تا ئێستا نزیکەی دوو ملیار بۆ هاووڵاتییانی چەمچەماڵ خەرجکراوە

هاوڵاتى هەپەگە ناسنامەی سێ گەریلای ئاشکراکرد کە لە مەیدانی گردی سۆری ئاڤاشین لە هێرشێکی کیمیاویی سوپای تورکیادا شەهیدبوون. ئەمڕۆ ناوەندی ڕاگەیاندنی هێزەکانی پاراستنی گەل- هەپەگە، ناسنامەی سێ گەریلای دیکەی نئاشکراکرد کرد کە ٣ی ئەم مانگە لە ئەنجامی بۆردوومانێکی کیمیاویی لە ئاڤاشین شەهیدبوون. لە ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە: ڕۆژی ١٥ی ئەم مانگە ڕامانگەیاند کە ٣ی ئەم مانگە، سوپای داگیرکەری تورک چونکە نەیتوانیوە بەهۆی بەرخۆدانی هێزەکانمانەوە پێشڕەویی بکات، ڕێبازی دەژەمرۆڤانەی بەکارهێناوە و گازی ژەهراویی دژی گردی سۆر بەکارهێناوە و لەم هێرشەدا، سێ هەڤاڵمان شەهیدبوون. هەروەها هاتووە: هەڤاڵانمان، بۆتان، زنارین و دەلال، کە لە مەیدانی بەرخۆدانی گردی سۆر، بە بەرخۆدانیان لاپەڕەیەکی نوێ قارەمانییان لە مێژووی ئازادیی گەلەکەمان نووسییەوە، لە ڕێگای سەرکەوتندا وەک سەرچاوەی هەرە گەورەی هێز و مۆراڵی گەریلاکانی ئازادی کوردستان، بەبیردەهێنرێنەوە و دەبنە هاندەرمان بۆ تێکۆشان. ناسنامەی ئەو شەهیدانەشئی بەمشێوەیە ڕاگەیاندووە: نازناو: بۆتان ئۆزگور ناو و پاشناو: جەلال ئۆزجان شوێنی لەدایکبوون: وان ناوی دایک و باوک: سەعدیە- کەمال کات و شوێنی شەهید بوون: ٣ی ئەیلولی ٢٠٢١- ئاڤاشین نازناو: زنارین وڵات ناو و پاشناو: ڕاما شەمدین شوێنی لەدایکبوون: حەسەکە ناوی دایک و باوک: ئەقلیما- سەربەست کات و شوێنی شەهید بوون: ٣ی ئەیلولی ٢٠٢١- ئاڤاشین نازنا: دەلال قامشلۆ ناو و پاشناو: هیڤا مامۆ شوێنی لەدایکبوون: قامشلۆ ناوی دایک و باوک: حەمیدە- ئیسماعیل کات و شوێنی شەهید بوون: ٣ی ئەیلولی ٢٠٢١- ئاڤاشین لە کۆتاییشدا، هاتووە: هەڤاڵانمان بۆتان، زنارین و دەلال، لەدژی هێرشە نامرۆڤانەکانی سوپای داگیرکەری تورک، بە ئیرادەیەکی بەهێزی ئاپۆیی، بۆ ماوەی چەند مانگ، داستانێکی بەرخۆدانیان بەڕێوەبرد، بەم بەرخۆدانەش بوونە نیشانەی شکۆ بۆ مرۆڤە پێشڕەوەکان و کوردی ئازاد، سەرەخۆشیی لە خانەوادەی بەڕێزی هەڤاڵانمان و هەموو گەلی وڵاتپارێزی کوردستان دەکەین، بەڵێن دووبارە دەکەینەوە کە ئامانجی “ڕێبەری ئازاد و کوردستانی ئازاد”ـیان پێکبێنین کە خەون و خەیاڵی ئەو شەهیدانە بوو.

  هاوڵاتى بەڕێوەبەرایەتیی چاکسازیی گەورانی هەولێر رایگەیاند بەهۆی نۆژەنكردنەوەی و بەهۆكاری ئەوەی زۆربەی زیندانیەكان ڤاكسینی كۆرۆنایان وەرنەگرتووە و ئەو سەردانیكردن و تێكەڵابونە ئەەگری بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەكەی هەیە بۆیە بریارماندا بۆماوەیەكی كاتی سەردانەكان ڕاگرینەوە. دوای ئەوەی رۆژی دووشەممە 20-9-2021 وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی بڕیاری دا بە دەستپێکردنەوەی سەردانی کەسوکاری سزادراوان بۆ زیندانەکانی چاکسازییەکانی گەوران و ئافرەتان و نەوجەوانان، بەڕێوەبەرایەتیی چاکسازیی گەورانی هەولێر لە روونکردنەوەیەکدا دەڵێت سەردانی کەسوکاری سزادراوان بۆ چاکسازییەکە بۆ ماوەیەکی کاتی رادەگیرێت. لە روونکردنەوەکەی چاکسازیی گەورانی هەولێردا هاتووە: "لەبەر ئەو بارودۆخە تایبەتەی کە چاکسازی گەورانی هەولێر تێیدایە بەهۆی نۆژەنکردنەوە و لەسەر بڕیاری جەنابی وەزیری کار و کاروباری کۆمەڵایەتی بڕیاردرا بە راگرتنی سەردانیکردنی سزادراوان لەلایەن کەسوکاریانەوە بۆ ماوەیەکی کاتی". چاکسازی گەورانی هەولێر لە روونکردنەوەکەیدا دەڵێت: "ئێستا هەموو سزادراوان لەناو چاکسازیی گەورانی هەولێر نین، ئەویش بەهۆی نۆژەنکردنەوەی بەڕێوەبەرایەتیەکە. هەر لەبەر هەمان هۆکار سزادراوان نەیانتوانیوە ڤاکسینی کۆرۆنا وەرگرن و بەهەمانشێوە زۆربەی خێزانەکانیان ڤاکسینیان وەرنەگرتووە. بۆیە ئێستا زۆربەی سزادراوان ناتوانن سوودمەندبن لە سەردانیکردن" ".  چاکسازیی گەورانی هەولێر ئاماژەی بەوەداوە ئەوان هەوڵی گەڕاندنەوەی هەموو سزادراوان بۆ چاکسازییەکە دەدەن و لەهەمانکاتدا بە هاوکاری لایەنی تەندروستی بەخێرایی دەست دەکەن بە پێدانی ڤاکسین بە سەرجەم سزادراوان لەگەڵ تەواوکردنی ئەو رێکارانە لە نزیکترین کاتدا سەردانیکردن دەستپێدەکاتەوە. لە دوای بڵاوبوونەوەی کۆرۆنا سەردانی کەسوکاری راگیراو و سزادراوان بۆ زیندانەکانی چاکسازی، ئافرەتان و نەوجەوانان و گرتن و گواستنەوەکان لە هەرێمی کوردستان راگیرا، بەڵام رۆژی دووشەممەی رابردوو وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی بڕیاری دا سەردانیکردن دەستپێبکاتەوە.

هاوڵاتى ئێران كە بەهۆی سیاسەتی نێوخۆیی و نێودەوڵەتییەوە زیاتر لە (400) ملیار دۆلار لەتێكڕای داهاتی ساڵانەی لەدەستداوە دەیەوێت بەگۆڕانكاریی لەدیپلۆماسیی ئابوریی خۆیدا جارێكی دیكە ئابورییەكەی ببوژێنێتەوە. حكومەتی ئێستای ئێران بۆ بوژاندنەوەی ئابوریی خۆی پەنای زیاتر بۆ چین و روسیا دەبات، چونكە لەكۆی زیاتر لە (120) ملیار دۆلار پارەی بلۆككراوی ئێران لە (21) وڵاتی جیهان زیاتر لە (20) ملیار دۆلاری ئەو پارەیە لەوڵاتی چین بلۆككراوە و ئەوەش ئاماژەیەكی روونە كە ئەژدیها ئابورییەكی جیهان دەربەستی بوژاندنەوەی ئابوریی ئێران نییەو لە لایەكی دیكەوە روسیا سەرقاڵی پێگەی سیاسیی و ئابوریی خۆیەتی و نایەوێت باجی هەستانەوەی ئابوریی ئێران لەجیهان بدات. بەپێی بەراوردەكان ئێران بۆ هەستانەوەی ئابووریی خۆی و توندوتۆڵكردنەوەی ژێرخانی ئابورییەكەی بۆ ئەوەی بتوانێت لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و ناوچەكە ململانێی ئابوریی بكات پێویستی بە (300) ملیار دۆلار سەرمایە هەیە، بۆیە ئەو وڵاتە لە نوێترین هەوڵی خۆیدا كە بەدیپلۆماسیی ئابوری ناوی هێناوە بووە ئەندامی هەمیشەیی رێكخراوی شەنگهای كە پێدەچێت بەهۆیەوە پشكی تاران لە رووی ئابورییەوە بگاتە (70) بۆ (100) ملیار دۆلار كە ئەو ژمارەیەش دوورە لە پێویستییەكانی ئێران بۆ قەرەبووی سەرمایەو داهاتەكانی. شەنگهای و پلانی ئێران دوای ئەوەی ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران خۆی گەیاندە تاجیكستان و توانی دڵی سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە رازیی بكات بۆ ئەندامێتیی ئێران لە رێكخراوی هاوكاریی شەنگهای، رەئیسی  رایگەیاند؛ ئەوە یەكەم هەنگاوی دیپلۆماسیی ئابوریی ئێرانە بۆ بەهێزكردنی وڵاتەكەی، چونكە پێشتر وڵاتی تاجیكستان ناڕازیی بوو بەرامبەر ئەوەی ئێران ببێتە ئەندامی هەمیشەیی رێكخراوەكە. پێشتر هەشت وڵاتی (چین، روسیا، هند، پاكستان، تاجیكستان، قرغیزستان، كازاغستان، ئوزبەكستان) ئەندامی هەمیشەیی پەیمانی شەنگهای بوون و ئێران زیاتر لە (13) ساڵ چاوەڕوانی ئەوە بوو كە ئەو هەشت وڵاتە بەكۆی دەنگ لە بەربژێربوونەوە بیكەنە ئەندامی هەمیشەیی كە ئەم چاوەڕوانیەش بە هەوڵەكانی رەئیسی و پشتیوانییەكانی روسیا و رازیبونی تاجیكستان گەیشتە ئەنجام و ئێران دوای ئەو ماوە دورودرێژە دواجار بووە ئەندامی هەمیشەیی رێكخراوەكە. رێكخراوی هاوكاریی شەنگهای Shanghai Cooperation Organization كە لەساڵی (1996) بە مەبەستی هاوكاریی ئاسایشیی و ئابوریی و كەلتوریی دامەزراوە لەبنەڕەتدا دژی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ)و ئەمەریكا بۆ دروستكردنی هاوسەنگی لەئاسیای ناوەڕاست پێكهاتووەو چین و روسیا سەركردایەتیی ئەو رێكخراوەیە دەكەن، بۆیە دوور نییە ئەندامبوونی ئێران لەو رێكخراوەیەدا ببێتە هۆی قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی ئەمەریكا و ئەوروپا لە بەرامبەر ئەو وڵاتە بۆ سەپاندنی سزای زیاتر بەسەر تاراندا. شەنگهای (25%) كۆی ئابوریی جیهان لەخۆدەگرێت و ئاستی بازرگانیی لە نێوان وڵاتانی ئەو رێكخراوەیەدا دەگاتە زیاتر لە سێ ترلیۆن دۆلار و پشكی ئێستای ئێران لەبازرگانیی لەگەڵ ئەو رێكخراوەیەدا دەگاتە (28) ملیار دۆلار كە بەپێی رێژە كەمترە لە (0.5%)ی كۆی بازرگانیی نێوان وڵاتانی رێكخراوەكە. زۆربەی بازرگانیەكانی ئێران تەنها لەگەڵ چین و روسیایە، بۆیە پێشبینی بەرزبوونەوەی داهاتی ئێران بەبێ رەزامەندیی چین دوورە لەخەونە ئابورییەكانەوە چونكە چین پێش هەموو شتێك دەیەوێت پێگەی ئابوریی خۆی لەدژی ئەمەریكا بەهێز بكاتەوە. چین بەتەنها ئاستی بازرگانیی خۆی لەساڵی (2001)ەوە لە چوارچێوەی ئەو رێكخراوەیەدا لە (17) ملیار دۆلارەوە بۆ (250) ملیار دۆلار لەساڵی (2020) بەرزكردووەتەوە ئەو ژمارانەش دەریدەخەن ئاستی بازرگانیی چین لە رێكخراوی شەنگهایدا (15%) بووە، بۆیە ئەگەر ئەو وڵاتە بیهەوێت ئاستی بەشداریی ئێران بەرزبكاتەوە دەبێت پاشەكشە بەپشكەكانی خۆی بكات كە ئەمەش دوورە لە پێشبینییە ئابورییەكان و لەئەنجامدا خەونەكانی ئێران لەبەدیهاتن دوور دەكەونەوە. ئامارە ئابورییەكانی ئێران ئاماژەن بۆ هەڵدێر ساڵی (2020) پشكی ئێران لەتێكڕای ئابوریی جیهان كە (85) ترلیۆن دۆلار بووە گەیشتووەتە نزیكەی (0.2%) لەكاتێكدا ئەو وڵاتە بە بەردەوامیی خەونی بەپلەی (16)یەمین و (18)یەمین ئابوریی جیهانەوە بینیوە، بەڵام ئێستا لەپلەی (115) بۆ (119) لە نێوان (187) وڵاتی جیهاندا وەستاوەتەوە. ئێران خاوەنی سیستمێكی ئابوریی ئاڵۆز و جیاوازە لەناوچەكەدا و تەنانەت یەكێك لەو دەگمەن وڵاتانە بووە كە بەهۆی قەیرانی ساڵی (2007 بۆ 2009)ی جیهان، ئابورییەكەی هیچ زیانێكی بەرنەكەوت بەڵام سزا نێودەوڵەتییەكان و بەتایبەت سزاكانی ئەمەریكا، كۆی داهاتی ئەو وڵاتەی بۆ كەمتر لە (150) ملیار دۆلار لەساڵێكدا دابەزاند. بەپێی راپۆرتی بانكی جیهانی، تێكڕای بەهای بەرهەمهێنانی ناوخۆیی ئێران لەساڵی (2012) گەیشتووەتە (600) ملیار دۆلار و لەساڵی (2020) ئەو ژمارەیە بۆ یەك لەسەر سێ كەمی كردووە، واتە لەكۆی سێ بەش دوو بەشی ئابوریی و بەرهەمهێنانی لەدەستداوە و بەو پێیە ئاستی بەرهەمهێنانی گشتیی ئێران بۆ كەمتر لە (200) ملیار دابەزیوە و ئەمە بەسە بۆ ئەوەی وڵاتێك لە لێواری داڕمانی ئابوریی نزیك ببێتەوە. لە راپۆرتە نێودەوڵەتییەكاندا ئاماژە بەوە كراوە كە تاساڵی (2010) ئابوریی ئێران  بەهێز بووە و ئەو وڵاتە بە (26)ەمین وڵاتی جیهان لە رووی ئابورییەوە ئەژمار كراوە، بەڵام لەساڵی (2020) قوڵبوونەوەی قەیرانی سیاسیی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی، ئاستی داهاتی تاكی لەو وڵاتە بۆ هەزارو (311) دۆلار لەساڵێكدا دابەزاندوەو پلەی ئابوریی ئێرانی بۆ (115)یەمین وڵات لە ریزبەندی (187) وڵاتدا دابەزاندوە. لەساڵی (2018) كۆمپانیای كرێدیت سویس (Credit Suisse) كە كۆمپانیایەكی تایبەت بەخزمەتگوزاریی دارایی و بانكیی وڵاتی سویسرا-یە ئاشكرای كردووە نێوەنجی دارایی هەر تاكێكی نیشتەجێی ئێران كە تەمەنی لە (18) ساڵ زیاتر بێت دەگاتە چوار هەزار و (779) دۆلار، بۆیە ئەو وڵاتە لەنێوان (174) وڵاتی جیهاندا پلەی (119)یەمین وڵاتی بەدەستهێناوە. سندوقی نێودەوڵەتیی دراو لەساڵی (2011) رایگەیاند كە گەشەی ئابوریی ئێران سفر(0)ە، بەڵام دوای ناڕەزایەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران ژمارەی گەشەی ئابوریی ئەو وڵاتەی بۆ (2.5%) گۆڕی و جەختی لەوە كردەوە كە سەرەڕای ئەو رێژە لەگەشەیە، ئێران خاوەنی گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا بوە چونكە هەڵاوسانەكەی گەیشتووەتە (22.5%) كە هەڵاوسانەكەشی لەساڵی (2020) نزیكبوەوە لە (50%). ئێران جگە لەنەوت بە گەورەترین بەرهەمهێنی پستەو زەعفەران و قەیسی و فەرشی دەستچن لەجیهان ئەژمار دەكرێت و هاوكات لە رووی بەرهەمهێنانی میوەوە بەهەشتەمین وڵات ئەژمار دەكرێت كە تەنانەت بەپێی میوەكانیش پلەكانی بەرز دەبێتەوە بۆ نمونە سێیەمین وڵاتە لە رووی بەرهەمهێنانی قەیسی و گوێز و بایەم، پێنجەم وڵاتە لە رووی بەرهەمهێنانی خەیارو باینجان لە جیهانداو سەرەڕای بەروبوومە سروشتییەكانیشی بەچوارەمین وڵاتی بەرهەمهێنی چیمەنتۆ ئەژمار دەكرێت و ئەمە وایكردووە ئابورییەكی تا رادەیەك پشتبەستوو بەخۆی هەبێت. دامەزراوەی نێودەوڵەتیی سەرمایە International Finance Corporation كە بە كورتكراوی بە (IFC) ناودەهێنرێت لەساڵی (2020) ئاشكرای كرد كە ئابوریی ئێران تاكۆتایی (2019) بە رێژەی (4.9%) بچووك بووەتەوە و پێشبینی كرد ئەو رێژەی لەكۆتایی ساڵی (2020) بگاتە (7.2%). جەنگ لەگەڵ سەدام ئابوریی ئێران ئیفلیج دەكات گەشەی ئابوریی ئێران دەگەڕێتەوە بۆ نیو سەدە پێش ئێستا، چونكە لەو سەردەمەدا بەهۆی هاوردەكردنی پیشەسازیی وڵاتانی رۆژئاواوە ئەو وڵاتە ببووە جەمسەرێكی گەورە بۆ بەرهەمهێنانی نەوت، بەڵام ئەم گەشەیە تا سەرهەڵدانی جەنگی هەشت ساڵەی ئێران و عێراق لەساڵی (1980 بۆ 1988) بەردەوام دەبێت و بەوتەی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران جەنگ لەگەڵ سەدام حسێن، سەرۆكی رژێمی بەعس بووەتە هۆی كوژرانی زۆربەی گەنجانی وڵاتەكە كە بەدەستی كارو گەشەی ئابوری ئەژمار دەكران و سەرەڕای ئەوەش زیانە مادییەكانی جەنگی هەشت ساڵە بە (500) ملیار دۆلار خەمڵێنراوە. غوڵامحسێن شافعی، سەرۆكی ژووری بازرگانیی ئێران لەساڵی (2021) ئاشكرای كرد زۆربەی بوارەكانی گەشەی ئابوریی ئێران لەئابوریی جیهاندا بەراورد بە (40) ساڵی رابردوو بۆ نیوە واتە (50%) كەمی كردووە كە ئەوەش گەورەترین ئاماژەیە كە ئابوریی ئەو وڵاتە بە رێژەی (50%) بچووك بووەتەوە. بانكی جیهانی خشتەی  تێكڕای بەرهەمێهانی وڵاتی ئێرانی لەساڵی (1960) بۆ (2020)ی بەپێوەری ملیار دۆلار بڵاوكردووەتەوە و لەو خشتەیەشدا بە روونی دەردەكەوێت كە ئابوریی ئێران لەساڵی (2020) بۆ سەردەمی ساڵی (1990) گەڕاوەتەوە و كۆی داهاتی ئەو وڵاتە جارێكی دیكە بۆ كەمتر لە (200) ملیار دۆلاری ساڵانە دابەزیوە.        بانكی جیهانی لە راپۆرتێكدا ئاشكرای كردووە كە ساڵی (2008) ئاستی تێكرای داهاتی ئێران یان Parity توانای هاوسەنگی كڕین  (Power Purchasing)  لەو وڵاتە نزیكەی (841) ملیارو (700) ملیۆن دۆلار بووە، ئەوەش وای كردووە ئابوریی ئەو وڵاتە دوای وڵاتی ئوسترالیا لە سەرووی وڵاتانی (هۆڵەندا، سوید، بەجیكا) بگاتە (16)یەمین ئابوریی جیهان، بەڵام تێكڕای داهات لەسەر بنەمای نرخی دراو (Exchange Rate) لەساڵی (2009)  نزیكەی (382) ملیارو (300) ملیۆن دۆلار بووە و بەو پێیە پلەی ئابوریی ئێران (29) بووە لە ئاستی وڵاتانی جیهاندا. سزا نێودەوڵەتییەكان هاڕە بەداهاتی ئێران دەكات لەماوەی سێ ساڵ سەپاندنی سزا نێودەوڵەتییەكاندا لە ساڵی (2011 بۆ 2014) ئێران ئاستی تێكرای داهاتی ئێران زیاتر لە (160) ملیار دۆلار كەمی كرد كە بە رێژەیی دەكاتە (28%)ی كۆی داهاتەكانی، بۆیە پلەی ئابوریی ئەو وڵاتە كە لە (2011) گەیشتە (21)ەمین ئابوریی جیهان لەساڵی (2014) بۆ (28)ەمین ئابوریی جیهان دابەزی. ساڵی (2017) بەهۆی كشانەوەی ئەمەریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) ئاستی تێكڕای داهاتی ساڵانەی ئێران بۆ (192) ملیار دۆلار دابەزی و ئەمە بەگەورەترین دابەزینی داهاتی ئێران لەمێژووی نیو سەدە ئابوریی ئەو وڵاتە لەقەڵەمدەدرێت. ژمارەی دانیشتوانی ئێران لەو ساڵەدا نزیكەی (80) ملیۆن كەس بووە، بەڵام تێكڕای داهاتی بەراورد بەهەمان ساڵی توركیاو سعودیە سێ هێندە كەمتر بووە و هاوكات ئابوریی ئیمارات و ئیسرائیل كە دانیشتوانەكانیان دەگاتە نزیكەی نۆ ملیۆن كەس دوو هێندەی ئێران زیاتر بووە. نوێترین ئاماری بانكی جیهانی دەریدەخات كۆی داهاتی ئێران بە بەردەوامیی دابەزینی بەخۆیەوە بینیوەو تێكڕای داهای ئەو وڵاتە لە ساڵی (2021) نزیك بووەتە لە (192) ملیار لە كاتێكدا ئەو ژمارەیە پێشتر نزیكەی (600) ملیار دۆلار بووە. بانكی جیهانی ئاماژەی بەوەش كردووە كە تێكڕای داهاتی ئێران لەساڵی (2020) هاوشێوەی ساڵی (2004) بووە كە بە نزیكەی (150) ملیار دۆلار خەمڵێنراوە. ئێران لەنێوان بووژانەوە و هەڵدێری ئابوریدا بەگشتی سزا نێودەوڵەتییەكانی كە بەهۆی كشانەوەی ئەمەریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمی و بەرنامەی موشەكیی كۆماری ئیسلامی ئێران دژی تاران سەپێنراوە تێكڕای داهاتی ئێرانی بۆ یەك لەسەر سێ كەم كردووەتەوە و هاوكات ئەو وڵاتە كە ساڵانی رابردوو زیاتر لە (100) ملیار دۆلار داهاتی لە فرۆشتنی نەوت دەستدەكەوت ئێستا ئەو بڕە بۆ كەمتر لە نۆ ملیار دۆلار دابەزیوە، هەموو ئەو هۆكارانەش كە بوونەتە هۆی ئەوەی ئابوریی ئێران بچووك ببێتەوە بەهۆی سیاسەتەكانی ئێران لەدژی وڵاتانی رۆژئاوا و بەتایبەت ئەمەریكا بووە و تەنها ئەو وڵاتانەش دەتوانن ببنەوە هۆی بووژاندنەوەی ئابوریی، بەڵام ئێران وەك كارتێكی فشار یان پلانێكی نوێی ئابوریی تائێستا دوو هەنگاوی ناوە كە پێچەوانەی خەونەكەیەتی ئەویش گرێبەستی ئابوریی (25) ساڵە لەگەڵ چین و رێكخراوی شەنگهای كە ئەوەش دواجار بەواتای دژایەتیی وڵاتانی رۆژئاواو ئەمەریكا لێكدەدرێتەوە، بۆیە دەكرێت پێشبینی بكرێت كە ئەگەر ئێران پاشەكشێی سیاسیی و سەربازیی گەورە بۆ رۆژئاواو بە تایبەت بۆ ئەمەریكا نەكات ئەوا ئابورییەكەی بەرەو هەڵدێر دەڕوات.  

هاوڵاتى بافڵ تاڵەبانی ڕایگەیاند:" چاودێریکردنی ژیانی خەڵک، کەسایەتییە سیاسی و گشتییەکان لەڕێگەی پەیوەندییە تەلەفۆنییەكان و هۆكارە تەكنەلۆجییەكانەوە هێڵی سوورە و جێگەی قبووڵ نییە". هاوسەرۆکی یەکێتی لەگەڵ سەرۆکی دەزگای ئاسایشی ھەرێمی کوردستان و بەڕێوەبەری ئاسایشی پارێزگای سلێمانی کۆبووەوە، دەڵێت:"چاودێریکردنی ژیانی خەڵک، کەسایەتییە سیاسی و گشتییەکان لەڕێگەی پەیوەندییە تەلەفۆنییەكان و هۆكارە تەكنەلۆجییەكانەوە هێڵی سوورە و جێگەی قبووڵ نییە." بافڵ تاڵەبانی، هاوسەرۆکی یەکێتی  بڵاویکردەوە کە بە یاوەریی چەتۆ ساڵح، بریکاری وەزارەتی ناوخۆ و ئەژی ئەمین، سەرۆکی ئاژانسی پاراستن و زانیاری/ زانیاریی ھەرێمی کوردستان سەردانی دکتۆر خەسرەو گوڵ، سەرۆکی دەزگای ئاسایشی ھەرێمی کوردستان و هیوا ئەحمەد، بەڕێوەبەری ئاسایشی پارێزگای سلێمانی کردووە.  بەپێی راگەیێندراوێکی بافڵ تاڵەبانی، لە کۆبوونەوەکەدا گفتوگۆ لەبارەی بارودۆخی ئەمنی، هاوئاهەنگی و ھاوکاریی زیاتری نێوان دەزگا ئەمنییەکان کرا بۆ پاراستنی ئارامی و ئاسایش و رووبەڕووبوونەوەی هەر ئەگەرێکی نەخوازراو کە زیان لە سەقامگیری ناوچەکە بدات. دکتۆر خەسرەو گوڵ، وەک لە راگەیێندراوەکەدا هاتووە، پلان و ستراتیژی دەزگای ئاسایشی ھەرێمی کوردستانی بۆ پاراستنی ئارامیی ھەرێمی کوردستان و رووبەڕووبوونەوەی مەترسییە ئەمنییەکان خستووەتەڕوو، ئاشکرایکردووە کە "لەماوەی رابردوودا دوور لەچاوی میدیا دەیان شانەی نووستووی تیرۆریستانی داعش ئاشکرا و دەستگیرکراون و راپێچی دادگا کراون." بافڵ تاڵەبانی باسی لەوە کردووە، "لای یەکێتی ئاسایش و ژیان و کاروکاسبی خەڵک هێڵی سوورە و نابێت بەهیچ شێوەیەک لەبەرامبەر تاوانکاران و پێشێلکارانی یاسا لێبووردە بن و دەبێت رادەستی یاسا بکرێن، ئێمەش بە هەموو شێوەیەک پشتیوانتان دەبین." هاوسەرۆکی یەکێتی باسی گۆڕانکارییەکانی نێو حیزبەکەی لەدوای رووداوەکانی 8ـی تەممووز کردووە، راگەیێندراوەکە دەڵێت، جەختی لە "گۆڕانکاری و چاکسازییەکانی ناوخۆی یەکێتی کردەوە و رایگەیاند، لەمەودوا بەهیچ شێوەیەک رێگە نادەین دەزگا ئەمنییەکان بۆ بەرژەوەندی تایبەت بەکاربهێنرێن و تێکەڵ بە کێشە کەسیی و سیاسییەکان بکرێن. چاودێریکردنی ژیانی خەڵک، کەسایەتییە سیاسی و گشتییەکان لەڕێگەی پەیوەندییە تەلەفۆنییەكان و هۆكارە تەكنەلۆجییەكانەوە هێڵی سوورە و جێگەی قبووڵ نییە." بۆ دەستگیرکردنی تۆمەتبارانیش، بافڵ تاڵەبانی ئاماژەی بەوە کردووە کە "دەبێت بەبڕیاڕی دادوەر و لەژێر رێنمایی بنەماكانی مافی مرۆڤ ئەركەكانتان ئەنجام بدەن. ئەرکی ئێوە جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگا و پاراستنی سەقامگیری ناوچەکەیە. دەبێت کەشێکی لەبار و ژیانێکی ئارام بۆ خەڵکە خۆشەویستەکەمان فەراهەم بکەن و هەست بەپارێزراوی بکەن." سەرۆکی دەزگای ئاسایشی ھەرێمی کوردستانیش رایگەیاندووە، بە هاوئاهەنگیی ھێزەکانی پێشمەرگە، دژەتیرۆر و ھێزەکانی ناوخۆ بەردەوام لە ئەرکداین و ئەرکی ئێمەیە پارێزگاری لە ئاسایش و ئارامی ناوچەکە بکەین و سەروماڵی خەڵک پارێزراو بێت. بۆیە لەبەرامبەر جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگاش چاوپۆشی لەکەس ناکرێت و رێگە بەهیچ کەسێکیش نادرێت ناوی ئاسایش بۆ بەرژەوەندی شەخسی و مەرامی تایبەت بەکاربهێنێت."

هاوڵاتى گەریلا لە هەرێمی زاپ گورزیان لە هێلیکۆپتەرێکی سوپای توركیایان تێكشكاند. ناوەندی ڕاگەیاندن و چاپەمەنیی هەپەگە ڕاگەیەندراوی ڕۆژانەی سەبارەت بە هێرشەکانی سوپای توركیا و بەرخۆدانی گەریلا بڵاو کردەوە. لەو ڕاگەیەندراوەدا هاتووە: “١- لە چوارچێوەی هەڵمەتی شۆڕشگێڕیی هەڵۆکانی زاگرۆس لە هەرێمی زاپدا: ڕۆژی ٢٢ی ئەیلول کاتژمێر ٠٥:٤٠ خولەکی ئێوارە هێزەکانمان لە دژی داگیرکەران لە گردی شەهید سەرخوەبوونی سەربە هەرێمی زاپ، چالاکییەکیان بە چەکی قورسەوە ئەنجامدا، بەهۆی ئەو چالاکییەوە چەند داگیرکەرێک کوژران و برینداربوون، بەڵام ژمارەکە بەتەواویی ڕوون نەبوەتەوە. ڕۆژی ٢٢ی ئەم مانگە کاتژمێر ١١:١٠ خولەکی شەو لە هەرێمی زاپ هێلیکۆپتەرە جەنگییەکان، کە بەنیازبوون هێرش بکەنە سەر هەرێمەکە، کرانە ئامانجی هێزەکانمان و لە ئاکامی ئەو چالاکییەدا هێزەکانمان توانییان گورزێکی گەورە لە هێلیکۆپتەرێکی گەورە بدەن. ٢– گۆڕەپانی بەرخۆدانی وەرخەلێی سەربە هەرێمی ئاڤاشین؛ ڕۆژی ٢٢ی ئەم مانگە کاتژمێر ١٠:٠٠ی شەو سوپای داگیرکەری تورک هێرشی کردە سەر گۆڕەپانی بەرخۆدانی وەرخەلێ. ٣- ڕۆژی ٢٢ی ئەم مانگە کاتژمێر ٠٩:٣٠ خولەکی شەو، گۆڕەپانی سیدای سەربە هەرێمی زاپ لەلایەن فڕۆکەکانەوە بۆردوومانکرا. ڕۆژی ٢٢ی ئەم مانگە کاتژمێر ٠٩:٣٠ تا ١١:٠٠ خولەکی شەو، گردی جەهەنەم، بناری گردی ڕووبار، گۆڕەپانی ساجا، سیدا، ئەشکەوتی بریندارەکان، کارکەر و تیپی تی لەلایەن فڕۆکە جەنگییەکان و هێلیکۆپتەرەوە بۆردوومانکرا، هەمان ڕۆژ لە درێژەی شەو هێلیکۆپتەری شەڕ بەسەر ئاسمانی گۆڕەپانی کۆردینە و کینیانشدا سووڕاونەتەوە. ڕۆژی ٢٢ی ئەم مانگە کاتژمێرەکانی شەو تا بەرەبەیانیی ڕۆژی ٢٣ی مانگ هێلیکۆمتەر بەسەر ئاسمانی گۆڕەپانی مەرڤانۆس، تابووری عەرەبان و گردی سلێمانی سەربە هەرێمی ئاڤاشیندا سووڕاوەتەوە، هاوکات گۆڕەپانی دۆڵی باسیا، قەرتال، گردی سلێمان، گردی شەهید فرات، گردی شەهید ڕزگار لەلایەن هێلیکۆپتەرەکانەوە بۆردوومانکران. سوپای داگیرکەری تورک ماوەیەکە دەستی داوەتە تۆپبارانکردنی هەرێمەکانی دۆلا بزنان، قەرتال، گردی لانەت و دۆڵی باسیا

هاوڵاتى هاوسەرۆكی یەكێتی ڕایگەیاند:" یەکێتی وەک ھێزێکی بەرپرسیار لە ئاست وڵات و میللەتە سەربەرزەکەمان بەردەوام دەبێت لە پاراستنی ئاسایشی ھەرێمی کوردستان و ڕووبەڕووبوونەوەی مەترسییەکانی تیرۆر". ئەمڕۆ پێنجشه‌ممه‌ 23ی ئه‌یلوولی 2021 هاوسەرۆكی یەكێتی لە ساڵیادی خێڵی حەمەدا ڕاگەیاندراوێكی بڵاوكردەوە و ڕایگەیاند:" ھێشتا مەترسییەکانی تیرۆر کۆتایی نەھاتووە و بیری توندڕەوی ڕیشەکێش نەکراوە و دەڵێت: پێویستە ھەموومان بەستراتیژێکی نوێوە ڕوبەڕوی مەترسییەکان ببینەوە.  بافڵ تاڵەبانی، هاوسەرۆكی یەكێتی لە بیستەمین ساڵیادی کارەساتی خێڵی حەمەدا ڕایگەیاند، یەکێتی وەک ھێزێکی بەرپرسیار لە ئاست وڵات و میللەتە سەربەرزەکەمان بەردەوام دەبێت لە پاراستنی ئاسایشی ھەرێمی کوردستان و ڕووبەڕووبوونەوەی مەترسییەکانی تیرۆر.  هاوسەرۆكی یەكێتی دەشڵێت: لە کاتێکدا کە ھێشتا مەترسییەکانی تیرۆر کۆتایی نەھاتووە و بیری توندڕەوی ڕیشەکێش نەکراوە، پێویستە ھەموومان بەستراتیژێکی نوێوە ڕوبەڕوی مەترسییەکان ببینەوە و یەکدەست و یەکدەنگ بین لە پێناو پاراستنی ئارامی و ئاسایشی ھەرێم و دابینکردنی ژیانێکی خۆشگوزەرانتر. 20 ساڵ پێش ئێستا لە گوندی خێڵی حەمەی شارەزوور 40 پێشمەگەی یەكێتی لەلایەن ڕێكخراوی جند الاسلام و انسار الاسلامەوە شەهیدكران، دواتر یەكێتی ڕایگەیاند، كە پێشمەرگەكان دوای بەدیلگرتن و شەهیدكردنیان تەرمەكانیان لەلایەن تیرۆرستانەوە شێوێنراوە.

  هاوڵاتى وەزارەتی تەندروستی رایگەیاند:" هەشت هەزار و 449 پشکنینی تایبەت بە ڤایرۆسی کۆرۆنا کراون، ئەنجامی پشکنینی 1236 کەسیان پۆزەتیڤ بووە، زۆرترین تووشبوو لە سنووری پارێزگای سلێمانی بووە و کەمترینیش لە هەڵەبجە". بەپێی راگەیێندراوی رۆژانەی وەزارەتی تەندروستی، لە 24 كاتژمێری رابردوودا هەشت هەزار و 449 پشکنینی تایبەت بە ڤایرۆسی کۆرۆنا کراون، ئەنجامی پشکنینی 1236 کەسیان پۆزەتیڤ بووە، زۆرترین تووشبوو لە سنووری پارێزگای سلێمانی بووە و کەمترینیش لە هەڵەبجە. ئەو 19 تووشبووەی گیانیان لەدەستداوە، هەشتیان لە سلێمانی، شەشیان لە هەولێر، چواریان لە دهۆک و یەکێکیشیان لە هەڵەبجە بوون. هەروەها 1063 تووشبووی پێشووی ڤایرۆسەکەش چاکبوونەتەوە، زۆرترینیان لە سنووری پارێزگای سلێمانی و کەمترینیان لە هەڵەبجە بوون. تاوەکو ئێستا لە هەرێمی کوردستان سێ ملیۆن و 72 هەزار و 641 پشکنینی تایبەت بە ڤایرۆسی کۆرۆنا کراون، ئەنجامی پشکنینی 323 هەزار و 712 کەسیان پۆزەتیڤ بوون، 289 هەزار و 700 تووشبوویان چاکبوونەتەوە و پێنج هەزار و 764 تووشبووش گیانیان لەدەستداوە، 28 هەزار و 248 تووشبووش لەژێر چارەسەردان.  

 هاوڵاتى وەزیری پلاندانانی هەرێمی کوردستان رایگەیاند:" دەمانەوێت لەرێگەی پێكهێنانی لیژنەیەكەو هێنانی  دەستی كاری بیانی رێكبخەینەوە و لە ئەنجامدا هاوكار بێت بۆ زیاتر ڕەخساندنی كار بۆ دەرچوانی زانكۆ و پەیمانگاكان". ئەمڕۆ پێنجشه‌ممه‌ 23ی ئه‌یلوولی 2021، دارا ڕەشید، وەزیری پلاندانانی هەرێمی کوردستان سەرپەرشتی کۆبونەوەی لیژنەی باڵای پێداچونەوە بەهێنانی کرێکار و کارمەندانی بیانی کرد  رایگەیاند:" ئامانج لە پێکهێنانی ئەم لیژنەیەش لەلایەن حکومەتی هەرێم زیاتر ڕەخساندنی هەلی کارە بۆ دەرچوانی زانکۆ، گەنجانی هەرێمی کوردستان، ڕێکخستنەوەی هێنانی کرێکاری بیانیە بۆ هەرێم". کۆبونەوەکە بەئامادەبونی بریکاری وەزارەت و بەڕێوەبەری گشتی دیوانی وەزارەتی ناوخۆ، نوێنەری نوسینگەی جێگری سەرۆکی حکومەت، دیوانی سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران، نوێنەری وەزارەتەکانی ناوخۆ، کاروکاروباری کۆمەڵایەتی و سەرۆکی دەستەی ئاماری هەرێم بەرێوەچو. وەزارەتی پلاندانان باسی لەوەکردوە، لە کۆبونەوەکەدا بریاردرا دەستەی ئاماری هەرێم داتای پێویست ئامادەبکات بۆ ئەوەی شیکردنەوەی پێویست بکات بۆ ئەو نیشاندەرانەی کە هەیە لەسەر هێنان و کارکردنی کرێکاری بیانی بکات، تا یارمەتیدەربێت بۆ هاوکاری کردنی هەر دو وەزارەتی ناوخۆ و کاروکاروباری کۆمەڵایەتی بۆ جێبەجی کردنی ئەو سیاسەتانە لەئایندەیەکی نزیکدا. لەبەرامبەردا بەشداربوانی کۆبونەوەکە تێبینی و سەرەنجەکانیان بخەنەرو و تا لەکۆبونەوەی داهاتو پەسندبکرێت و بۆ ئەنجومەنی وەزیران بەرزبکرێتەوە. گفتوگۆکرا لەبارەی ئەو رێنمایی و سیاسەتانەکرا کە حکومەت پێویستە پەیڕەوی بکات بەمەبەستی ڕێکخستنەوەی هێنان و کارکردنی کرێکار و کارمەندی بیانی تا ئەو کاتەی هەردو وەزارەتی ناوخۆ و کاروکاروباری کۆمەڵایەتی رێنماییەکان ڕێکدەخەنەوە بە پێی ئەو سیاسەتانەی کە ئەم لیژنەیە بریاری لەسەر دەدات.    

نامۆ سەربەست وڵاتانی نێودەوڵەتی بە رابەرایەتی نەتەوەیەكگرتووەكان دەیانەوێت چاودێری وردی پرۆسەی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق بكەن و بۆ ئەو مەبەستە 76 وڵات بە 800 كەسەوە چاودێری پرۆسەكە دەكەن. هەڵبژاردنە پێشوەختەكەی پەرلەمانی عێراق لە 10ی تشرینی یەكەمدا، گرنگترین هەڵبژاردنی مێژووی وڵات دەبێت، چونكە دەرئەنجامی خۆپیشاندانەكانی تشرینی 2019یە كە كۆتایی بەحكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی هێناو بووەتە جێی سەرنجی كۆمەڵگای نێودەوڵەتیی بەتایبەت دوای هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردن كە عێراقی كردە 83 بازنە كە پێشتر تەنها 18 بازنە بوو. مستەفا كازمی سەرۆكی حكومەتی عێراق چەندین جار ئەوەی دووپاتكردووەتەوە كە «هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەمجارە، چارەنووسـساز و یەكلاییكەرەوە دەبێت». گرنگیی هەڵبژاردنەكە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، لەبەشداریكردن و چاودێریكردنی وڵاتان و نەتەوە یەكگرتووەكان و رێكخراوە جیهانییەكانەوە دەردەكەوێت، كە لەهیچ كام لە هەڵبژاردنەكانی پێشتردا، هێندە ژمارەی چاودێری نێودەوڵەتی زۆر نەبووە. دادوەر جەلیل عەدنان خەڵەف سەرۆكی ئەنجومەنی كۆمسیاران رایگەیاند، لەدوای دیاریكردنی وادەی هەڵبژاردنەكانەوە بانگهێشتی 75 وڵات و رێكخراوی نێودەوڵەتییان كردووە بۆ چاودێریكردنی هەڵبژاردنەكان و ئامانجیان لەو كارە ئەوە بووە نامەیەكی ئاشكرا ئاراستەی عێراقییەكان و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی بكەن كەهەڵبژاردنەكان پاك و شەفاف دەبێت. هەروەها عەبدولحسێن هینداوی، راوێژكاری مستەفا كازمی بۆ كاروباری هەڵبژاردن رایگەیاند:»چاودێریی هەڵبژاردنەكان بەشداریكردنی نێردەی نەتەوەیەكگرتووەكان و یەكێتی ئەوروپاو چەند وڵاتێكی عەرەبی و كۆمكاری عەرەبی و چەند رێكخراوێكی تر و روسیاش بەخۆوە دەبینێت». دواتریش جنین بلاسخارت سەرۆكی نێردەی نەتەوەیەكگرتووەكان لەعێراق رایگەیاند 130 چاودێریان بۆ هەڵبژاردنەكانی ئەمجارە داناوە كە دەكاتە زیاتر لە پێنج هێندەی هەڵبژاردنەكانی پێشوو. هاوكات لیندا تۆماس گرینفیڵد، پەیكی ئەمریكا لە نەتەوەیەكگرتووەكان، لەكۆبوونەوەیەكی مانگی ئابی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیدا رایگەیاند:»پرۆسەی چاودێریكردنی هەڵبژاردنەكانی عێراق گەورەترین دەبێت لەجیهاندا، ئەمریكا پێشوازیی لەهەوڵەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان دەكات بۆ چاودێریی هەڵبژاردنەكان و بۆ ئەو مەبەستەش بڕی پێنج ملیۆن و 200 هەزار دۆلار هاوكاری نەتەوە یەكگرتووەكانی كردووە». رۆژی پێنجشەممەی رابردوو یەكێتی ئەوروپا دەستپێكردنی كاری نێردەكەی بۆ چاودێری هەڵبژاردنەكان راگەیاند، لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لە ناوچەی سەوزی بەغدا، ڤیۆلا ڤۆن رامۆن، سەرۆكی نێردەكە رایگەیاند:»یەكێتی ئەوروپا رایسپاردووم سەرۆكایەتی نێردەی چاودێریی هەڵبژاردنەكانی عێراق بكەم، لەمڕۆوە رایدەگەیەنین نێردەكە بێلایەنانە دەستی بەكارەكانی كردووە بۆ بەرزكردنەوەی راپۆرتێكی پرۆفێشناڵ و سەربەخۆ لەسەر هەڵبژاردنەكان». هەروەها راشیگەیاند:»لەسەر داوای فەرمیی حكومەتی عێراق لێرەین بۆ پاراستنی هەڵبژاردنەكان، بەهیچ جۆرێك دەستوەردان ناكەین و كار ناكەینە سەر پرۆسەی دەنگدان، بوونی ئێمە لێرە بۆ ئەوەیە متمانەیەكی زیاتر بدەینە دەنگدەری عێراقی و چاودێری و هەڵسەنگاندن بۆ پرۆسەكە دەكەین، رۆژی دەنگدان و ئاشكراكردنی ئەنجامەكان و هەر لێكەوتەیەكی تر كە دوای قۆناغی هەڵبژاردن دەردەكەوێت و دوو رۆژ دوای هەڵبژاردنەكان كەشفێك لەسەر ئەنجامە ئەلكترۆنییەكانی هەڵبژاردن پێشكەش دەكەین». دواتریش نێردەی یەكێتی ئەوروپا لەعێراق بەیاننامەیەكی سەبارەت بەگەیشتنی سەرۆكی چاودێران دەركرد كە»ئەم چاودێریكردنە كە بۆ یەكەمجارە روودەدات بەمێژوویی دادەنرێت بۆ ئێمە و ئاماژەیەكی ئاشكرایە بۆ پابەندیی جدیی یەكێتی ئەوروپا بە پشتیوانیكردنی هەڵبژاردنێكی ئاشتیانەو خاوەن مسداقیەت لەوڵاتەكەدا». بەیاننامەكەی نێردەی یەكێتی ئەوروپا ئەوەشی تێدا خراوەتەڕوو كە لە مانگی ئابدا تیمی سەرەكیی كە لە 12 چاودێر پێكهاتوون گەیشتنە عێراق و لەسەرەتای ئەیلولدا 20 چاودێری درێژخایەن پەیوەندییان پێوەكردن و نێردەكەش چەند چاودێرێك لە سلكی دیبلۆماسی و وەفدی پەرلەمانی ئەوروپی دادەمەزرێنێت بۆ ماوەی كورت و بەو جۆرە لەڕۆژی هەڵبژاردندا ژمارەی چاودێرەكان دەگاتە 80 چاودێر لەوڵاتانی یەكێتی ئەوروپاو كەنەداو نەرویجەوە. بەیاننامەكە ئەوەشی تێدا هاتووە كەئەركی نێردەكەیان شیكردنەوەیەكی سەربەخۆو گشتگیرە و بۆ رادەی گونجانی پرۆسەكە لەگەڵ یاسای عێراق و پێوەرە نێودەوڵەتی و هەرێمییەكانی هەڵبژاردنێكی دیموكراسیانە. هاوكات لەسەردانەكەشیدا بۆ هەولێر، ڤۆن كرامۆن لەگەڵ هێمن هەورامیی جێگری سەرۆكی پەرلەمانی كوردستاندا كۆبووەوە و هەورامی داوای لێكرد لەناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم بەوردی و چاوكراوەییەوە چاودێری بەڕێوەچونی پرۆسەی هەڵبژاردن بكەن. لەلای خۆشیەوە ئوسامە موحسن، بەڕێوەبەری بەرنامەی عێراق لە دامەزراوەی فریدریچ ئێبرتی ئەڵمانی لەلێدوانێكیدا بۆ رۆژنامەی مۆنیتۆر رایگەیاند:»هەڵبژاردنەكانی عێراق زۆر گرنگە، ئێمە وەك چاودێری نێودەوڵەتی لەوێ دەبین بۆ چاودێریكردنی، ئێمە هاندەری هەڵبژاردنێكی ئازاد و بێگەردین لە عێراقدا، تەكنەلۆجیای نوێ بەكاردەهێنین بۆ چاودێریكردنی هەڵبژاردنەكان، دیارترینیان سەكۆ ئەلكترۆنییەكانە». ئاشكراشیكرد: »ئێمە تاكە چاودێری نێودەوڵەتی نابین، لەگەڵ كۆمەڵێك رێكخراودا پرۆژەمان هەیە، وەك رێكخراوی تەمموز بۆ گەشەپێدانی كۆمەڵایەتی، كە 600 چاودێری ناوخۆیی دابینكردووە. لەگەڵ روانگەی عێراقی بۆ مافەكانی مرۆڤ هەماهەنگیمان هەیە، بۆ چاودێریكردن و شیكردنەوەی راگەیاندنی هەڵبژاردن، بۆیە رۆڵی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی لەهەڵبژاردنی داهاتووی عێراقدا یەكلاكەرەوە دەبێت». واتە لەگەڵ 130 چاودێری نەتەوەیەكگرتووەكان و 80 چاودێری یەكێتی ئەوروپادا، لەگەڵ 600 چاودێرەكەی رێكخراوی تەمموز دەبێتە 810 چاودێر، ئەوانە بێجگە لە چاودێرانی وڵاتە عەرەبییەكان و روسیا. كە بەوتەی نبراس ئەبو سودە، جێگری وتەبێژی كۆمسیۆن، لە 76 وڵاتی جیاوازەوە بەشدارن. لەم هەڵبژاردنەدا عێراق دابەشكراوە بۆ 83 بازنە، واتە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن نزیكەی 10 چاودێری نێودەوڵەتی بەردەكەوێت، بەڵام هێشتا ئەوە مایەی خۆشحاڵیی و رەزامەندیی لایەن و رێكخراوە مەدەنییەكان و چالاكوان و چاودێرەكان نییە، چونكە عەبدولحسێن هینداوی، راوێژكارەكەی كازمی بۆ كاروباری هەڵبژاردن وتی:»ئەركی نەتەوەیەكگرتووەكان و چاودێرە نێودەوڵەتییەكان تەنیا چاودێریكردنی پرۆسەی هەڵبژاردن و هەڵسەنگاندنی پرۆسەی دەنگدانەكە دەبێت لەڕۆژی هەڵبژاردندا «. بەڵام داواكاریی خۆپیشاندەرانی تشرین بۆ هەڵبژاردنی پێشوەخت، بریتیبوو لەهەڵبژاردن بەسەرپەرشتیی نێودەوڵەتی، نەك چاودێری. واتە نەتەوەیەكگرتووەكان لەڕێی ئەو چاودێرە نێودەوڵەتییانەوە، دەسەڵاتی رەتكردنەوەی ئەنجامی بنكەكانی هەبێت، لەكاتی بوونی سەرپێچی و ساختەكاریدا. یەحیا كوبەیسی: كۆمەڵگای نێودەوڵەتی ئامادە نییە رووبەڕووی دۆخی سیاسیی نائارامی عێراق ببێتەوەو دەیەوێت ئەو هێمنیە لەرزۆكە بپارێزێت كە هەیەو خۆی لەتەحەدیاتە نوێیەكان لابدات، بۆیە ئامادەیە چاو لەو ساختەكارییە مەنهەجییە بپۆشێت كەدەكرێت   یەحیا كوبەیسی نووسەر و لێكۆڵەری سیاسی لەچاوپێكەوتنیدا لەگەڵ رۆژنامەی سەباح، باسی لەترسی عێراقییەكان كرد لەڕۆڵی راستەقینەی نەتەوەیەكگرتووەكان و چاودێرەكانی و رایگەیاند:»نەتەوەیەكگرتووەكان لە ساڵی 2003وە لەعێراقدایەو چاودێریی هەموو هەڵبژاردنەكانی كردووە كە هەموویان پڕبوون لەتەزویر و ساختەكاری و بلاسخارت خۆشی تەئكیدی لەوە كردەوە، كە «رۆڵی پێشتری چاودێرەكان چەواشەكارانە بووە»، بۆیە ناكرێت لە هەڵبژاردنی داهاتوودا پشتی پێببەسترێت. «كۆمەڵگای نێودەوڵەتی ئامادە نییە رووبەڕووی دۆخی سیاسیی نائارامی عێراق ببێتەوەو دەیەوێت ئەو هێمنیە لەرزۆكە بپارێزێت كە هەیەو خۆی لەتەحەدیاتە نوێیەكان لابدات، بۆیە ئامادەیە چاو لەو ساختەكارییە مەنهەجییە بپۆشێت كەدەكرێت»، یەحیا كوبەیسی وا دەڵێت. پەیمانگای برۆكینز بۆ لێكۆڵینەوە لەڕاپۆرتێكدا ئەوەی خستۆتەڕوو كە پەیڕەوكردنی مەنهەجی چاودێریكردنی هەڵبژاردنەكان لەبری سەرپەرشتیی راستەوخۆ لەلایەن نەتەوەیەكگرتووەكانەوە، وایلێدەكات شەرعیەت بدات بەهەڵبژاردنەكان، تەنانەت لەكاتی بوونی ساختەكاریشدا، ئەوەش كاریگەریی نەرێنیی لەسەر ناوبانگی نەتەوەیەكگرتووەكان دەبێت لەداهاتوودا. پەیمانگاكە دەڵێت حكومەتی عێراقی داوای چاودێریی لە نەتەوەیەكگرتووەكان كردووە نەك سەرپەرشتی، شێوازی چاودێریش دەسەڵات ناداتە نەتەوەیەكگرتووەكان و وڵاتەكانی تری سەر بەئەو تا لەكاتی بوونی ساختەكاری و لاداندا هەڵسوكەوتی بەرامبەر بكەن، بەڵكو تەنیا دەتوانن راپۆرتی لەسەر بڵاوبكەنەوە و ئاماژە بە ئەوانە بدەن كەكردوویانە. بۆیە هەوڵە نێودەوڵەتییەكان ئەنجامی پێچەوانەیان دەبێت، بەتایبەتی ئەگەر زانیاریی تەواو لەسەر ئەركەكانیان بۆ رای گشتی بڵاونەكەنەوە، چونكە دەبێتە مایەی لەدەستدانی تەواوی متمانە بە نەتەوەیەكگرتووەكان و كۆی پرۆسەی سیاسی عێراق. راپۆرتەكە نووسیویشیەتی كە عێراقییەكان لەسەر ئەو بۆچوونە هەڵەیە داوای چاودێریی نێودەوڵەتی دەكەن كە بوونی رێگر دەبێت لە گەندەڵی و ساختەكاری، لەبیریان چووەتەوە كە نەتەوەیەكگرتووەكان لەساڵی 2004ەوە چاودێریی هەڵبژاردنەكانی عێراق دەكات، بەڵام تەزویرو ساختەكاری هەر بەردەوامە. لەكۆتایی راپۆرتەكەشدا پەیمانگاكە جەختدەكاتەوە لە ئەوەی پارتە سیاسییەكان بوونی بێكاریگەریی چاودێری نێودەوڵەتی لەڕاگرتنی پرۆسەكانی یاریكردن و ساختەكاریی لەپێش و دوای هەڵبژاردنەكاندا، وەك دەرفەتێك دەبینن بۆ پێدانی شەرعیەتێكی تەواو بە هەڵبژاردنەكان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی

هاوڵاتى کۆمیتەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی کەجەکە سەبارەت بە بەکارهێنانی چەکی کیمیایی لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە، نامەیەکی بۆ نوێنەرایەتی وڵاتان لە هەولێر، سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەیان، یەکێتی عەرەب و ڕێکخراوی نەمانی چەکە کیمیاییەکان (OPCW)نارد. ئەمڕۆ پێنجشه‌ممه‌ 23ی ئه‌یلوولی 2021،  ڕۆنی سەردەم، لەسەر ناوی کۆمیتەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی کەجەکە،نامەیەکی بۆ نوێنەرایەتییەکانی ئەمریکا، ئەڵمانیا، فرانسە، کەنەدا، بەریتانیا، هۆڵەندا، ڕووسیا و زۆرێک لە وڵاتانی دیکە لە هەولێر و هەروەها نوێنەرایەتیی یەکێتیی ئەوروپا، ئانتۆنیۆ گوتەرێس سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان، یەکێتی وڵاتە عەرەبییەکان و پارتە سیاسییەکانی ناوچەکە نارد. لە نامەکەدا بە درێژیی باسی تاوانەکانی شەڕ و کردەوە دژەمرۆییەکانی دەوڵەتی تورک کراوە و ڕەخنە لە بێ هەڵوێستیی لایەنە پەیوەندیدارەکان گیراوە. کەجەکە داوای کرد، بێدەنگی لە بەرامبەر بەکارهێنانی چەکی کیمیایی لەلایەن دەوڵەتی تورکەوە بشکێندرێت و ئاگادارییدا، کە ئەو هێرشانە ئاسایشی ناوچەکە تێکدەدەن، کەجەکە ڕاشیگەیاند ئەگەر ڕێگەچارەیەک نەدۆزرێتەوە لە داهاتوودا ئەنجامی مەترسیداری بۆ هەموو خەڵک هەیە. کەجەکە سەرنجی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بۆ لای بەکارهێنانی چەکی قەدەغەکراو لەلایەن تورکیاوە ڕاکێشا و بانگەوزیی لە نەتەوە یەکگرتووەکان کرد تا ئەو چەکانەی کە لەلایەن ڕێکخراوەکانی سەربە نەتەوە یەکگرتووەکانەوە قەدەغە کراون و بە ئاشکرا پێوەرەکانی پەیمانی OPCW پێشێل دەکەن؛ ڕابگرێت. لە بەشێکی نامەکەدا هاتووە: پێشتر کاتێک وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەکو سوریا و عێراق چەکی کیمیاییان بەکارهێنا، بینیمان کە ڕێکخراوەکەتان، زۆرێک لە حکومەتەکان و ڕای گشتیی نێودەوڵەتیی لەزووترین کاتدا ناڕەزایەتییان نیشاندا، بەڵام بەداخەوە کاتێک بەشێوەی بەردەوام ئەو چەکانە لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە لە سووریا، عێراق و تورکیادا بەکار دێت، هیچ هەڵوێستێکتان نییە.” لە نامەکەدا تیشک خراوەتە سەر بەکارهێنانی فۆسفۆری سپی لە ساڵی ٢٠١٩ لە شارۆچکەی سەرێکانی، کە بووەهۆی برینداربوونی ژمارەیەکی زۆر هاوڵاتی مەدەنی و وتراوە پاش ئەو هێرشە، نەتەوە یەکگرتووەکان ئەو تاوانەی دەوڵەتی تورکی شەرمەزار نەکردووە و هیچ سزایەکی نەدا. کەجەکە ئاماژەی بەوەش کردووە، کە ئەو بێدەنگییە هاندەری دەوڵەتی تورک بووە تا لە ڕۆژی ٢٣ی نیسانی ئەمساڵەوە، چەکی کیمیایی لەدژی هەپەگە لە باشووری کوردستان بەکار بێنێت، لە نامەکەی کەجەکەدا هاتووە کە بۆ ماوەی پێنج مانگە هێرشی داگیرکەریی ئەنجام دەدرێت و لەو هێرشانەدا، بەشێوەی بەردەوام چەکی کیمیایی لەدژی تونێلەکانی بەرخۆدان و دەیان گوندی نزیکیان بەکاردێت. لە درێژەی ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە، کە کەجەکە ناچارە بێدەنگیی وڵاتان و نەتەوە یەکگرتووەکان وەکو ئەنجامی ڕێککەوتنێک لەگەڵ تورکیا، لێکبداتەوە و وتراو،ە حکومەتی ئاکەپە-مەهەپە زۆر جار تاوانی شەڕ و تاوانی دژە مرۆیی کردووە، بەڵام دیسان وەکو وڵاتێکی ئاسایی و دیموکرات هەڵسوکەوتی لەگەڵ دەکرێت. کەجەکە، ڕایگەیاندووە: بەڵگەیەکی زۆر سەبارەت بە تاوانەکانی تورکیا کۆ کراوەتەوە، کاتی ئەوە هاتووە کە بەشێوەی ئاشکرا شەرمەزار بکرێت و بەرپرسانی دەوڵەتیش دادگایی بکرێن. لە کۆتایی نامەکەی کۆمیتەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی کەجەکەدا هاتووە: ئێمە ئاگادارین کە ئێوە وەکو نەتەوە یەکگرتووەکان، لە نزیکەوە چاودێریی بەکارهێنانی چەکی کیمیایی لەلایەن تورکیاوە و کاریگەریی هێرشە داگیرکارییەکانی لەسەر خەڵکی مەدەنیی دەکەن، چاوەڕوان دەکەین هەوڵەکانتان لەپێناو ڕاوەستاندنی ئەو هێرشانە زۆرتر بکرێت و بەکارهێنانی ئەو چەکانە لەلایەن دەوڵەتی تورکەوە شەرمەزار بکەن، ئەو هەنگاوانەتانە بەشێوەی ڕاستەوخۆ کاریگەریی لەسەر ڕزگارکردنی ژیانی خەڵک دەکات، متمانەی خەڵک بە ڕێکخراوەکەتان زۆرتر دەکات و کاریگەریی پەیمانە نێودەوڵەتییەکانیش زۆرتر دەکاتەوە.

  هاوڵاتى وەزارەتی دارایی و ئابووریی هەرێمی کوردستان رایگەیاند:" رۆژی شەممە  موچەی مانگی نۆی وەزارەتی تەندروستی دابەشدەکرێت. ئەمڕۆ پێنجشه‌ممه‌ 23ی ئه‌یلوولی 2021،  وەزارەتی دارایی و ئابووریی هەرێمی کوردستان رایگەیاند:" رۆژی شەممە 25ی ئه‌یلوولی2021 ، موچەی مانگی نۆی وەزارەتی تەندروستی بە رێژەی %100 دابەشدەکرێت. ئەمەش لەكاتێكدایە ئەمڕۆ، فارس عیسا نوێنەرى حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بەغدا ڕایگەیاند:"دوێنێ چوارشەممە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لەکۆبوونەوەی خۆیدا رەزامەندی لەسەر رەوانەکردنی ٢٠٠ ملیار دیناری دیكە بۆ هەرێمی كوردستان دەربڕیوە". نوێنەرى حکومەتى هەرێم لە بەغدا اراشیگەیاند:"رێكارە كارگێڕییەكان تەواو بكرێت، پارەكە هاوشێوەی دوو مانگی پێشووتر دەنێردرێت، كە پێدەچێت هەفتەی داهاتوو بنێردرێت". لای خۆشییەوە، جوتیار عادل وتەبێژی حکومەتی هەرێم رایگەیاند، "چاوەڕێی گەشتنی پارەکەی بەغدا دەکەین و هەرکات پارەکەی بەغداش گەشت موچە بەبێ لێبڕین دابەشدەکەین".

 هاوڵاتى سەرۆكی هەرێمی كوردستان پێشوازی لە محەممەد فەزل ئەلباری، باڵیۆزی نوێی بەنگلادش لە عێراق كرد و باڵیۆزە نوێیەكەش بانگهێشتى سەرۆكی وڵاتەكەی بۆ سەردانى بەنگلادش پێشکەش بە نێچیرڤان بارزانى کرد. ئەمڕۆ پێنجشه‌ممه‌ 23ی ئه‌یلوولی 2021،بە پێی راگەیێندراوێکی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان لە دیدارێكدا " نێچیرڤان پیرۆزبایی دەستبەكاربوونی لە بەڕێزیان كرد و هیوای سەركەوتنی لە ئەركی نوێیدا بۆ خواست و پشتیوانیی هەرێمی كوردستانى بۆ سەرخستنی ئەرك و كارەكانی نیشان دا." سەرۆکی هەرێمی کوردستان جەختی لە بەرەوپێشبردنی پەیوەندییەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەنگلادش لە بوارە جیاكاندا كردەوە و ئاماژەى بە کارامەیی دەستی كاری بەنگلادشی لە هەرێمی كوردستان کرد. هەر بەپێی راگەیێندراوەکەی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان "باڵیۆزی بەنگلادش سڵاو و رێز و بانگهێشتى سەرۆكی وڵاتەكەی بۆ سەردانى بەنگلادش پێشکەش بە نێچیرڤان بارزانى کرد و سوپاسی هەرێمی كوردستانی بە خەڵك و حكومەتەوە کرد بۆ پێشوازی و هاوكارییان لەگەڵ دەستی كاری بەنگلادشى." لە بەشێکی دیکەی قسەکانیدا باڵیۆزی بەنگلادش خواستى بەرەوپێشبردنی پەیوەندییەكانی وڵاتەكەی لەگەڵ عێراق و هەرێمی كوردستان لە هەموو بوارەكان، بەتایبەتى لە بوارى بازرگانیدا دووپاتكردەوە. هەر لە کۆبوونەوەکەدا هەڵبژاردنەكانی عێراق، دۆخى ئاوارەكان لە هەرێمی كوردستان و بەنگلادش، پێویستی كردنەوەی نووسینگە یان كۆنسوڵگەریی بەنگلادش لە هەولێر تاوتوێكرا

هاوڵاتى دوێنێ‌ به‌رپرسێكى باڵاى پارتى كرد، كوردستان بۆتە مۆڵگه‌ی پاراستنی تاوانبارانی جینۆساید لەعێراق‌و ئێستا ئەو تاوانبارانە لەكوردستان دەژین‌و داڵدەدراون، له‌به‌رامبه‌ریشدا ژمارەیەك لە رێكخراوكانی بواری جینۆسایدی گەلی كورد وەڵامیان داوەتەوە و  ڕایانگەیاند:" ئەوەی كاكە مین نەجاڕ ئاشكرای كرد، 30 ساڵە لە كوردستان جێبەجێدەكرێت لە ژێر ناوی لێبوردنی بەرەی كوردستانی و ئاشتەواییدا، بۆیە داوا لە داواكاری گشتی دەكەین، بە ئەركی خۆیان هەڵبستن و چیتر رێگە بەو جۆرە سۆكایەتییە بە یاسا و قوربانیانی جینۆساید نەدەن". ژمارەیەك لە رێكخراوكانی بواری جینۆسایدی گەلی كورد پەیامێكیان بڵاوكردەوەو ڕایانگەیاند" دوێنێ لە سەر زاری ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان، ئاشكرا كرا كە كوردستان بۆتە مۆڵگای پاراستنی تاانبارانی جینۆساید لە عێراق، لە كاتێكدا زۆریان وەك تاوانبار لە دادگاكان ناویان هاتۆتەوە و سزای خۆیان وەرنەگرتووە". ئەمڕۆ ژمارەیەک رێکخراو و کەسایەتی هەرێمی کوردستان لە بەیاننامەیەکدا رایانگەیاند" دوێنێ لە سەر زاری ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی  پارتی دیموكراتی كوردستان، بەناوی (كاكەمین نەجار)، بۆ یەكەم جار راشكاوانە ئاشكرا كرا كە كوردستان بۆتە مۆڵگای پاراستنی تاوانبارانی جینۆساید لە عێراق،  بەوەی ئێستا ئەو تاوانبارانە لە كوردستان دەژین و  داڵدەدراون گوایە پەشیمانن لەوەی بەشداربوونە لە ئەنجامدانی تاوانەكانی جینۆساید بەرامبەر بە گەلەكەمان، لەوانە تاوانەكانی (ئەنفال و هەڵەبجە)، لە كاتێكدا زۆریان وەك تاوانبار لە دادگاكان ناویان هاتۆتەوە و سزای خۆیان وەرنەگرتووە، بە فەرمیش دانیان بە تاوانەكانیان نەناوە و داوای لێبوردنیشیان نەكردووە". دەشڵێن" ئەوەی كاكە مین نەجاڕ ئاشكرای كرد، 30 ساڵە لە كوردستان جێبەجێدەكرێت لە ژێر ناوی لێبوردنی بەرەی كوردستانی و ئاشتەواییدا، وەلێ  نەجار بە ئاشكرا دەریبڕی و لە كاتێكدا تاوانبارانی تاوانی جینۆساید و تاوانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی هیچ لێبوردنێك نایانگرێتەوە، ئەوانە تاوانی زەق و گەورەیان ئەنجامداوە". ئەوەشخراوەتەڕوو: ئەم دانپێدانانە راستەوخۆیە بەڵگەی ئەوەیە، نەك بە تەنها جاش و موستەشارەكان لە هەرێمی كوردستان داڵدەدراون، بەڵكو دانپێدانانێكی راستەوخۆیە بەوەی كە سەرانی رژێمی پێشوو لە تاوانبارانی تاوانەكانی جینۆساید گەلی كورد لەئێستادا لە هەرێمی كوردستان دەژین و داڵدەراون، وەك بینیمان لە ماوەی رابردوودا عزەت دوری و ئەرشەد زێباری لە كوردستان مردن و مەلا عوزێریش گەورەترین پرسەی حیزبی بۆ داندرا، كە هەموو سوكایەتیبوون بە رابردوو و ئێستامان.  دەقی پەیامەكە: دوێنێ 22-9-2021 لە سەر زاری ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان، بە ناوی (كاكەمین نەجار)، بۆ یەكەم جار راشكاوانە ئاشكرا كرا كە كوردستان بۆتە مۆڵگای پاراستنی تاانبارانی جینۆساید لە عێراق، بەوەی ئێستا ئەو تاوانبارانە لە كوردستان دەژین و داڵدە دراون گوایە پەشیمانن لەوەی بەشداربوونە لە ئەنجامدانی تاوانەكانی جینۆساید بەرامبەر بە گەلەكەمان، لەوانە تاوانەكانی ( ئەنفال و هەڵەبجە), لە كاتێكدا زۆریان وەك تاوانبار لە دادگاكان ناویان هاتۆتەوە و سزای خۆیان وەرنەگرتووە, بە فەرمیش دانیان بە تاوانەكانیان نەناوەو داوای لێبوردنیشیان نەكردووە. ئەوەیكاكە مین نەجاڕ ئاشكرای كرد, 30 ساڵە لە كوردستان جێ بەجێدەكرێت لە ژێر ناوی لێبوردنی بەرەی كوردستانی و ئاشتەواییدا, وەلێ نەجار بە ئاشكرا دەریبڕی و لە كاتێكدا تاوانبارانی تاوانی جینۆساید و تاوانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی هیچ لێبوردنێك نایانگرێتەوە , ئەوانە تاوانی زەق و گەورەیان ئەنجامداوە. ئەم دانپێدانانە راستەوخۆیە بەڵگەی ئەوەیە، نەك بە تەنها جاش و موستەشارەكان لە هەرێمی كوردستان داڵدەدراون، بەڵكو دانپێدانانێكی راستەوخۆیە بەوەی كە سەرانی ڕژێمی پێشوو لە تاوانبارانی تاوانەكانی جینۆساید گەلی كورد لەئێستادا لە هەرێمی كوردستان دەژێن و داڵدەراون, وەك بینیمان لە ماوەی رابردوودا عزەت دوری و ئەرشەد زێباری لە كوردستان مردن و مەلا عوزێریش گەورەترین پرسەی حیزبی بۆ داندرا, كە هەموو سوكایەتیبوون بە رابردوو و ئێستامان. ئێمە لێرەدا وەك رێكخراوكانی بواری جینۆسایدی گەلی كورد، بە توندی ئیدانەی داڵدەدان و دادگایی نەكردنی تاوانبارای جینۆساید و ئەو جۆرە لێدوان و پاڕانەوە و بەرگرییە لە تاوانباران دەكەین, كە زۆر بێباكانە بە ناوی (پەشیمانبونەوەی ئەو تاوانبارانە) لە چوارچێوەی بانگەشەی هەڵبژاردن بە شانازییەوە دەفروشرێتەوە. لە كاتێكدا لە یاسای بەركار و رێككەوتنە نێودەوڵەتیەكان، شتێك نییە بۆ پەشیمانبوونەوە و تاوانبار دەبێت بە سزای یاسایی خۆی بگات, نەك ئەوەش بەڵكو داكۆكی و پاڕانەوە لە تاوانباران، جۆرێكە لە تاوان و لە زۆر وڵات سزای بۆ داندراوە. هەر بۆیە داوا لە داواكاری گشتی دەكەین، بە ئەركی خۆیان هەڵبستن و چیتر رێگە بەو جۆرە سۆكایەتییە بە یاسا و قوربانیانی جینۆساید نەدەن و تاوانباران و داكۆكیكاران لە تاوانبارانی تاوانانی جینۆسایدی گەلی كورد راپێَی دادگا بكەن, هەرچەندە لە رابردوودا سكاڵای ئێمەی وەرنەگرتووە دژ بە تاوانبارانی ئەنفال. 1- كۆمەڵەی داكۆكی له پرسی ئەنفال 2- رێكخراوی گەشە پێدانی مافی مرۆڤ 3- رێكخراوی كوردستان بێ جینۆسایدkwg 4- تۆڕی رێكخراوە كوردستانیییەكان بۆ دادگای تاوانی نێودەوڵەتی -koncicc 5- رێكخراوی چیرۆكەكانی ئەنفال 6- رێكخراوی هەڵمەتی دادپەروەری ojc- 7- عەلی بەندی نووسەرو لێكۆڵەر لە بواری ئەنفال 8- ئیبراهیم هەورامانی نووسەر و لێكۆڵەر لە بواری دۆزی هەڵەبجە 9- گروپی كار بۆ ئەنفال 10- عارف قوربانی نووسەرو لێكۆڵەر لەبواری ئەنفال 11- مەلا شاخی نووسەر و رۆژنامەنووس 12- لەتیف فاتیح فەرەج نووسەرو لێكۆڵەر لە بواری ئەنفال 13- هیوا سەید سەلیم نووسەرو كوڕی شەهید 14- عادیل حاجی محەمەد ئەندامی پێشووی پەرلەمانی كوردستان و دەستەی دامەزرێنەری كۆمەڵەی داكۆكی لە ئەنفالكراوان 15- دكتۆر فاتیح سەنگاوی نووسەرو توێژەر لەبواری پرسی ئەنفال 16- رێكخراوی چاودێری كوردۆساید-چاك كوردستان 17- هێمن حەسیب چالاكوانی بواری جینۆساید 18- تۆڕی ئایكان كوردستان – ikn 19- رێكخراوی قەدەغەكردنی چەكی كۆكوژ لە كوردستان – oawmd 20- رێكخراوی جیهانێكی بێ چەكی كیمیاوی و بایەلۆجی – www 21- هەڵمەتی ژیان دژ بە ئیعدام لە كوردستان 22- رێكخراوی مانەوە بۆ پرسی شەهیدان و ئەنفالكراوان 23- رێكخراوی دادپەروەری و ئاشتی جیهانی بۆ مافەكانی مرۆڤ 24- رێكخراوی چواردەی چوار 25- دەزگای مۆنمێنتی هەڵەبجە لە لاهای 26- دانا هەڵەبجەیی نووسەرو چالاكوانی بواری دۆسیەی هەڵەبجە 27- دلێر كەریم نووسەر لە بواری جینۆساید 28- رێكخراوی باران بۆ پرسی ئەنفال و شەهیدان 29- عەلی مەحمود محەمەد نووسەرو چالاكوان لەبواری جینۆساید

شاناز حەسەن وەزیری تەندروستی رایگەیاند: "قۆناغی زۆر پێشکەوتوومان لە پێدانی ڤاکسین بە چین و توێژەکانی کۆمەڵگە بڕیوە، رێژەی ئامانج بۆ ئەوانەی تەمەنیان لە سەرووی 18 ساڵەوەیە گەیشتووەتە نزیکەی 20٪ کە ژەمی یەکەمیان وەرگرتووە، نزیەکی 13٪یشیان هەردوو ژەمەکەیان وەرگرتووە". بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی دەڵێت:" ئێستا زیاتر لە 954 هەزار  كەس ناویان تۆماركردووە و لە چاوەڕوانی وەرگرتنی ڤاكسیندان". ئەمڕۆ پێنجشەممە 23-09-2021، دکتۆر سامان بەرزنجی، وەزیری تەندروستی هەرێمی کوردستان لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: "قۆناغی زۆر پێشکەوتوومان لە پێدانی ڤاکسین بە چین و توێژەکانی کۆمەڵگە بڕیوە، هەفتانە بڕی 100 هەزار ژەمە ڤاکیسن دەگاتە هەرێمی کوردستان کە ژمارەکە دوو هێندەی هەفتەکانی رابردووی لێهیاتووە." بە وتەی سامان بەرزنجی "رێژەی ئامانج بۆ ئەوانەی تەمەنیان لە سەرووی 18 ساڵەوەیە گەیشتووەتە نزیکەی 20٪ کە ژەمی یەکەمیان وەرگرتووە، نزیەکی 13٪یشیان هەردوو ژەمەکەیان وەرگرتووە". وەزیری تەندروستی دەڵێت: "ئامانجی ئێمە بریتییە لە پێدانی ڤاکسینی دژە کۆرۆنا بۆ زیاتر لە 3 ملیۆن 256 هەزار هاووڵاتی لە هەرێمی کوردستان، خۆشبەختانە لەگەڵ رێکخراوی تەندروستیی جیهانی ئێستا 11 سەنتەری دیکەی تایبەت بە ڤاکسینی جۆری فایزەر گەیشتە هەرێمی کوردستان، واتە 11 سەنتەری دیکە زیاد دەبێت تەنیا بۆ  ڤاکسینی جۆری فایزەر، ئەو سەنتەرانە تایبەتمەندی خۆیان هەیە، زیاتر سەرنجیشمان لەسەر دەرەوەی شارەکان و قەزاو ناحیەکان دەبێت". حەربی كەتۆ، بەڕێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی بەهاوڵاتی وت:" تائێستا زیاتر لە 9هەزار  كەس ناویان تۆماركدووە و لە چاوەڕوانی ەورگرتنی ڤاكسیندان". بەرێوەبەری بەشی ئایتی لەوەزارەتی تەندروستی هەرێم ئەوەشی رونكردەوە:" ڕۆژانە نزیكەی 13بۆ 15 هەزار كەس ڤاكسین وەردەگرن". حەربی كەتۆ، ئەوەشی رونكردەوە، هاوڵاتیان بە پەرۆشیەكی زۆرەوە ناو تۆماردەكەن و چاوەڕوانی وەرگتنی ژەمی یەكەم و دووەمی ڤاكسینن. لەبارەی ڕێژەی وەرگرتنی ڤاكسین لە پارێزگاكاندا وتی:" لە پارێزگای دهۆك بە ڕێژەیەكی بەرچاو هالواَتیان ڤاكسین وەردەگرن و دوای ئەوە پارێزگای هەولێر و دواتریش سلێمانی". سامان بەرزنجی تکا لە هاونیشتمانیان دەکات "خێرا بکەن لەوەی خۆیان بکوتن، چونکە بینیمان لە شەپۆلی سێیەمدا چۆن رێژەی تووشبوون بە خێرایی بڵاوبووەوە و رێژەی مردن هەبوو، ئێستاش نەخۆشی کۆرۆنا لەناو کۆمەڵگە ماوە، راستە بەرەو کەمی چووە بەڵام تاوەکو ئێستا بوونی هەیە". وەزیری تەندروستی داوا لە مامۆستایانیش دەکات خۆیان بکوتن و دەڵێت: "بەشێکی زۆری مامۆستایان خۆیان تۆمارکردووە، بەڵام نەهاتوون ڤاکسین وەربرگن، داوایان لێدەکەین سەردانی سەنتەرەکان بکەن و ڤاکسین وەربگرن، هیوادارین هەموو لایەکمان هاوکار و پاڵپشت بین بۆ ئەوەی بەرەنگاری ئەو نەخۆشییە ببینەوە، بەلایەنی کەم پرۆسەی پەروەردەو فێرکردن لە هەرێمی کوردستان ئەمساڵ بە ئاستێکی بەرز و سەلامەتی بەڕێوەبچێت".

 شاناز حەسەن نوێنەرى حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕایگەیاند:" رەزامەندی لەسەر رەوانەکردنی ٢٠٠ ملیار دینار ەكە دراوە و هەفتەی داهاتوو خەرجدەكرێت".  ئەمڕۆ پێنجشه‌ممه‌ 23ی ئه‌یلوولی 2021، فارس عیسا نوێنەرى حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بەغدا لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:" دوێنێ چوارشەممە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لەکۆبوونەوەی خۆیدا رەزامەندی لەسەر رەوانەکردنی ٢٠٠ ملیار دیناری دیكە بۆ هەرێمی كوردستان دەربڕیوە". نوێنەرى حکومەتى هەرێم لە بەغدا اراشیگەیاند:"رێكارە كارگێڕییەكان تەواو بكرێت، پارەكە هاوشێوەی دوو مانگی پێشووتر دەنێردرێت، كە پێدەچێت هەفتەی داهاتوو بنێردرێت". هاوكات پەرلەمانتارێكی كورد لە بەغدا پشتڕاستیكردەوە و جەختی كردەوە "هیچ مەترسیەك لەسەر ناردنی 200ملیارەكە نییە". شیروان میرزا، پەرلەمانتاری یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق، لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:"ناردنی 200ملیارەكە بەردەوام دەبێت و هیچ كێشەیەكی نیە". ئەم پەرلەمانتارە ئەوەشی رونكردەوە: وەزیری دارایی بڕیاری لەناردنی 2200ملیارەكە داوە، بەو پێیە هیچ مەترسیەك لەسەر ناردنی نیە نە بۆ ئەم مانگە و نە بۆ مانگەكانی داهاتووش". ماوەی دوو مانگە، هەولێر و بەغدا رێککەوتن لەسەرئەوەی بەغدا مانگانە وەک پێشینە بڕی ٢٠٠ ملیار دینار رەوانەی هەرێمی کوردستان بکات. لای خۆشییەوە، جوتیار عادل وتەبێژی حکومەتی هەرێم رایگەیاند، "چاوەڕێی گەشتنی پارەکەی بەغدا دەکەین و هەرکات پارەکەی بەغداش گەشت موچە بەبێ لێبڕین دابەشدەکەین". بڕیارە رۆژی ٢٥ی ئەم مانگە، پرۆسەی دابەشكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان بەبێ لێبڕین دەستپێبکات.