆمبێلەكە دەكات، بەڵام دیارنابێت ئایا فەخریزادەی پێكاوە یان نا؟ ئۆتۆمبێلەكە لادەدات و دەوەستێت، لەوێدا قەناسەكە تفەنگەكە رێك دەكاتەوە و بەلایەنی كەمەوە سێ فیشەك دەنێت بە جامی پێشەوەیەوە، ئەوسا فەخریزادە لە ئۆتۆمبێلەكە دادەبەزێت و لەپشت دەرگای شۆفێرەوە بە چیچكانەوە دادەنیشێت و بەپێی ئاژانسی فارسی ئێرانی سێ فیشەك بڕبڕەی پشتی بڕیوە و لەسەر رێگاكە كەوتووە. رۆژنامە ئەمریكییەكە نووسیویەتی تاكە شت كە بەتەواوی سەرینەگرت تەقاندنەوەی پیكابەكە بوو، چونكە ئامانج لە تەقاندەوەكەی ئەوەبوو پارچەی نەمێنێتەوە تا ئێرانییەكان نەتوانن بیبەستنەوە، بەڵام زۆرینەی پارچەكانی وێڕای ئەوەی بەكەڵكی بەكارهێنان نەمابوون، بەڵام روون و ئاشكرابوون كە چین. دواتریش هەڵسەنگاندنی پاسداران ئاشكرایكرد، هێرشەكە لەڕێی رۆبۆتێكەوە بووە لەدوورەوە كۆنترۆڵكراوە و سیستمی مانگی دەستكردنی زیرەكی تێدا بەكارهاتووە و هەموو ئۆپراسیۆنەكە كەمتر لەخولەكێكی خایاندووە كە 15 فیشەكی تێدا تەقێندراوە. لەكۆتاییشدا راپۆرتەكەی نیویۆرك تایمز دەڵێت:» ئەم شێوازو تەكنەلۆجیا نوێیە رووخساری جیهانی ئاسایش و سیخوڕی دەگۆڕێت».

هاوڵاتى بەرێوەبەری گشتی گومرکی هەرێم ڕایگەیاند:" جموجوڵی بازرگانی لە مەرزی باشماخ و پەروێزخان زۆر كەمیكردووە، ماوەی دوو مانگە داهاتی گومرگ بە ڕێژەی لە %40 كەمیكردووە. ساماڵ عەبدولڕەحمان، بەرێوەبەری گشتی گومرکی هەرێم رایگه‌یاندوه‌: "ئەو ئاسانكارییە زۆرەی لە مەرزەكانی ژێر دەستەڵاتی حكومەتی عێراقی بۆ بازرگانان دەكرێت بۆ هاوردەكردنی كاڵاو شمەكەكانیان بووەتە ۆی ئەوەی جموجوڵی بازرگانی لە مەرزەكانی باشماخ و پەروێزخان تەواو ڕوو لە كەمی بكات". وتیشی: لەو مەرزانە ڕێنماییەكانی تەعریفەی گومرکی جێبەجێ‌ ناكرێن، بازرگانەكانیش بەدوای دەروازیەكدا دەگەرین كە كەمترین باجیان لەسەر دانێن و بەكەمترین پارە شمەك و كاڵاكانیان هاوردە بكەن، دەشڵێت: بەهۆی كەمبوونەوەی جموجوڵی بازرگانی لە هەردوو مەرزی باشماخ و پەروێزخان ماوەی دوو مانگە داهاتی گومرگیش لەو دوو مەرزە بۆ رێژەی لە %40 كەمیكردوه‌. به‌وته‌ی بەرێوەبەری گشتی گومرکی هەرێم، ئه‌م كه‌مكردنه‌ كاریگەری خراپی دەبێت لەسەر كەمبوونەوەی داهاتی ناوخۆ و ئەگەر حكومەتی عێراق 200 ملیار دینارەكە نەنێرێت زیاتر كاریگەری ئەو كەمبوونەوەی داهاتی گومرگە دەردەكەوێت.

هاوڵاتى ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا رایگه‌یاند:" تاوەکو ئێستا چوار ملیار و 334 هەزار و 256 هەزار دۆلاری لە بوارەکانی ئەمنی و مرۆیی و خوێندن و راهێنان و پەرەپێدان لە هەرێمی کوردستان خەرجکردووە".  ئەمڕۆ هەینی، 24 ئەیلولی 2021 دە ساڵ بەسەر کردنەوەی کۆنسوڵخانەی گشتی ئەمریکا لە هەرێمی کوردستان تێدەپەڕێت، کۆنسوڵخانەکە بەم بۆنەوە پۆستێکی لە سۆشیاڵمیدیاکەی کردووە و نووسیویەتی: "ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا شانازی دەکات بە یادکردنەوەی 10 ساڵەی کردنەوەی کونسوڵخانەی گشتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا لە ھەولێر! 10 ساڵی پڕ بەرھەم و زۆرتری تریش بەڕێوەیە". کۆنسوڵخانەی ئەمریکا ئاماژەی بەوەداوە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا تاوەکو ئێستا چوار ملیار و 334 هەزار و 256 هەزار دۆلاری لە بوارەکانی ئەمنی و مرۆیی و خوێندن و راهێنان و پەرەپێدان لە هەرێمی کوردستان خەرجکردووە. بێجگە لە خەرجکردنی پارە لە هەرێمی کوردستان، کۆنسوڵخانەی ئەمریکا دەڵێت ساڵانە 300 گەنج لە هەرێمی کوردستان لە رێگەی پڕۆگرامی ئاڵوگۆڕی زانیاری دەنێرنە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا. کۆنسوڵخانەی گشتی ئەمریکا لە هەولێر لەگەڵ ئەو پۆستەدا ڤیدیۆگرافیکێکی داناوە و کە باس لە چالاکییەکانی 10 ساڵی رابردووی کۆنسوڵخانەکە لە ناوچە جیاجیاکانی هەرێمی کوردستان دەکات. لە ڤیدیۆ گرافیکەکە سەردانەکەی جۆ بایدن، سەرۆکی ئەمریکا بۆ هەرێمی کوردستان دانراوە، کە دیسەمبەری ساڵی 2002 وەکو سیناتۆرێکی ئەمریکا لە پەرلەمانی کوردستان قسە دەکات. کۆنسوڵخانەی ئەمریکا لە هەولێر تائێستا هەشت کۆنسوڵی گۆڕیوە، یەکەم کۆنسوڵی گشتی، ئەلێکساندەر لاسکارس بووە، کۆنسوڵی ئێستاش رۆبەرت پالادینۆیە، کە لە تەمموزی 2021 دەستبەکار بووە.  ئەو پارەیەی ئەمریکا لە هەرێمی کوردستانی خەرجکردووە:   250 ملیۆن دۆلار هاوکاری ئەمنی سێ ملیار دۆلار هاوکاریی مرۆیی یەک ملیار دۆلار بۆ سەقامگیری و هەڵگرتنەوەی مین 72 ملیۆن دۆلار بۆ بەرەنگاربوونەوەی کۆرۆنا 11 ملیۆن دۆلار بۆ پاراستنی شوێنەوار 500 هەزار دۆلار بۆ خوێندنی قوتابیانی پێکهاتەکان لە زانکۆی ئەمریکی لە سلێمانی. 300 هەزار دۆلار بۆ پەرەپێدانی توانا خودییەکان 77 هەزار دۆلار پەرەپێدانی تواناکانی ژنان و ئاوارەکانی سەرکردە 85 هەزار دۆلار بۆ هاوکاریکردنی بزنسی گەنجان 94 هەزار دۆلار راهێنان بە رۆژنامەڤانانی کەمینەکان 200 هەزار دۆلار بۆ پەرەپێدانی تواناکانی کارکردن

هاوڵاتى وەزارەتی بەرگریی ئەمریکا رایگەیاند:" نزیکەی 170 ملیۆن دۆلارمان بۆ هاوکاریکردنی هێزەکانی سووریای دیموکرات تەرخانکردووە". شاندێكی ئەنجوومەنی سووریای دیموکرات (هەسەدە) بە سەرۆکایەتی ئیلهام ئەحمەد، سەرۆکی دەستەی جێبەجێکاری ئەنجوومەنەکە لە واشنتن دی سی، پایتەختی ئەمریکایە و لەگەڵ چەند ئەندامێکی ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئەمریکا لە هەردوو پارتی کۆماری و دیموکرات کۆبوونەتەوە و تاوتوێی بڕە پارەی تەرخانکراو لەلایەن وەزارەتی بەرگریی ئەمریکایان کردووە، کە نزیکەی 170 ملیۆن دۆلارە. وەزارەتی بەرگریی ئەمریکا نزیکەی 170 ملیۆن دۆلار بۆ هاوکاریکردنی هێزەکانی سووریای دیموکرات تەرخانکردووە، هاوکارییەکانیش پەرەدان بە توانا سەربازی و ئەمنییەکانی هەسەدە و دابینکردنی پێداویستییەکانی خەڵک دەگرێتەوە، کە بەوتەی پێنتاگۆن دەبنە هۆی سەقامگیری درێژخایەنی ناوچەکە. بڕە پارەی تەرخانکراو بەشێكە لە بودجەی وەزارەتی بەرگری ئەمریکا بۆ ساڵی 2022 کە چاوەڕێ دەکرێت ئەمڕۆ لە کۆنگرێس پەسند بکرێت. لە کۆبوونەوەی ئەندامانی مەسەدە لەگەڵ ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئەمریکادا، شاندی مەسەدە پێویستی بەردەوامبوونی هاوکارییەکانی ئەمریکا بۆ هێزەکانی سووریای دیموکراتیان خستووەتەڕوو بۆ رووبەڕووبوونەوەی داعش و شانە نووستووەکانی، هەروەها ئاڵنگارییەکانی رووبەڕووبوونەوەی ئەو بارودۆخە ئاڵۆزەی کە لە کەمپی هۆلی تایبەت بە خێزان و منداڵانی چەکدارانی داعش هەیە. لە ئەیلوولی 2014 و لە کاتی هێرشی داعشدا بۆ سەر کۆبانێ، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەستی بە یارمەتیدانی هێزە کوردییەکانی رۆژئاوای کوردستان کرد.  لەو کاتەدا باراک ئۆباما، سەرۆکی پێشووتری ئەمریکا باسی لەوە کرد: "روونە لەم کاتەدا ئێمە سەرنجمان لەسەر ئەو شەڕەیە کە لە پارێزگای ئەنبار هەیە و زۆریش نیگەرانین لەبارەی بارودۆخی ناو شارۆچکەی کۆبانێ و دەوروبەری. ئەمەش ئاماژەیە بۆ هەڕەشەی داعش لە عێراق و سووریا و بۆردوومانی هێزەکانی هاوپەیمانیش لە هەردوو ناوچەدا بەردەوامە."   دوای شەڕی کۆبانێ یارمەتییەکان بۆ هێزە کوردییەکان و دواتریش بۆ هەسەدە کە کورد پێکهێنەرێکی گەورەیەتی بەردەوام بوو. ئێستاش ئەمریکا لە هەندێک ناوچەی ژێر دەسەڵاتی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر هێزی سەربازیی هەیە و یارمەتیی ئەو هێزەش دەدات. هێزەکانی سووریای دیموکرات (هەسەدە)، کە یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە) پێکهێنەری سەرەکییەتی، لە 10ی ئۆکتۆبەری 2015 لە شاری حەسەکەی رۆژئاوای کوردستان دامەزراوە، جگە لە کورد، عەرەب و کریستیان و تورکمانیش لە نێو هێزەکەدان.

هاوڵاتى ئه‌ندامی لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق رایگه‌یاند:" هه‌رێم نه‌ نه‌وتی به‌ به‌غدا دا و نه‌ داهات، ئه‌و پاره‌یه‌ش كه‌ بۆ هه‌رێم ده‌نێردرێت سه‌رپێچیكردنه‌ له‌ یاسا. ئەمڕۆ هەینی، 24 ئەیلولی 2021 عه‌بدولهادی سه‌عداوی، ئه‌ندامی لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق لە لێدوانێكیدا بۆ مییدا عێراقیەكان رایگه‌یاند:" هه‌رێمی كوردستان داهاتی خۆی له‌ فرۆشتنی نه‌وت و ده‌روازه‌ سنورییه‌كان راده‌ستی حكومه‌تی به‌غدا و كۆمپانیای به‌ بازاڕكردنی نه‌وت ناسراو به‌ "سۆمۆ" نه‌كردوه‌". ئەو ئەندامەكەی لیستی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی راشیگەیاندووە:" ئه‌و بڕه‌ پاره‌یه‌ی مانگانه‌ بۆ هه‌رێم ره‌وانه‌ ده‌كرێت، پێشێلكردنی یاسایه‌". ئه‌ندامه‌كه‌ لیژنه‌ی دارایی عێراق پێی وایه‌ كه‌ وه‌فدی دانوستانكاری كورد سه‌ركه‌وتوبون له‌وه‌ی پاره‌ له‌ به‌غدا به‌ده‌ست بهێنن بێئه‌وه‌ی هیچ راده‌ستی به‌غدا بكه‌ن. لیستی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی لەناو پەرلەمانی عێراقدا ژمارەیەكی زۆر پەرلەمانتاری هەیە و دژی رێككەوتنەكەی بەغدا و هەرێمن و ناردنی 200ملیار دینارەكە لەلایەن بەغداوە بۆ هەرێم بە نایاسایی ناودەبەن.      

هاوڵاتى تۆپخانەکانی تورکیا لە سنوری ناحیەی کانی ماسێ سەر بە قەزای ئامێدی، دەوروبەری گوندی هروورێ-یان تۆپباران کرد. هاوڵاتیەكی گوندەکە برینداربووە . ئەمڕۆ هەینی، 24ئەیلولی 2021 توركیا دەستیكردەوە بە ترپبارانكردنی سنوری پارێزگای دهۆك و نزیك گوندی هروور و بەهۆیەوە هاوڵاتیەكی گوندەكە برینداربووە و باری تەندروستی ناجێگیرە. لە 23ی نیسانی ئەمساڵ تورکیا لە دژی پەکەکە دەستی بە ئۆپەراسیۆنێک کرد بۆسەر ناوچەکانی سنووری ناحیەی کانی ماسێ. تاوەکو ئێستا هێزەکانی لە 12 خاڵی ستراتیژی جێگیرکردووە و جگە لە زیانی ماددی و سووتانی نزیکەی 23 هەزار دۆنم زەوی و چۆڵکردنی شەش گوند، بەهۆی شەڕی نێوان تورکیا و پەکەکە هاوڵاتیەك شەهید بووە و پێنج هاوڵاتیی دیکەش برینداربوون.  

هاوڵاتى هەپەگە ناسنامەی سێ گەریلای ئاشکراکرد کە لە مەیدانی گردی سۆری ئاڤاشین لە هێرشێکی کیمیاویی سوپای تورکیادا شەهیدبوون. ئەمڕۆ ناوەندی ڕاگەیاندنی هێزەکانی پاراستنی گەل- هەپەگە، ناسنامەی سێ گەریلای دیکەی نئاشکراکرد کرد کە ٣ی ئەم مانگە لە ئەنجامی بۆردوومانێکی کیمیاویی لە ئاڤاشین شەهیدبوون. لە ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە: ڕۆژی ١٥ی ئەم مانگە ڕامانگەیاند کە ٣ی ئەم مانگە، سوپای داگیرکەری تورک چونکە نەیتوانیوە بەهۆی بەرخۆدانی هێزەکانمانەوە پێشڕەویی بکات، ڕێبازی دەژەمرۆڤانەی بەکارهێناوە و گازی ژەهراویی دژی گردی سۆر بەکارهێناوە و لەم هێرشەدا، سێ هەڤاڵمان شەهیدبوون. هەروەها هاتووە: هەڤاڵانمان، بۆتان، زنارین و دەلال، کە لە مەیدانی بەرخۆدانی گردی سۆر، بە بەرخۆدانیان لاپەڕەیەکی نوێ قارەمانییان لە مێژووی ئازادیی گەلەکەمان نووسییەوە، لە ڕێگای سەرکەوتندا وەک سەرچاوەی هەرە گەورەی هێز و مۆراڵی گەریلاکانی ئازادی کوردستان، بەبیردەهێنرێنەوە و دەبنە هاندەرمان بۆ تێکۆشان. ناسنامەی ئەو شەهیدانەشئی بەمشێوەیە ڕاگەیاندووە: نازناو: بۆتان ئۆزگور ناو و پاشناو: جەلال ئۆزجان شوێنی لەدایکبوون: وان ناوی دایک و باوک: سەعدیە- کەمال کات و شوێنی شەهید بوون: ٣ی ئەیلولی ٢٠٢١- ئاڤاشین نازناو: زنارین وڵات ناو و پاشناو: ڕاما شەمدین شوێنی لەدایکبوون: حەسەکە ناوی دایک و باوک: ئەقلیما- سەربەست کات و شوێنی شەهید بوون: ٣ی ئەیلولی ٢٠٢١- ئاڤاشین نازنا: دەلال قامشلۆ ناو و پاشناو: هیڤا مامۆ شوێنی لەدایکبوون: قامشلۆ ناوی دایک و باوک: حەمیدە- ئیسماعیل کات و شوێنی شەهید بوون: ٣ی ئەیلولی ٢٠٢١- ئاڤاشین لە کۆتاییشدا، هاتووە: هەڤاڵانمان بۆتان، زنارین و دەلال، لەدژی هێرشە نامرۆڤانەکانی سوپای داگیرکەری تورک، بە ئیرادەیەکی بەهێزی ئاپۆیی، بۆ ماوەی چەند مانگ، داستانێکی بەرخۆدانیان بەڕێوەبرد، بەم بەرخۆدانەش بوونە نیشانەی شکۆ بۆ مرۆڤە پێشڕەوەکان و کوردی ئازاد، سەرەخۆشیی لە خانەوادەی بەڕێزی هەڤاڵانمان و هەموو گەلی وڵاتپارێزی کوردستان دەکەین، بەڵێن دووبارە دەکەینەوە کە ئامانجی “ڕێبەری ئازاد و کوردستانی ئازاد”ـیان پێکبێنین کە خەون و خەیاڵی ئەو شەهیدانە بوو.

  هاوڵاتى بەڕێوەبەرایەتیی چاکسازیی گەورانی هەولێر رایگەیاند بەهۆی نۆژەنكردنەوەی و بەهۆكاری ئەوەی زۆربەی زیندانیەكان ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرنەگرتووە و ئەو سەردانیكردن و تێكەڵابونە ئەەگری بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەكەی هەیە بۆیە بریارماندا بۆماوەیەكی كاتی سەردانەكان ڕاگرینەوە. دوای ئەوەی رۆژی دووشەممە 20-9-2021 وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی بڕیاری دا بە دەستپێکردنەوەی سەردانی کەسوکاری سزادراوان بۆ زیندانەکانی چاکسازییەکانی گەوران و ئافرەتان و نەوجەوانان، بەڕێوەبەرایەتیی چاکسازیی گەورانی هەولێر لە روونکردنەوەیەکدا دەڵێت سەردانی کەسوکاری سزادراوان بۆ چاکسازییەکە بۆ ماوەیەکی کاتی رادەگیرێت. لە روونکردنەوەکەی چاکسازیی گەورانی هەولێردا هاتووە: "لەبەر ئەو بارودۆخە تایبەتەی کە چاکسازی گەورانی هەولێر تێیدایە بەهۆی نۆژەنکردنەوە و لەسەر بڕیاری جەنابی وەزیری کار و کاروباری کۆمەڵایەتی بڕیاردرا بە راگرتنی سەردانیکردنی سزادراوان لەلایەن کەسوکاریانەوە بۆ ماوەیەکی کاتی". چاکسازی گەورانی هەولێر لە روونکردنەوەکەیدا دەڵێت: "ئێستا هەموو سزادراوان لەناو چاکسازیی گەورانی هەولێر نین، ئەویش بەهۆی نۆژەنکردنەوەی بەڕێوەبەرایەتیەکە. هەر لەبەر هەمان هۆکار سزادراوان نەیانتوانیوە ڤاکسینی کۆرۆنا وەرگرن و بەهەمانشێوە زۆربەی خێزانەکانیان ڤاکسینیان وەرنەگرتووە. بۆیە ئێستا زۆربەی سزادراوان ناتوانن سوودمەندبن لە سەردانیکردن" ".  چاکسازیی گەورانی هەولێر ئاماژەی بەوەداوە ئەوان هەوڵی گەڕاندنەوەی هەموو سزادراوان بۆ چاکسازییەکە دەدەن و لەهەمانکاتدا بە هاوکاری لایەنی تەندروستی بەخێرایی دەست دەکەن بە پێدانی ڤاکسین بە سەرجەم سزادراوان لەگەڵ تەواوکردنی ئەو رێکارانە لە نزیکترین کاتدا سەردانیکردن دەستپێدەکاتەوە. لە دوای بڵاوبوونەوەی کۆرۆنا سەردانی کەسوکاری راگیراو و سزادراوان بۆ زیندانەکانی چاکسازی، ئافرەتان و نەوجەوانان و گرتن و گواستنەوەکان لە هەرێمی کوردستان راگیرا، بەڵام رۆژی دووشەممەی رابردوو وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی بڕیاری دا سەردانیکردن دەستپێبکاتەوە.

هاوڵاتى ئێران كە بەهۆی سیاسەتی نێوخۆیی و نێودەوڵەتییەوە زیاتر لە (400) ملیار دۆلار لەتێكڕای داهاتی ساڵانەی لەدەستداوە دەیەوێت بەگۆڕانكاریی لەدیپلۆماسیی ئابوریی خۆیدا جارێكی دیكە ئابورییەكەی ببوژێنێتەوە. حكومەتی ئێستای ئێران بۆ بوژاندنەوەی ئابوریی خۆی پەنای زیاتر بۆ چین و روسیا دەبات، چونكە لەكۆی زیاتر لە (120) ملیار دۆلار پارەی بلۆككراوی ئێران لە (21) وڵاتی جیهان زیاتر لە (20) ملیار دۆلاری ئەو پارەیە لەوڵاتی چین بلۆككراوە و ئەوەش ئاماژەیەكی روونە كە ئەژدیها ئابورییەكی جیهان دەربەستی بوژاندنەوەی ئابوریی ئێران نییەو لە لایەكی دیكەوە روسیا سەرقاڵی پێگەی سیاسیی و ئابوریی خۆیەتی و نایەوێت باجی هەستانەوەی ئابوریی ئێران لەجیهان بدات. بەپێی بەراوردەكان ئێران بۆ هەستانەوەی ئابووریی خۆی و توندوتۆڵكردنەوەی ژێرخانی ئابورییەكەی بۆ ئەوەی بتوانێت لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و ناوچەكە ململانێی ئابوریی بكات پێویستی بە (300) ملیار دۆلار سەرمایە هەیە، بۆیە ئەو وڵاتە لە نوێترین هەوڵی خۆیدا كە بەدیپلۆماسیی ئابوری ناوی هێناوە بووە ئەندامی هەمیشەیی رێكخراوی شەنگهای كە پێدەچێت بەهۆیەوە پشكی تاران لە رووی ئابورییەوە بگاتە (70) بۆ (100) ملیار دۆلار كە ئەو ژمارەیەش دوورە لە پێویستییەكانی ئێران بۆ قەرەبووی سەرمایەو داهاتەكانی. شەنگهای و پلانی ئێران دوای ئەوەی ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران خۆی گەیاندە تاجیكستان و توانی دڵی سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە رازیی بكات بۆ ئەندامێتیی ئێران لە رێكخراوی هاوكاریی شەنگهای، رەئیسی  رایگەیاند؛ ئەوە یەكەم هەنگاوی دیپلۆماسیی ئابوریی ئێرانە بۆ بەهێزكردنی وڵاتەكەی، چونكە پێشتر وڵاتی تاجیكستان ناڕازیی بوو بەرامبەر ئەوەی ئێران ببێتە ئەندامی هەمیشەیی رێكخراوەكە. پێشتر هەشت وڵاتی (چین، روسیا، هند، پاكستان، تاجیكستان، قرغیزستان، كازاغستان، ئوزبەكستان) ئەندامی هەمیشەیی پەیمانی شەنگهای بوون و ئێران زیاتر لە (13) ساڵ چاوەڕوانی ئەوە بوو كە ئەو هەشت وڵاتە بەكۆی دەنگ لە بەربژێربوونەوە بیكەنە ئەندامی هەمیشەیی كە ئەم چاوەڕوانیەش بە هەوڵەكانی رەئیسی و پشتیوانییەكانی روسیا و رازیبونی تاجیكستان گەیشتە ئەنجام و ئێران دوای ئەو ماوە دورودرێژە دواجار بووە ئەندامی هەمیشەیی رێكخراوەكە. رێكخراوی هاوكاریی شەنگهای Shanghai Cooperation Organization كە لەساڵی (1996) بە مەبەستی هاوكاریی ئاسایشیی و ئابوریی و كەلتوریی دامەزراوە لەبنەڕەتدا دژی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ)و ئەمەریكا بۆ دروستكردنی هاوسەنگی لەئاسیای ناوەڕاست پێكهاتووەو چین و روسیا سەركردایەتیی ئەو رێكخراوەیە دەكەن، بۆیە دوور نییە ئەندامبوونی ئێران لەو رێكخراوەیەدا ببێتە هۆی قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی ئەمەریكا و ئەوروپا لە بەرامبەر ئەو وڵاتە بۆ سەپاندنی سزای زیاتر بەسەر تاراندا. شەنگهای (25%) كۆی ئابوریی جیهان لەخۆدەگرێت و ئاستی بازرگانیی لە نێوان وڵاتانی ئەو رێكخراوەیەدا دەگاتە زیاتر لە سێ ترلیۆن دۆلار و پشكی ئێستای ئێران لەبازرگانیی لەگەڵ ئەو رێكخراوەیەدا دەگاتە (28) ملیار دۆلار كە بەپێی رێژە كەمترە لە (0.5%)ی كۆی بازرگانیی نێوان وڵاتانی رێكخراوەكە. زۆربەی بازرگانیەكانی ئێران تەنها لەگەڵ چین و روسیایە، بۆیە پێشبینی بەرزبوونەوەی داهاتی ئێران بەبێ رەزامەندیی چین دوورە لەخەونە ئابورییەكانەوە چونكە چین پێش هەموو شتێك دەیەوێت پێگەی ئابوریی خۆی لەدژی ئەمەریكا بەهێز بكاتەوە. چین بەتەنها ئاستی بازرگانیی خۆی لەساڵی (2001)ەوە لە چوارچێوەی ئەو رێكخراوەیەدا لە (17) ملیار دۆلارەوە بۆ (250) ملیار دۆلار لەساڵی (2020) بەرزكردووەتەوە ئەو ژمارانەش دەریدەخەن ئاستی بازرگانیی چین لە رێكخراوی شەنگهایدا (15%) بووە، بۆیە ئەگەر ئەو وڵاتە بیهەوێت ئاستی بەشداریی ئێران بەرزبكاتەوە دەبێت پاشەكشە بەپشكەكانی خۆی بكات كە ئەمەش دوورە لە پێشبینییە ئابورییەكان و لەئەنجامدا خەونەكانی ئێران لەبەدیهاتن دوور دەكەونەوە. ئامارە ئابورییەكانی ئێران ئاماژەن بۆ هەڵدێر ساڵی (2020) پشكی ئێران لەتێكڕای ئابوریی جیهان كە (85) ترلیۆن دۆلار بووە گەیشتووەتە نزیكەی (0.2%) لەكاتێكدا ئەو وڵاتە بە بەردەوامیی خەونی بەپلەی (16)یەمین و (18)یەمین ئابوریی جیهانەوە بینیوە، بەڵام ئێستا لەپلەی (115) بۆ (119) لە نێوان (187) وڵاتی جیهاندا وەستاوەتەوە. ئێران خاوەنی سیستمێكی ئابوریی ئاڵۆز و جیاوازە لەناوچەكەدا و تەنانەت یەكێك لەو دەگمەن وڵاتانە بووە كە بەهۆی قەیرانی ساڵی (2007 بۆ 2009)ی جیهان، ئابورییەكەی هیچ زیانێكی بەرنەكەوت بەڵام سزا نێودەوڵەتییەكان و بەتایبەت سزاكانی ئەمەریكا، كۆی داهاتی ئەو وڵاتەی بۆ كەمتر لە (150) ملیار دۆلار لەساڵێكدا دابەزاند. بەپێی راپۆرتی بانكی جیهانی، تێكڕای بەهای بەرهەمهێنانی ناوخۆیی ئێران لەساڵی (2012) گەیشتووەتە (600) ملیار دۆلار و لەساڵی (2020) ئەو ژمارەیە بۆ یەك لەسەر سێ كەمی كردووە، واتە لەكۆی سێ بەش دوو بەشی ئابوریی و بەرهەمهێنانی لەدەستداوە و بەو پێیە ئاستی بەرهەمهێنانی گشتیی ئێران بۆ كەمتر لە (200) ملیار دابەزیوە و ئەمە بەسە بۆ ئەوەی وڵاتێك لە لێواری داڕمانی ئابوریی نزیك ببێتەوە. لە راپۆرتە نێودەوڵەتییەكاندا ئاماژە بەوە كراوە كە تاساڵی (2010) ئابوریی ئێران  بەهێز بووە و ئەو وڵاتە بە (26)ەمین وڵاتی جیهان لە رووی ئابورییەوە ئەژمار كراوە، بەڵام لەساڵی (2020) قوڵبوونەوەی قەیرانی سیاسیی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی، ئاستی داهاتی تاكی لەو وڵاتە بۆ هەزارو (311) دۆلار لەساڵێكدا دابەزاندوەو پلەی ئابوریی ئێرانی بۆ (115)یەمین وڵات لە ریزبەندی (187) وڵاتدا دابەزاندوە. لەساڵی (2018) كۆمپانیای كرێدیت سویس (Credit Suisse) كە كۆمپانیایەكی تایبەت بەخزمەتگوزاریی دارایی و بانكیی وڵاتی سویسرا-یە ئاشكرای كردووە نێوەنجی دارایی هەر تاكێكی نیشتەجێی ئێران كە تەمەنی لە (18) ساڵ زیاتر بێت دەگاتە چوار هەزار و (779) دۆلار، بۆیە ئەو وڵاتە لەنێوان (174) وڵاتی جیهاندا پلەی (119)یەمین وڵاتی بەدەستهێناوە. سندوقی نێودەوڵەتیی دراو لەساڵی (2011) رایگەیاند كە گەشەی ئابوریی ئێران سفر(0)ە، بەڵام دوای ناڕەزایەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران ژمارەی گەشەی ئابوریی ئەو وڵاتەی بۆ (2.5%) گۆڕی و جەختی لەوە كردەوە كە سەرەڕای ئەو رێژە لەگەشەیە، ئێران خاوەنی گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا بوە چونكە هەڵاوسانەكەی گەیشتووەتە (22.5%) كە هەڵاوسانەكەشی لەساڵی (2020) نزیكبوەوە لە (50%). ئێران جگە لەنەوت بە گەورەترین بەرهەمهێنی پستەو زەعفەران و قەیسی و فەرشی دەستچن لەجیهان ئەژمار دەكرێت و هاوكات لە رووی بەرهەمهێنانی میوەوە بەهەشتەمین وڵات ئەژمار دەكرێت كە تەنانەت بەپێی میوەكانیش پلەكانی بەرز دەبێتەوە بۆ نمونە سێیەمین وڵاتە لە رووی بەرهەمهێنانی قەیسی و گوێز و بایەم، پێنجەم وڵاتە لە رووی بەرهەمهێنانی خەیارو باینجان لە جیهانداو سەرەڕای بەروبوومە سروشتییەكانیشی بەچوارەمین وڵاتی بەرهەمهێنی چیمەنتۆ ئەژمار دەكرێت و ئەمە وایكردووە ئابورییەكی تا رادەیەك پشتبەستوو بەخۆی هەبێت. دامەزراوەی نێودەوڵەتیی سەرمایە International Finance Corporation كە بە كورتكراوی بە (IFC) ناودەهێنرێت لەساڵی (2020) ئاشكرای كرد كە ئابوریی ئێران تاكۆتایی (2019) بە رێژەی (4.9%) بچووك بووەتەوە و پێشبینی كرد ئەو رێژەی لەكۆتایی ساڵی (2020) بگاتە (7.2%). جەنگ لەگەڵ سەدام ئابوریی ئێران ئیفلیج دەكات گەشەی ئابوریی ئێران دەگەڕێتەوە بۆ نیو سەدە پێش ئێستا، چونكە لەو سەردەمەدا بەهۆی هاوردەكردنی پیشەسازیی وڵاتانی رۆژئاواوە ئەو وڵاتە ببووە جەمسەرێكی گەورە بۆ بەرهەمهێنانی نەوت، بەڵام ئەم گەشەیە تا سەرهەڵدانی جەنگی هەشت ساڵەی ئێران و عێراق لەساڵی (1980 بۆ 1988) بەردەوام دەبێت و بەوتەی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران جەنگ لەگەڵ سەدام حسێن، سەرۆكی رژێمی بەعس بووەتە هۆی كوژرانی زۆربەی گەنجانی وڵاتەكە كە بەدەستی كارو گەشەی ئابوری ئەژمار دەكران و سەرەڕای ئەوەش زیانە مادییەكانی جەنگی هەشت ساڵە بە (500) ملیار دۆلار خەمڵێنراوە. غوڵامحسێن شافعی، سەرۆكی ژووری بازرگانیی ئێران لەساڵی (2021) ئاشكرای كرد زۆربەی بوارەكانی گەشەی ئابوریی ئێران لەئابوریی جیهاندا بەراورد بە (40) ساڵی رابردوو بۆ نیوە واتە (50%) كەمی كردووە كە ئەوەش گەورەترین ئاماژەیە كە ئابوریی ئەو وڵاتە بە رێژەی (50%) بچووك بووەتەوە. بانكی جیهانی خشتەی  تێكڕای بەرهەمێهانی وڵاتی ئێرانی لەساڵی (1960) بۆ (2020)ی بەپێوەری ملیار دۆلار بڵاوكردووەتەوە و لەو خشتەیەشدا بە روونی دەردەكەوێت كە ئابوریی ئێران لەساڵی (2020) بۆ سەردەمی ساڵی (1990) گەڕاوەتەوە و كۆی داهاتی ئەو وڵاتە جارێكی دیكە بۆ كەمتر لە (200) ملیار دۆلاری ساڵانە دابەزیوە.        بانكی جیهانی لە راپۆرتێكدا ئاشكرای كردووە كە ساڵی (2008) ئاستی تێكرای داهاتی ئێران یان Parity توانای هاوسەنگی كڕین  (Power Purchasing)  لەو وڵاتە نزیكەی (841) ملیارو (700) ملیۆن دۆلار بووە، ئەوەش وای كردووە ئابوریی ئەو وڵاتە دوای وڵاتی ئوسترالیا لە سەرووی وڵاتانی (هۆڵەندا، سوید، بەجیكا) بگاتە (16)یەمین ئابوریی جیهان، بەڵام تێكڕای داهات لەسەر بنەمای نرخی دراو (Exchange Rate) لەساڵی (2009)  نزیكەی (382) ملیارو (300) ملیۆن دۆلار بووە و بەو پێیە پلەی ئابوریی ئێران (29) بووە لە ئاستی وڵاتانی جیهاندا. سزا نێودەوڵەتییەكان هاڕە بەداهاتی ئێران دەكات لەماوەی سێ ساڵ سەپاندنی سزا نێودەوڵەتییەكاندا لە ساڵی (2011 بۆ 2014) ئێران ئاستی تێكرای داهاتی ئێران زیاتر لە (160) ملیار دۆلار كەمی كرد كە بە رێژەیی دەكاتە (28%)ی كۆی داهاتەكانی، بۆیە پلەی ئابوریی ئەو وڵاتە كە لە (2011) گەیشتە (21)ەمین ئابوریی جیهان لەساڵی (2014) بۆ (28)ەمین ئابوریی جیهان دابەزی. ساڵی (2017) بەهۆی كشانەوەی ئەمەریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) ئاستی تێكڕای داهاتی ساڵانەی ئێران بۆ (192) ملیار دۆلار دابەزی و ئەمە بەگەورەترین دابەزینی داهاتی ئێران لەمێژووی نیو سەدە ئابوریی ئەو وڵاتە لەقەڵەمدەدرێت. ژمارەی دانیشتوانی ئێران لەو ساڵەدا نزیكەی (80) ملیۆن كەس بووە، بەڵام تێكڕای داهاتی بەراورد بەهەمان ساڵی توركیاو سعودیە سێ هێندە كەمتر بووە و هاوكات ئابوریی ئیمارات و ئیسرائیل كە دانیشتوانەكانیان دەگاتە نزیكەی نۆ ملیۆن كەس دوو هێندەی ئێران زیاتر بووە. نوێترین ئاماری بانكی جیهانی دەریدەخات كۆی داهاتی ئێران بە بەردەوامیی دابەزینی بەخۆیەوە بینیوەو تێكڕای داهای ئەو وڵاتە لە ساڵی (2021) نزیك بووەتە لە (192) ملیار لە كاتێكدا ئەو ژمارەیە پێشتر نزیكەی (600) ملیار دۆلار بووە. بانكی جیهانی ئاماژەی بەوەش كردووە كە تێكڕای داهاتی ئێران لەساڵی (2020) هاوشێوەی ساڵی (2004) بووە كە بە نزیكەی (150) ملیار دۆلار خەمڵێنراوە. ئێران لەنێوان بووژانەوە و هەڵدێری ئابوریدا بەگشتی سزا نێودەوڵەتییەكانی كە بەهۆی كشانەوەی ئەمەریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمی و بەرنامەی موشەكیی كۆماری ئیسلامی ئێران دژی تاران سەپێنراوە تێكڕای داهاتی ئێرانی بۆ یەك لەسەر سێ كەم كردووەتەوە و هاوكات ئەو وڵاتە كە ساڵانی رابردوو زیاتر لە (100) ملیار دۆلار داهاتی لە فرۆشتنی نەوت دەستدەكەوت ئێستا ئەو بڕە بۆ كەمتر لە نۆ ملیار دۆلار دابەزیوە، هەموو ئەو هۆكارانەش كە بوونەتە هۆی ئەوەی ئابوریی ئێران بچووك ببێتەوە بەهۆی سیاسەتەكانی ئێران لەدژی وڵاتانی رۆژئاوا و بەتایبەت ئەمەریكا بووە و تەنها ئەو وڵاتانەش دەتوانن ببنەوە هۆی بووژاندنەوەی ئابوریی، بەڵام ئێران وەك كارتێكی فشار یان پلانێكی نوێی ئابوریی تائێستا دوو هەنگاوی ناوە كە پێچەوانەی خەونەكەیەتی ئەویش گرێبەستی ئابوریی (25) ساڵە لەگەڵ چین و رێكخراوی شەنگهای كە ئەوەش دواجار بەواتای دژایەتیی وڵاتانی رۆژئاواو ئەمەریكا لێكدەدرێتەوە، بۆیە دەكرێت پێشبینی بكرێت كە ئەگەر ئێران پاشەكشێی سیاسیی و سەربازیی گەورە بۆ رۆژئاواو بە تایبەت بۆ ئەمەریكا نەكات ئەوا ئابورییەكەی بەرەو هەڵدێر دەڕوات.  

هاوڵاتى بافڵ تاڵەبانی ڕایگەیاند:" چاودێریکردنی ژیانی خەڵک، کەسایەتییە سیاسی و گشتییەکان لەڕێگەی پەیوەندییە تەلەفۆنییەكان و هۆكارە تەكنەلۆجییەكانەوە هێڵی سوورە و جێگەی قبووڵ نییە". هاوسەرۆکی یەکێتی لەگەڵ سەرۆکی دەزگای ئاسایشی ھەرێمی کوردستان و بەڕێوەبەری ئاسایشی پارێزگای سلێمانی کۆبووەوە، دەڵێت:"چاودێریکردنی ژیانی خەڵک، کەسایەتییە سیاسی و گشتییەکان لەڕێگەی پەیوەندییە تەلەفۆنییەكان و هۆكارە تەكنەلۆجییەكانەوە هێڵی سوورە و جێگەی قبووڵ نییە." بافڵ تاڵەبانی، هاوسەرۆکی یەکێتی  بڵاویکردەوە کە بە یاوەریی چەتۆ ساڵح، بریکاری وەزارەتی ناوخۆ و ئەژی ئەمین، سەرۆکی ئاژانسی پاراستن و زانیاری/ زانیاریی ھەرێمی کوردستان سەردانی دکتۆر خەسرەو گوڵ، سەرۆکی دەزگای ئاسایشی ھەرێمی کوردستان و هیوا ئەحمەد، بەڕێوەبەری ئاسایشی پارێزگای سلێمانی کردووە.  بەپێی راگەیێندراوێکی بافڵ تاڵەبانی، لە کۆبوونەوەکەدا گفتوگۆ لەبارەی بارودۆخی ئەمنی، هاوئاهەنگی و ھاوکاریی زیاتری نێوان دەزگا ئەمنییەکان کرا بۆ پاراستنی ئارامی و ئاسایش و رووبەڕووبوونەوەی هەر ئەگەرێکی نەخوازراو کە زیان لە سەقامگیری ناوچەکە بدات. دکتۆر خەسرەو گوڵ، وەک لە راگەیێندراوەکەدا هاتووە، پلان و ستراتیژی دەزگای ئاسایشی ھەرێمی کوردستانی بۆ پاراستنی ئارامیی ھەرێمی کوردستان و رووبەڕووبوونەوەی مەترسییە ئەمنییەکان خستووەتەڕوو، ئاشکرایکردووە کە "لەماوەی رابردوودا دوور لەچاوی میدیا دەیان شانەی نووستووی تیرۆریستانی داعش ئاشکرا و دەستگیرکراون و راپێچی دادگا کراون." بافڵ تاڵەبانی باسی لەوە کردووە، "لای یەکێتی ئاسایش و ژیان و کاروکاسبی خەڵک هێڵی سوورە و نابێت بەهیچ شێوەیەک لەبەرامبەر تاوانکاران و پێشێلکارانی یاسا لێبووردە بن و دەبێت رادەستی یاسا بکرێن، ئێمەش بە هەموو شێوەیەک پشتیوانتان دەبین." هاوسەرۆکی یەکێتی باسی گۆڕانکارییەکانی نێو حیزبەکەی لەدوای رووداوەکانی 8ـی تەممووز کردووە، راگەیێندراوەکە دەڵێت، جەختی لە "گۆڕانکاری و چاکسازییەکانی ناوخۆی یەکێتی کردەوە و رایگەیاند، لەمەودوا بەهیچ شێوەیەک رێگە نادەین دەزگا ئەمنییەکان بۆ بەرژەوەندی تایبەت بەکاربهێنرێن و تێکەڵ بە کێشە کەسیی و سیاسییەکان بکرێن. چاودێریکردنی ژیانی خەڵک، کەسایەتییە سیاسی و گشتییەکان لەڕێگەی پەیوەندییە تەلەفۆنییەكان و هۆكارە تەكنەلۆجییەكانەوە هێڵی سوورە و جێگەی قبووڵ نییە." بۆ دەستگیرکردنی تۆمەتبارانیش، بافڵ تاڵەبانی ئاماژەی بەوە کردووە کە "دەبێت بەبڕیاڕی دادوەر و لەژێر رێنمایی بنەماكانی مافی مرۆڤ ئەركەكانتان ئەنجام بدەن. ئەرکی ئێوە جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگا و پاراستنی سەقامگیری ناوچەکەیە. دەبێت کەشێکی لەبار و ژیانێکی ئارام بۆ خەڵکە خۆشەویستەکەمان فەراهەم بکەن و هەست بەپارێزراوی بکەن." سەرۆکی دەزگای ئاسایشی ھەرێمی کوردستانیش رایگەیاندووە، بە هاوئاهەنگیی ھێزەکانی پێشمەرگە، دژەتیرۆر و ھێزەکانی ناوخۆ بەردەوام لە ئەرکداین و ئەرکی ئێمەیە پارێزگاری لە ئاسایش و ئارامی ناوچەکە بکەین و سەروماڵی خەڵک پارێزراو بێت. بۆیە لەبەرامبەر جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگاش چاوپۆشی لەکەس ناکرێت و رێگە بەهیچ کەسێکیش نادرێت ناوی ئاسایش بۆ بەرژەوەندی شەخسی و مەرامی تایبەت بەکاربهێنێت."

هاوڵاتى گەریلا لە هەرێمی زاپ گورزیان لە هێلیکۆپتەرێکی سوپای توركیایان تێكشكاند. ناوەندی ڕاگەیاندن و چاپەمەنیی هەپەگە ڕاگەیەندراوی ڕۆژانەی سەبارەت بە هێرشەکانی سوپای توركیا و بەرخۆدانی گەریلا بڵاو کردەوە. لەو ڕاگەیەندراوەدا هاتووە: “١- لە چوارچێوەی هەڵمەتی شۆڕشگێڕیی هەڵۆکانی زاگرۆس لە هەرێمی زاپدا: ڕۆژی ٢٢ی ئەیلول کاتژمێر ٠٥:٤٠ خولەکی ئێوارە هێزەکانمان لە دژی داگیرکەران لە گردی شەهید سەرخوەبوونی سەربە هەرێمی زاپ، چالاکییەکیان بە چەکی قورسەوە ئەنجامدا، بەهۆی ئەو چالاکییەوە چەند داگیرکەرێک کوژران و برینداربوون، بەڵام ژمارەکە بەتەواویی ڕوون نەبوەتەوە. ڕۆژی ٢٢ی ئەم مانگە کاتژمێر ١١:١٠ خولەکی شەو لە هەرێمی زاپ هێلیکۆپتەرە جەنگییەکان، کە بەنیازبوون هێرش بکەنە سەر هەرێمەکە، کرانە ئامانجی هێزەکانمان و لە ئاکامی ئەو چالاکییەدا هێزەکانمان توانییان گورزێکی گەورە لە هێلیکۆپتەرێکی گەورە بدەن. ٢– گۆڕەپانی بەرخۆدانی وەرخەلێی سەربە هەرێمی ئاڤاشین؛ ڕۆژی ٢٢ی ئەم مانگە کاتژمێر ١٠:٠٠ی شەو سوپای داگیرکەری تورک هێرشی کردە سەر گۆڕەپانی بەرخۆدانی وەرخەلێ. ٣- ڕۆژی ٢٢ی ئەم مانگە کاتژمێر ٠٩:٣٠ خولەکی شەو، گۆڕەپانی سیدای سەربە هەرێمی زاپ لەلایەن فڕۆکەکانەوە بۆردوومانکرا. ڕۆژی ٢٢ی ئەم مانگە کاتژمێر ٠٩:٣٠ تا ١١:٠٠ خولەکی شەو، گردی جەهەنەم، بناری گردی ڕووبار، گۆڕەپانی ساجا، سیدا، ئەشکەوتی بریندارەکان، کارکەر و تیپی تی لەلایەن فڕۆکە جەنگییەکان و هێلیکۆپتەرەوە بۆردوومانکرا، هەمان ڕۆژ لە درێژەی شەو هێلیکۆپتەری شەڕ بەسەر ئاسمانی گۆڕەپانی کۆردینە و کینیانشدا سووڕاونەتەوە. ڕۆژی ٢٢ی ئەم مانگە کاتژمێرەکانی شەو تا بەرەبەیانیی ڕۆژی ٢٣ی مانگ هێلیکۆمتەر بەسەر ئاسمانی گۆڕەپانی مەرڤانۆس، تابووری عەرەبان و گردی سلێمانی سەربە هەرێمی ئاڤاشیندا سووڕاوەتەوە، هاوکات گۆڕەپانی دۆڵی باسیا، قەرتال، گردی سلێمان، گردی شەهید فرات، گردی شەهید ڕزگار لەلایەن هێلیکۆپتەرەکانەوە بۆردوومانکران. سوپای داگیرکەری تورک ماوەیەکە دەستی داوەتە تۆپبارانکردنی هەرێمەکانی دۆلا بزنان، قەرتال، گردی لانەت و دۆڵی باسیا