مەزڵوم عەبدی: لەگەڵ حکومەتی سوریا گەیشتووینەتە لێکتێگەیشتةیکی هاوبەش

هاوڵاتی  سەرجەم گەشتەکانی هێڵی ئاسمانی عێراقی راگیران بەهۆی ئەوەی کارمەندەکانی هێڵەكە ماوەی دوو مانگە موچەیان وەرنەگرتووە و ئەمڕۆ مانگرتنیان راگەیاند. بەهۆی مانگرتنەکەوە، ژمارەیەک گەشتی ناوخۆیی لە فرۆکەخانەی بەغداد هەڵوەشاونەتەوە و کارمەندەکانی هێڵەکە داوای شایستە داراییەکانیان دەکەن.  

ڤانە باهیر باوەڕ ئاگری، نووسەرو مامۆستای زمانی کوردی، کەخەڵکی باکوری کوردستانە، ماوەی دوو ساڵە لەتورکیا هەڵهاتووە بەهۆی ئەوەی لەلایەن حکومەتی تورکیاوە هەڕەشەی لێکراوە لەسەر ئەوەی وانەی کوردی وەکو زمانی دایک وتووەتەوە، بەڵام لەئێستادا لەهۆڵەندا درێژە بەکارەکەی دەدات و لەنێو خوێندکارەکانیشدا کەسانی تورکی و بیانی هەن کەدەیانەوێت فێری زمانی کوردی ببن. باوەڕ ئاگری لەچاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ هاوڵاتی باسی ئەو گرفتانە دەکات لەتورکیا هاتوونەتە بەردەمی و دەڵێت، حکومەتی تورکیا لەڕێگەی هەڕەشەوە دەیەوێت کوردانی «هۆشیارو پێشەنگ بترسێنن و بێدەنگیان بکەن»، تەنانەت ئەگەر مرۆڤی کورد سەربەخۆش بێت، بێ ئەوەی سەر بەڕێکخراوێکی کوردی بێت و رەخنە لەدەوڵەت بگرێت، تووشی هێرش دەکرێت. هاوڵاتی: چۆن بڕیارتدا دەست بەوتنەی زمانی کوردی بکەیت لەتورکیا؟ باوەڕ ئاگری: لەساڵی ٢٠١٤ چوومە خولی زمانی کوردی لەپەیمانگای کوردی لەئەستەنبوڵ، پاشان لەساڵی ٢٠١٩ بڕوانامەی مامۆستاییم بەسەرکەوتوویی وەرگرت و دەستم کرد بەو کارە. هاوڵاتی: ئەزموونی ئێوە وەک مامۆستایەکی کورد لەتورکیا چییە؟ باوەڕ ئاگری: نزیکەی ماوەیەک لەپەیمانگای کوردی ئەستەنبوڵ وانەی زمانی کوردیم وتەوە. لەو کاتەدا ڤایرۆسی کۆرۆنا تازە دەرکەوتبوو. پێشتر رووبەڕوو وانەی کوردیمان دەوتەوە، دوای ئەوەی ڤایرۆسەکە لەهەموو شوێنێک بڵاوبووەوە، ناچار بووین وەک هەموو کەسێک ئەو کارە بکەین و بەئۆنلاین وانەی کوردیمان دەوتەوە. بەم شێوەیە بۆ ماوەیەک لە ژێر چەتری پەیمانگای کوردی ئەستەنبوڵ وانەی کوردیم بەئۆنلاین دەوتەوە. پاشان بەتەنیا وانەی تایبەتم دەدا. ئەمە نزیکەی ساڵێک بوو. لەو نێوەندەدا ڤیدیۆی وانەکانی کوردیشم دروستکردو لەکەناڵی کوردی تایبەت بەخۆم بڵاوم کردەوە کەبینەرەکانی زیاد لە «دە هەزار» کەسی تێپەڕاندووە لەماوەیەکی کورتدا. هەندێک جار ڤیدیۆ دروستدەکەم و لەکەناڵەکەم دایدەنێم. ئەوانەی دەیانەوێت دەتوانن لە یوتیوب کەناڵەکەم بدۆزنەوەو بینەری وانەی کوردی بن. هاوڵاتی: ئایا خوێندکارەکان تەنها کوردن؟ باوەڕ ئاگری: لەم دواییانەدا بەهۆی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە، زمانی کوردی سەرنجێکی زۆری بۆ دێت. هەردوو کورد و تورک دەیانەوێت فێری خوێندنەوە و نووسینی کوردی بن و بیانییەکان دەیانەوێت فێری زمانی کوردی بن. کاتێک بە شێوەی ئۆنلاین وانەم دەگوتەوە، لەنێو خوێندکارەکانمدا خوێندکاری تورک و ئەوروپیم هەبوو. هەندێک لەتورکەکان لەیوتیوب فۆڵۆی کەناڵەکەم دەکەن . هەندێک جار پرسیار دەکەن و منیش وەڵامیان دەدەمەوە. بەکورتی دەکرێ بڵێین جگە لەکورد، بێگانەکان دەیانەوێت فێری زمانی کوردی ببن. هاوڵاتی: ئاستەنگەکانی حکومەتی تورکیا چین بۆ ئەوکەسانەی لەبواری زمان و کولتوری کوردی  کاردەکەن؟ باوەڕ ئاگری: دەوڵەتی تورکیا هەرگیز نەیهێشتووە کورد بەئاسانی فێری زمانی کوردی ببێت و لەژیان یان بڵاوکراوەی خۆیدا بەکاری بهێنێت. پێشتر فشار لەسەر کورد هەبووەو ئێستاش فشار لەسەر کورد هەیە. زۆرێک لەو دامودەزگایە کوردیانەی کەپۆلی کوردییان دەوتەوە لەسەردەمی ئەم حکومەتەی ئێستادا داخران یان قەدەغە کران. بۆ نموونە دەوڵەتی تورک گۆرانی کوردی قەدەغە دەکات، رێگە نادات ئەکتەرە کوردەکان شانۆگەری کوردی پێشکەش بکەن، رێگە نادات کتێبی کوردی چاپ بکرێت، رێگە نادات فیلمی کوردی فیلم بگیرێت، رێگە نادات کەناڵێکی تەلەفزیۆنی کوردی بکرێتەوە. رەنگە لەبیرتان بێت کە دەوڵەتی تورکیا چەند ساڵێک لەمەوبەر تەلەفزیۆنی زارۆکی قەدەغە کردو لەمانگی دەستکردی تورک-سات لایبرد. کەناڵی زارۆک، وەک لە ناوەکەیەوە دەردەکەوێت، تەنها کاریکاتێری بۆ منداڵان بەرهەم دەهێناو هیچ کارێکی سیاسی نەدەکرد بەڵام حکومەتی تورکیا قەدەغەی کرد. هاوڵاتی: چ ئەزموونێکی خۆتان هەیە کەحکومەتی تورکیا هێرشی کردبێتە سەر پەیمانگای کوردی لەئیستەنبوڵ بۆ  خوێندنی کوردی؟! باوەڕ ئاگری: ساڵی ٢٠١٧ لەپەیمانگای کوردی لەئەستەنبوڵ کە لەوکاتەدا خەریکی وانە خوێندنی کوردی بووین، رۆژێک وەک هەمیشە چوومە پۆل سەیرم کرد مامۆستا سامی تان و هاوڕێکانی تر لە دەرگاکەدان. لەو کاتەدا پۆلیسی تورکیا دەرگای پەیمانگاکەیان شکاند و کاغەزەکانیان لێسەندەوە و دەرگاکەیان مۆر کرد. ئەمەم بەچاوی خۆم بینی ئەمەش بەبێ هیچ روونکردنەوەیەک، بۆیە مرۆڤ ناتوانێت بڵێت حکومەتی ئاکەپە لەوانی تر باشترە. هاوڵاتی: بەبەراورد لەگەڵ ٢٠ ساڵی رابردوو بەربەستەکان کەم بوونەتەوە یان گۆڕانکاریان بەسەرهاتووە؟! باوەڕ ئاگری: وەک لەسەرەوە ئاماژەم پێدا، دەوڵەتی تورک هەمیشە ئاستەنگی لەدژی کورد داناوە. بەڵام لەتۆڕه کۆمەڵایەتیەکاندا بەرپرسانی ئاکەپه دەڵێن ئێمه هیچ ئاستەنگێک له بەرامبەر کورد دروست ناکەین و کورد ئازاده بەڵام راست نیە. هاوڵاتی: لەئێستادا لەهۆڵەندا دەژیت، بۆچی تورکیات بەجێهێشت؟ باوەڕ ئاگری: دەوڵەتی تورک دەوڵەتێکی فاشیستە، جگە لەتورک و زمانی تورکی هیچ گەلێک و هیچ زمانێک ناناسێت. سەد ساڵە بەم شێوەیە بووە. بەتایبەت ئەگەر مرۆڤی کورد سەربەخۆ بێت، بێ ئەوەی سەر بەڕێکخراوێکی کوردی بێت و رەخنە لەدەوڵەت بگرێت، تووشی هێرش دەکرێت. لەئێستادا جگە لە کوردە سیاسییەکان، بەسەدان مامۆستا و ئەکادیمیست و پرۆفیسۆری کورد لەزیندانەکانی تورکیا زیندانی کراون، چونکە خەبات بۆ دۆزی کورد دەکەن. ئەمەش ئەوە دەردەخات کەکورد ناتوانێت لەتورکیا بژی. من یەکێکم لەو کەسانەی کە هێرشم کراوەتەسەرو هەڕەشەم لێکراوە. بۆیە، ناچار بووم بڕۆم. هاوڵاتی: چەند جار هەڕەشەتان لێکراوە و لەسەر چی بووە؟! باوەڕ ئاگری: لەژێر ماڵەکەماندا چایخانەیەک هەبوو. پۆلیس هەمیشە لەوێ بوو. ئەوان تەنها بۆ من نەبوون، بەڵکو زۆرجار لەڕێگامدا وەستابوون. رۆژێک تەلەفۆنیان بۆ کردم و داوایان لێکردم بچمە بنکەی پۆلیس و  پێیان نەگوتم بۆچی بانگم دەکەن، بەڵام چوومە بنکەی پۆلیسەکە، پێیان وتم گلەیی لەتۆ هەیە. پرسیم کێ گلەیی کردووەو هۆکارەکەی چییە؟ بەڵام وەڵامێکی روونیان نەدایەوە، دواتر پرسیارێکی هاوشێوەم لێکرا، پێت وایە لەتورکیا مافی کورد رێزی لێدەگیرێت یان نا؟ پێکەنیم و پێم وتن ئەگەر رێز لەمافی کورد نەگیرێت، کەواتە بۆ پەیوەندیتان پێوەکردم و منتان هێناوەتە بنکەکە؟ بۆ ئەم پرسیارەش بەپێی بۆچوونی خۆم چەند وەڵامێکم دایەوەو  پێم وتن بۆچی ئەو کەسانە ناهێنن کە بەئینگلیزی و عەرەبی یان زمانێکی تر دەنووسن  و لێپرسینەوەیان لەگەڵدا ناکەن؟ دیسان وەڵامێکی روونیان نەدایەوە، زۆر روونە کە ئەوان دەیانەوێت کوردانی ئاگادار یان پێشەنگ بترسێنن و بێلایەنیان بکەن. هەموو هەوڵەکانیان بۆ ئەمەیە.

هاوڵاتی بەشار ئەسەد، سەرۆکی سوریا، رایگەیاند نایەوێت کۆبونەوە لەگەڵ سەرۆکی تورکیا ئەنجام بدات تاوەکو هێزەکانی تورکیا لە خاکی وڵاتەکەی نەکشێنەوە، دەشڵێت، گروپە تیرۆرستییەکانی ناو سوریا دەستکردی ئەنقەرەن و هەوڵی ئەنجامدانی کۆبونەوە لەگەڵ سوریا بۆ ئەوەیە رەوایەتی بدات بەو "گروپە تیرۆرستیانە". لەدوای هەڵبژاردنەوەی وەک سەرۆککۆماری تورکیا لە حوزەیرانی ئەمساڵدا، رەجەب تەیب ئەردۆغان چەند جارێک ئاماژەی بەوە داوە کە ویستی کۆبونەوەی لەگەڵ بەرپرسانی سوریا هەیە، بەتایبەت لەگەڵ بەشار ئەسەد و رەنگە لوتکەیەکی ئاشتی ببەستن. لەسەر ئەم لوتکەی ئاشتییە بەشار ئەسەد لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵی سکای نیوز رایگەیاند، کۆبونەوە لەگەڵ سەرۆکی تورکیا ئەنجام نادات چونکە "هەوڵی ئەردۆغان بۆ بەستنی کۆبونەوەیەکی لەو جۆرە تەنها ئامانج لێی پێدانی رەوایەتییە بە بوونی هێزەکانی تورکیا لە سوریا." سەرۆکی سوریا ئەوەشی خستەڕوو بەشداری لە هیچ لوتکەیەک ناکات تاوەکو تورکیا هێزەکانی خۆی نەکشێنێتەوە لە سوریا و پاڵپشتی خۆی نەوەستینێت بۆ "گروپە تیرۆرستییەکانی وەک بەرەی نوسرە و ئەحرار شام و گروپەکانی تر کە ناوی تریان هەیە." ئەسەد دەشڵێت، "تیرۆرستان دەستکردی تورکیان و تورکیا هەتا ئێستاش هاوکارییان دەکات" بۆیە نابێت تورکیا بڵێت تیرۆرستان هەڕەشەن بۆ سەر خاکەکەی.

هاوڵاتی پارتی بەنیگەرانییەوە مامەڵە لەگەڵ حكومەتە لەرزۆكەكەی سودانیدا دەكات بەهۆی جێبەجێنەكردنی یاسای بودجەی عێراقەوە، لەكاتێكدا بڕیارە پاكتاوی دارایی لەنێوانیان حكومەتی هەرێم و عێراق ئەنجامبدرێت كە چوارچێوەی هەماهەنگی تەدخولی تێدا كردووە. دوای بڵاوكردنەوەی رێنماییەكانی بودجەی 2023 و 2024 و 2025، پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق پاكتاوی دارایی لەنێوانیاندا ئەنجام بدەن. تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق پاش بڵاوكردنەوەی رێنماییەكانی بودجەی عێراق رایگەیاند:» جێبەجێكردنی بودجە لە 1/1/2023 وە دەستپێدەكات و ئەسەری رەجعی هەیەو پێویستە پاكتاوی دارایی ئەنجامبدرێت. لە 4ی نیسانی ئەمساڵدا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و محەمەد شیاع سودانی رێككەوتنێكیان پەیوەست بە دۆسیەی دارایی و نەوت واژۆ كرد كە لەپرۆژەی بودجەدا رەنگبداتەوە، بەڵام رێككەوتنەكە لەیاسای بودجەدا بەدڵی مەسرور بارزانی نەبوو. بەپێی یاسای بودجەی عێراق هەرێم چەندین پابەندی لەسەرە كە تەسلیمكردنی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەیە لەگەڵ نیوەی سەرجەم داهاتە نانەوتییەكان، هەروەها پێویستە مانگانەو سێ مانگ جارێك و شەش مانگ جارێك وەزارەتی دارایی هەرێم كۆی خەرجییەكانی هەرێم رەوانەی بەغداد بكات تادیوانی چاودێری دارایی حكومەتەكەی سودانی پێداچوونەوەی تێدا بكات و ئەگەر هەر تێبینی یان گرفتێكی تێدا بێت بێ گەڕانەوە بۆ هەرێم بەپێی ئەو بڕەی دیاری دەكەن لەپشكی هەرێم دەبڕدرێت. دوای جێبەجێكردنی سەرجەم پابەندییەكان، حكومەتی عێراق 12.67% پشكی هەرێمی كوردستان رەوانە دەكات دوای دەركردنی خەرجی حاكیمەو سیادی كە مانگانە ترلیۆنێك و 250 ملیار دینار دەكات. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی كە لەئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەلیژنەی دارایی و وزە دەستی كەوتووە، حكومەتی هەرێمی كوردستان لەئێستادا رۆژانە 55 هەزار بەرمیل نەوت دەداتە عێراق بۆ پاڵاوتن و دەكرێتە بەنزین و گازوایل و نەوتی سپی و رەوانەی موسڵ و كەركوك دەكرێت. هەروەها بڕیارە پاش سەردانی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا بۆ عێراق دۆسیەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم كە لە 25ی ئازاری ئەمساڵ بەبڕیاری دادگای پاریس لەسەر داوای عێراق راگیرا گفتوگۆی لەسەر بكرێتەوە تا رۆژانە هەرێم پابەندییەكانی لەبارەی وزەوە جێبەجێ بكات و ئەوەی بەغداد داوای دەكات هەناردەی نەوت بۆ بەندەری جەیهان دەستپێبكاتەوە. وەفدی حكومەتی هەرێم چەندین جار سەردانی بەغدادیان كردووە تا عێراق پابەند بێت بە یاسای بودجەوە و شایستە داراییەكان بەتەواوی و بێ لێبڕین رەوانەی هەرێم بكات. بەغدا ئامادەی دەربڕیوە پارەی مووچە بدات پاش پابەندییەکانی هەرێم لەكۆبوونەوەی كۆتایی هەردوو حكومەتی هەرێم و عێراق گەیشتە رێككەوتنێك و ئومێد سەباح، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم ئەوەی بڵاوكردەوە كە رۆژی شەممە رێكەوتی 5ی ئابی 2023، وەك وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەربارەی پڕۆژە یاسای نەوت غاز سەردانی شاری بەغدایان كرد،و كۆبوونەوەمان لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەكانی حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ سەبارەت بەپڕۆژە یاساكە ئەنجامدا و لە ئەنجامی كۆبوونەوەكە بە هاوبەشی ئەم راگەیەندراوەمان بڵاوكردەوە: لەسەر بنەمای پاكێجی چاكسازییە یاساییەكان كە لەلایەن كارنامەی حكومەتەوە پێشكەشكراون، بەتایبەتی ئەوەی لە تەوەرەی بیست و سێیەمدا باسكراوە سەبارەت بە ئامادەكردنی پڕۆژە یاسای نەوت و گاز و لەسەر بنەمای فەرمانی بەڕێز سەرۆك وەزیران محەمەد شیاع سودانی بۆ خێراكردنی تەواوكردنی ئەم پڕۆژەیە و بەبەشداریكردنی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان لەم پڕۆژە نیشتمانییە ستراتیژییەدا. بەغداد ئامادە نییە سەرجەم پابەندییەکانی یاسای بودجە جێبەجێ بکات كۆبوونەوەكە لە رێكەوتی 5/8/2023 بە ئامادەبوونی هەردوو جێگری سەرۆك وەزیران (وەزیری دەرەوە - وەزیری نەوت) و شاندی هەرێم و پارێزگارانی پارێزگاكانی بەرهەمهێنەری نەوت و راوێژكارانی سەرۆك وەزیران و ستافی وەزارەتی نەوت بەڕێوەچوو لەكۆبوونەوەكەدا باس لە گرنگی و ئامانجەكانی ئەم یاسایە و پێویستی تەواوكردنی بە زووترین كات و بە بەشداری هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرانی نەوت و نوێنەرانی نووسینگەی سەرۆك وەزیران كرا و كەشی كۆبوونەوەكە ئەرێنی بوو و رەنگدانەوەی بەرژەوەندی و پەرۆشی هەموو لایەنەكان بوو بۆ تەواوكردنی پڕۆژەكە چونكە بەشێكە لە پابەندبوونی بەرنامەی وەزارەتی كە لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە دەنگی لەسەر دراوە. هەروەها وەك كۆڵەگەیەكی سەرەكی بۆ وەبەرهێنانی سامانی نەوت و گاز لە باشترین كردارە نێودەوڵەتییەكان و بە شێوەیەك كە بەرژەوەندی هەموو گەلی عێراق مسۆگەربكات. لەكۆبوونەوەكەدا گفتوگۆ لەسەر ئەم پێشنیازانەی خوارەوە كرا: 1- پێكهێنانی لیژنەكان بۆ بەدواداچوون لەسەر ئەم بابەتەو رێكخستنی كۆبوونەوەكانی دواتر 2- نووسراوێكی كاركردن لەڕێگەی لیژنەكان پێشكەش دەكرێت لەسەر بنەمای ئەو تێڕوانینەی كە لەلایەن وەزارەت و حكومەتی هەرێمی كوردستان و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانەوە پێشكەشكراوە لەبەر ڕۆشنایی ئەو گفتوگۆیانەی كە لەكۆبوونەوەكەدا بەڕێوەچوون و گفتوگۆكانی پێشوو كە لەڕێگەی ئەم لیژنانەوە دیراسەتی لەسەر دەكرێت بۆ ئامادەكردنی پڕۆژەی كۆتایی یاسای نەوت و گاز. داوای سەركەوتن لەخودای گەورە دەكەین بۆ جێبەجێكردنی ئەم ئەركە نیشتمانییە كە خزمەت بە وڵاتە ئازیزەكەمان و هەموو گەلی عێراق دەكات. هاوكات، رۆژی دووشەممە ٧ـی ئابی ٢٠٢٣ ، وەفدێكی باڵای پارتی دیموكراتی  كوردستان لە شاری بەغدا لەگەڵ چوارچێوەی هەماهەنگی شیعی كۆبووە‌وە، بەئامادەبوونی بەڕێز محەمەد شیاع سودانی، سەرۆك وەزیرانی عێراق. لەو كۆبوونەوەیەدا پارتی نیگەرانی خۆی دەربڕیوە لە نەناردنی پشك و شایستەی دارایی هەرێم و پەیامی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمیان گەیاندووەتە چوار چێوەی هەماهەنگی، لایەنە شیعییەكان لەسەرو هەموویانەوە محەمەد شیاع سودانی بەڵێنی چارەسەركردنی سەرجەم كێشەکانی داوە بەو مەرجەی هەرێم ئەوەی لەیاسای بودجەدا هەیە وەك خۆی جێبەجێی بكات. واتا چوارچێوەی هەماهەنگی ئەوەیان دووپاتكردووەتەوە كە حكومەتی هەرێم پێویستە سەرجەم داهاتە نانەوتییەكان لەسەر  هەژماری بانك لە 31 ی ئاب بخاتەڕوو و 50% بۆ هەرێم دەبێت و ئەوی دیكەی بۆ بەغداد دەبێت. حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ئێستادا ڕۆژانە 55 هەزار بەرمیل نەوت دەداتە عێراق بۆ پاڵاوتن و دەکرێتە بەنزین و گازاوایل و نەوتی سپی و ڕەوانەی موسڵ و کەرکوک دەکرێت ئاوات شێخ جەناب، وەزیری دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێم لەسەرەتای ئەم مانگەدا ئەوەی دووپاتكردەوە كە داهاتە نانەوتییەكان خراونەتە سەر یەك هەژماری بانكی تا بەغداد لای روون بێت كە داهاتە نانەوتییەكانی هەرێم چەندن. كابینەی حكومەتی عێراق كە محەمەد شیاع سودانی سەرۆكایەتی دەكات، وا دەردەكەوێت مامەڵەیەكی تەندروست لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات، بەڵام لەبنەمادا لەڕێگەی لێدان لە جومگە ئابوورییەكانی هەرێم هەنگاوی جددی ناوە ئەوەش لە رێگەی نەناردنی شایستە داراییەكانی هەرێم و دروستكردنی رێگای شەمەندەفەری بازرگانی لەنێوان عێراق و توركیا تا داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل وشك بكات كە یەكێكە لەسەرچاوە سەرەكییەكانی داهاتی نانەوتی بۆ حكومەتی هەرێم. چوارچێوەی هەماهەنگی بیركردنەوەو مامەڵەكردنی بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان گۆڕاوەو چیدیكە لەڕێگەی میلیشیا شیعەكانی خۆیانەوە كاتوێشاو مووشەك نانێن بەهەرێمەوە، بەڵكو لەڕێگەی یاساو رێنماییەكانی خۆیان كە زۆر بە رێكخستێكی ورد سەرپەرشتی دەكەن كار لەسەر كەمكردنەوەو وشككردنی سەرچاوە داراییەكانی هەرێم دەدەن. عێراق لەئێستادا لەقازانجیدایە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان دەستپێنەكاتەوەو كۆمپانیا بیانییەكان لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم دووربخاتەوەو كەمترین نەوتی خاو لەهەرێم وەربگرێت و تۆمەتباری بكات بەوەی پابەندی یاسای بودجەی عێراق نەبووە، بەڵام هێشتا سەركردایەتی سیاسی كورد یان بەڕوونی پارتی و یەكێتی دركیان بەو مەترسیە گەورەیە نەكردووە كە دروستبووە بۆ كیان و قەوارەی دارایی هەرێم. هەریەك لە پارتی و یەكێتی بەجیاو دوور لەیەكتر بەردەوام سەردانی بەغداد دەكەن،  هێشتا كێشەكانیان چارەسەر نەكردووە ئەوەش بووەتە گرفتێكی گەورە لەبەردەم پاراستنی قەوارەی سیاسی هەرێمی كوردستاندا، سەرەڕای ئەوەی لایەنەكانی دەرەوەی پارتی و یەكێتی بەردەوام هۆشداری دەدەنە پارتی و یەكێتی كە كێشە سیاسی و ئینكاریە شەخسییەكانیان وەلابنێن لەپێناو بەرژەوەندی خەڵكدا. بافڵ تاڵەبانی، سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەئێستادا ستراتیژی كارەكانی زۆربەی بردووەتە بەغدادو بەردەوام لەگەڵ سەركردە شیعەكان كۆبوونەوە ئەنجام دەدات و ئەوەشی چەند جار دووپاتكردووەتەوە لەپێناو هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان ئامادەن قوربانی بدەن. مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم پەیوەندییەكانی تا رادەیەك لەگەڵ قوباد تاڵەبانی ئاساییكردووەتەوە، بەڵام هێشتا لەگەڵ سەرۆكی یەكێتی خاڵی ناكۆك و دژ بەیەكیان هەیە، سەرەڕای ئەوەی یەكێتی هاوبەشی سەرەكیە لەكابینەی نۆیەمدا. لەدوایین سەردانی مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی پارتی بۆ دەباشان و گفتوگۆكانیان لەگەڵ سەرۆكی یەكێتی، تەنها لەسەر ئەوە رێككەوتوون كەهەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامبدرێت، هەرچەندە سەرۆكایەتی هەرێم 25ی شوباتی 2024 دیاری كردووە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان، بەڵام هەموو بۆچوونەكان ئەوەیە كە بەهۆی بەسەرچوونی كۆمسیۆنی باڵای عێراقەوە جارێكی دیكە هەڵبژاردنی پەرلەمان دوادەخرێت بۆ مانگی ئایارو حوزەیران، بەڵام نەگەیشتوونەتە هیچ دەرئەنجامێك بەهۆی باڵا دەستی مەسرور بارزانی لەناو پارتی و حكومەتی هەرێمدا. فۆكەسی ئێستای بەغداد لاوازكردنی پێگەی هەرێمی كوردستانە لەئاستی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیشدا و بڕیارە بەپێی یاسا، فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی حكومەتی هەرێم هەڵبوەشێننەوەو چیتر نابێت حكومەتی هەرێم لەئاستی دبلۆماسیدا لەڕێگەی ئەو فەرمانگەیەوە پەیوەندییەكانی رێكبخرێت، بەڵكو دەبێت هەمووی بێتەوە بۆ بەغداد. ئەو هەویرەی بەغداد بەرنامەڕێژی بۆ كردووە ئاو زۆر دەكێشێت و دەرئەنجامەكانی كاریگەری راستەوخۆی لەسەر پێگەو ئابووری هەرێمی كوردستان دەبێت. هەرچەندە لە دەیان ساڵی رابردوو بەتایبەت پاش پێكهێنانی ئەنجومەنی حوكم لەعێراق و پێكهێنانی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكان، نەتوانرا مافە سەرەتاییەكانی هەرێمی كوردستان جێگیر بكرێت، سەرەڕای ئەوەی سەركردایەتی كورد رۆڵی سەرەكیان هەبوو لەپێكهێنان و سفرەی ئاشتكردنەوەی سەركردە عێراقییەكان لەشیعەو سوننە، بەڵام ئەوان بێ نمەك دەرچوون بەرامبەر داخوازی و شایستە رەواكانی هەرێمی كوردستان.

هاوڵاتی دەزگاى ئاسایشى هەرێم دەستبەسەرداگرتنى بڕى چوار کیلۆ تى ئێن تى و چەندین جۆرى جیاوازى چەک و تەقەمەنی لەلایەن ئاسایشى شارەوزرەوە راگەیاند و سێ تۆمەتباریش دەستگیر کراون. دەزگای ئاسایشی هەرێم لەڕاگەیەندراوێكدا بڵاویكردەوە، "هێزەكانی ئاسایش دوای ئەنجامدانی لێكۆڵینەوە و بەدەستهاتنی زانیاری، بەبڕیاری دادوەری لێكۆڵینەوەی ئاسایش رۆژی 7ی ئەم مانگە سێ تۆمەتبار كە كاریان قاچاخچێتی كڕین و فرۆشتنی چەك و تەقەمەنی نایاسایی بوە،  لە پارێزگای هەڵەبجە دەستگیركرد". ئەو چەک و تەقەمەنیانەى دەستیان بەسەردا گیراوە لە ماڵ و شوێنى دوکانى تۆمەتباراندا بوە و پێکهاتوە لە (چوار کیلۆگرام تى ئێن تى و 53 چەکى مامناوەند و چەکى ڕاو و 10 بۆمبى دەستى لە جۆرى نارنجۆک و نزیکەى دوو هەزار فیشەکى جۆراوجۆر و چوار دوربینى سەر چەک. ئەوەشیخستۆتەڕو، لەئێستادا تۆمەتباران بە ماددەی 15ی چەك ڕاگیراون و لێكۆڵینەوە لە دۆسیەكانیان بەردەوامە.

هاوڵاتی کێشەکانی نێوان یەکێتی و پارتی لەوەزارەتی پێشمەرگە گەشتوونەتە ئاستێکی «بنبەست» بەجۆرێک هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بیرلەوە دەکاتەوە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتەکە نوێ نەکاتەوە، چوارچێوەی هەماهەنگیش ناکۆکییەکانی یەکێتی و پارتی قۆستووەتەوە و دەیەوێت بودجەی لیوا هاوبەشەکانی پێشمەرگە راستەوخۆ بنێردرێت بۆ حکومەتی ناوەندی. رۆژی 23ی مانگی رابردوو هاوپەیمانی نێودەوڵەتی كۆبوونەوەی دەوری خۆی لەگەڵ وەزارەتی پێشمەرگە ئەنجامداوە، لەو كۆبوونەوەیەدا هاوپەیمانان رایانگەیاندووە، یەکخستنی هێزەکانی پێشمەرگە لەژێر چەتری وەزارەتی پێشمەرگە «بەسستی بەڕێوە دەچێت» ئەمەش بەهۆی «بارودۆخی سیاسی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان»ەوە. جەنەرال ماتیۆ ماركفارلن، فەرماندەی هێزەكانی هاوپەیمانان لەعێراق و سوریا باسی لەوە کردووە، «چاوەڕوانین هەرێمی كوردستان ویستی سیاسی نیشان بدات بۆ جێبەجێكردنی چاكسازییەكان پێش راپۆرتی پێداچوونەوەو هەڵسەنگاندنی ساڵانەی پنتاگۆن» كە لەمانگی ئەیلولی ئەمساڵدا دەكرێت. ماتیۆ ماركفارلن بە روونی بە نێچیرڤان بارزانی، فەرماندەی گشتی هێزی پێشمەرگەی كوردستانی وتووە، هاوپەیمانان دەیانەوێت لەماوەی یەك مانگدا، پارتی‌ و یەكێتیی كێشەی نێوانیان لەبارەی چاكسازییەكانی وەزارەتی پێشمەرگە چارەسەر بكەن‌، بەتایبەت كە كێشەی ئەو دوو حزبە لەوەزارەتی پێشمەرگە گەیشتووەتە بنبەست و پەیوەندی نێوان تیمی یەكێتی ‌و پارتی لەناو ئەو وەزارەتە پچڕاوە. ناکۆکییەکان بەجۆرێکە کە بەرپرسێکی باڵای وەزارەتی پێشمەرگە لەسەر پشکی یەکێتی بۆ دەنگی ئەمەریکا دەڵێت، «ناکۆکییەکانی نێوان یەکێتی و پارتی لەوەزارەتی پێشمەرگە گەشتوونەتە قۆناغی لێکترازان، ئەوەی دۆخەکەی هێشتووەتەوە تەنیا بڕیارێکی سیاسیە». بەرپرسەکەی یەکێتی، کەناوی نەهاتووە، باس لەوەش دەکات «بەشێکی زۆر لە کۆمپیوتەرەکانی ناو وەزارەت لەلایەن بەرپرسانی پارتی لەوەزارەتی پێشمەرگە هاککراون و لەژێر دەسەڵاتی یەکێتی هێندراونەتە دەرەوە». ئەو بەرپرسە دەشڵێت، «لیستی موچەی مانگی حەوت راکێشراوە، بێ ئەوەی ئیمزای هیچ ئەفسەرێکی یەکێتی لەسەر بێت، بەڵام پێشتر بەهاوبەشی ئەم کارە کراوە، کاک قوباد و کاک مەسرور چەندڕۆژی ڕابردوو کۆبوونەوەیان [لەسەر ئەم کێشانە] کردووە، بەڵام تا ئێستا بێئەنجام بووە». بە دەرفەت وەرگرتن لەو ناكۆكییانەی ناو وەزارەتی پێشمەرگە، بەشێك لەهێزەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی، هەوڵەكانیان چڕكردووەتەوە كە بڕی ئەو هاوكارییەی مانگانە نزیكەی 25 ملیۆن دۆلارە و هاوپەیمانان بۆ مووچەی لیوا هاوبەشەكانی وەزارەتی پێشمەرگە دەینێرێت، بگەرێتەوە بۆ حكومەتی ناوەندی و دواتر لەڕێگەی بەغدادەوە ئەو بڕە هاوكارییەی هاوپەیمانان هاوشێوەی هاوكارییە لۆجستییەكان بدرێت بە وەزارەتی پێشمەرگە، ئەویش دوای وردبینی و رادەستكردنی لیستی مووچەی ئەو هێزانە بە حكومەتی ناوەندی. سەرچاوەیەكی ئاگادار لەوەزارەتی پێشمەرگە بە رۆژنامەی هاوڵاتی وت، «لەساڵی 2016، ئەوكات كە مەسعود بارزانی، سەرۆكی هەرێم و فەرماندەی گشتی هێزەكانی پێشمەرگە بووە، لێكتێگەیشتنێكی لەگەڵ ئەمریكا و هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش ئەنجامداوە، كە یاریدەدەری ئەوكاتی وەزیری بەرگری ئەمریكا بۆ كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، و كەریم سەنجاری كە ئەوكات وەزیری پێشمەرگە بووە بەوەكالەت لە شوێنی مستەفای سەید قادر، ئیمزای لەسەر لێكتێگەیشتنەكە كردووە». سەرچاوەكەی وەزارەتی پێشمەرگە ئەوەی روونکردەوە،» ئەوكات هاوكارییە ماددی و لۆجستییەكەی ئەمریكا بۆ پێشمەرگە لەسەر بنەمای رێكخستنەوەی هێزی پێشمەرگە و بەشداری لەجەنگی دژی داعش و هەماهەنگی بووە لەگەڵ سوپای عێراق». ئەو سەرچاوەیە ئەوەشی ئاشکرایکرد کە ماتیۆ ماکفارلن لەسەردانەكەی بۆ هەولێر چانسێكی كەمیداوە بەلێپرسراوانی باڵای هەرێمی كوردستان سەبارەت بە بەردەوامی هاوكارییە داراییەكانی ئەمریكا بۆ پێشمەرگە و هۆشداری ئەوەیداوە «ئەگەری زۆرە ئەمساڵ ئەو لێكتێگەیشتنەی نێوان واشنتۆن و وەزارەتی پێشمەرگە نوێنەكرێتەوە، بە تایبەت كە راوێژكارانی سەربازی پنتاگۆن لە راپۆرتی ساڵانەی خۆیان بۆ كۆنگرێس رونیانكردووەتەوە، سەرەرای پاڵپشتی ماددی و لۆجستی، بەڵام هێزەكانی پێشمەرگە بەرەوپێشچوونی زۆری بەخۆوە نەبینیوە». بەڵام لەدوایین لێدوانیدا بابەکر زێباری، راوێژکاری سەرۆکی هەرێمی کوردستان بۆ کاروباری سەربازی، باس لەوە دەکات هیچ گرفتێک لەوەزارەتی پێشمەرگە بوونی نییە، «هاوپەیمانان بەردەوامن لە پشتگیری و هاوکاریکردنی هێزی پێشمەرگە و بەردەوامیش دەبن، هەندێک دەیانەوێت گرژی دروستبکەن و ئەو باسانە دەوروژێنن». بابەکر زێباری دەشڵێت، بەمنزیکانە کۆبوونەوەی هاوبەش ئەنجامدراوە و «رێککەوتنی ستراتیژی و هەماهەنگی لەنێوان پێشمەرگە و هاوپەیمانان هەیە. پرۆسەی چاکسازی لەوەزارەتی پێشمەرگە بەردەوامە و بەپێی خشتەی دیاریکراویش بەڕێوەدەچێت و هیچ بەربەستێکی لەبەردەمدا نییە». هەرچەندە راوێژکارەکەی سەرۆکی هەرێم نکوڵی لەبوونی ناکۆکی و کێشە دەکات لەوەزارەتی پێشمەرگە، بەڵام هەوڵێ بڕینی بودجەی لیوا هاوبەشەکان لەلایەن بەرپرسانی عێراقییەوە لەکابینەی پێشتریشدا بوونی هەبووە. لە کابینەی رابردوودا ئەم هەوڵە بوونی هەبووە بۆ راگرتنی مووچەی لیوا هابەشەکانی وەزارەتی پێشمەرگە و سەرچاوەکەی هاوڵاتی دەڵێت، مستەفا کازمی، سەرۆکوەزیرانی پێشووی عێراق، لەدوایین سەردانیدا بۆ واشنتن ئەو پرسەی لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریکی تاووتوێ کردووە. مستەفا کازمی لە دوایین سەردانیدا لەساڵی 2020 «ئەو پرسەی لەگەڵ ئیدارەی كۆشكی سپی تاوتوێكردووە، و هاوكارییەكانی ئەمریكا بۆ پێشمەرگە لەڕێگەی حكومەتی ناوەندییەوە، لە چوارچێوەی ئەو رێككەوتنە ستراتیژییە كە كازمی لەواشنتۆن ئیمزای كردووە یەكلاكراوەتەوە و پرسەكەش بەنهێنی لەنێوان هەردوولا ماوەتەوە و ئێستا كار بۆ جێبەجێكردنی دەكرێت،» سەرچاوە ئاگادارەکە لە وەزارەتی پێشمەرگە ئەمەی وت. جگە لەمەش، رۆژنامەی هاوڵاتی زانیویەتی، بەشێك لە سەركردەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی لە ڕێگەی ئیدارەی ئەحزابی كۆمیسۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق، پلانیان هەیە بۆ دروستكردنی لەمپەر لەبەردەم پارتی و یەكێتی لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق، بە تایبەت لەناوچە جێناكۆكەكان. حاكم شێخ لەتیف، پسپۆری یاسایی دەستوری بە رۆژنامەی هاوڵاتی وت، «لە ساڵی 2015 پەرلەمانی عێراق یاسای رێكخستنی حزبی پەسەند كرد، كە بەیاسای ژمارە 36 ناسراوە، كە یەكەم یاسا بوو كە بۆ رێكخستنی پرۆسەی پێكهێنان و كارپێكردنی حزبەكان لەوڵاتدا داڕێژرا. یاساكە چەند بڕگەیەكی لەخۆگرتبوو، لەوانە پارەدان، بەرنامە و چالاكیی حزبی و بەشداریكردنی لەپرۆسەی سیاسی، كە لەماددەی هەشتی یاساكەش رێگری لەبەشداریكردنی ئەو لایەنانەی كراوە كە باڵی چەكداریان هەیە لەپرۆسەی سیاسیدا». بۆیە لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ ساڵی 2018، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بڕیاریدا بەتۆماركردنی باڵی هێزە چەكدارەكان بۆ بەشداری لەپرۆسەی هەڵبژاردن، ئەمەش بۆ جیاكردنەوەی هێزە چەكدارەكان بوو لە حزبی سیاسی، بۆیە هێزە عێراقییەكان ئەو گرفتەی خۆیان چارەسەر كردووە، و گروپە ملیشیاكانیان لەناو دامەزراوەی حەشدی شەعبی كە سەر بەئەنجوومەنی وەزیرانە رێكخستووەتەوە. حاكم شێخ لەتیف دەشڵێت، ئەگەر لەبەغداد پرسی پێشمەرگە وەك هێزێكی چەكداری حزبی بوروژێنن، پاساوی یاساییان دەبێت بۆ رێگری كردن لەهەردوو حزبی دەسەڵاتداری هەرێم بۆ بەشداری لەپرۆسەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق.

شەنای فاتیح وەزارەتی ئاوەدانکردنەوەو نیشتەجێبوونی حکومەتی هەرێمی کوردستان دروستکردنی زیاتر لە نۆ هەزار یەکەی نیشتەجێبوونی بۆ کرێنشینان و کەمدەرامەتان راگەیاند لەسەنتەری پارێزگاکان و زۆربەی قەزاو ناحییەکان بەقیستی ٢٥ساڵ و هاووڵاتیان دەتوانن  لەڕێگەی فۆڕمێکی ئۆنلاینەوە داواکاری پێشکەش بکەن. رۆژی ٨ی ئابی ٢٠٢٣، دانا عەبدولکەریم، وەزیری ئاوەدانکردنەوەو نیشتەجێکردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەکۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: پێگەی ئەلیکترۆنی تایبەت بەپێشکەشکردنی فۆرمی یەکەی نیشتەجێبوون بەپێی یاسای ژمارە ١٦ی ساڵی ٢٠١٢ی یاسای نیشتەجێبوونی تایبەت بەیەکەکانی نیشتەجێبوون بۆ خەڵکی کەمدەرامەت لەهەرێمی کوردستان دەرکراوە، کارا دەکرێت، ئەو هاووڵاتییانەی خۆیان بەشایستە دەزانن، دەتوانن فۆرم پڕبکەنەوە. وتیشی: فۆرمەکە بەشێوەیەکی زانستی داڕێژراوەو پاش وەرگرتنی بۆچوون و پێشنیاری کۆمەڵەی کرێنشینانی کوردستان، پێشکەش کردنی داواکاریش تاوەکو رۆژی (یەک)ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ بەردەوام دەبێت، پاشان بەپێی یاسای نیشتەجێبون خاڵبەندی بۆ ئەو کەسانەی داواکاریان پێشکەش کردووە دەکرێت. دواتر لەلای لیژنە تایبەتمەندەکانی وەزارەتەوە پێداچوونەوەی بۆ دەکرێت و ئاراستەی ئەو لیژنانە دەکرێت کە لەچوارچێوەی یەکە کارگێڕییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانە، واتە لەھەر سنورێکی هەر یەکەیەکی کارگێڕی بوو لەو سنورە لیژنەیەک پێکدەهێنرێت بۆ پەسەندکردنی خاڵبەندییەکە، دانا عەبدولکەریم وای وت. یەکەکان ژمارەیان نۆ هەزارو چوار یەکەیەو بەشێکیان دروستکردنیان تەواوبووەو بەقیستی ٢٥ ساڵ و بەبێ پێشەکی دەدرێنە کەمدەرامەتان یەكێك لەمەرجە سەرەكییەكانیش ئەوەیە ئەو كەسەی فۆڕمی بۆ وەرگرتنی یەكەی نیشتەجێبون پڕدەكاتەوە دەبێت تەمەنی لەسەرووی ١٨ ساڵ و خێزاندار بێت. مەریوان مەلا حەسەن، بەڕێوبەری راگەیاندنی وەزارەتی ئاوەدانکردنەوەو نیشتەجێبوون لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: نرخی یەکەکان لەنێوان ٤٥ تا ٥٥ ملیۆن دینارن و بەپێی شوێنەکان دەگۆڕێت، بۆ نموونە: لەهەولێر مەوادو بلۆک و چیمەنتۆ گرانە نرخی یەکەکان گرانترە بەراورد بەشوێنێکی وەک شەقڵاوە یان رانییە کەمەواد لەو شوێنانە هەرزانترە. ئەو هاووڵاتیانەی کە وەک کەمدەرامەتان ئەو یەکە نیشتەجێبونانە لەوەزارەتی ئاوادانکردنەوە و نیشتەجێکردنی حکومەتی هەرێم وەردەگرن، پێویستە مانگانە ١٥٠ تا ١٧٥ هەزار دینار بۆ ماوەی ٢٥ ساڵ بدەنەوە بەحکومەتی هەرێم. لەبارەی یەکێک لەمەرجەکانی وەرگرتنی یەکەکانەوە مەریوان مەلا حەسەن وتی، «ئەگەر هاووڵاتییەک پێشتر سوودمەند بووبێت لەحکومەت مافی وەرگرتنی ئەو یەکانەی نییە، بۆیە پێویستە هاووڵاتیان ڕاستگۆ بن لەپڕکردنەوەی ئەو فۆڕمە ئۆنلاینەدا، چونکە بەدواداچوون بۆ ئەو فۆڕمانە دەکرێت و دەربکەوێت کەسێک بەناڕاستگۆیی زانیارییەکانی پڕکردبێتەوە ناوەکەی دەردەهێندرێت و یەکەکە دەدرێتە کەسێکی شایستە».    

هاوڵاتی هونەر جەمال، وتەبێژی وەزارەتی دارای حکومەتی هەرێم ڕایگەیاند: لە ئێستادا لێژنەیەکی چاودێری دارای عێراق لە هەرێمە و وردبینی لەسەرجەم خەرجی و داهاتەکانی کوردستان دەکات. وتیشی، " پێویستە لە 18 تا 25 ی ئەم مانگە، مووچەی فەرمانبەران و شایستە داراییەکانی دیکەی هەرێم ڕەوانە بکرێت." هەروەها جەختی کردەوە ئەو ژمارەیەی لە بودجە جێگیرکراوە بۆ موچەی موچەخۆرانی هەرێم، ئەو بابەتە چارەسەر بووە وتیشی" دەتوانین بڵێین موچەی فەرمانبەرانی هەرێم لە خەم ڕەخسیوە".

هاوڵاتی ئەمشەو نوێنەران و ئەنجوومەنی سەرجەم یەکەکانی نیشتەجێبوون لە سلێمانی دژی گرانی نرخی کارەبای سیتییەکان گردبوونەوە و داوایان کرد هەمواری ئەو ڕێنماییە بکرێت، ناکرێت بەو رێژە زۆرە نرخی کارەبا زیاد بکرێت چونکە بارگرانی لەسەر شانی دانیشتوانی ئەو سیتییانە دروست دەکات .  نوری حەمە سەعید، سەرۆکی ئەنجوومەنی دانیشتوانی چوارچرای نوێ لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند"لە سیتییەکانی سلێمانی نرخی کارەبای نیشتیمانی کراوە بە 157 دینار بۆ هەر وەحدەیەک، بۆ کارەبای موەلیدەش 270 دینارە بۆ هەر وەحدەیەک، ئەوەش بارگرانییەکی زۆری بەسەر دانیشتوانی سیتییەکان دروست کردوە." وتیشی، "بەشێوەیەکی نایاسایی ئەم نرخانە زیاد کراون و بارگرانییەکی زۆری خستوەتەسەر شانی دانیشتوانی یەکەکانی نیشتەجێبوون، دڵنیاین دوای ئەوەی پرۆژەکە جێبەجێ بێت و دەنگی ناڕەزایەتی نەبێت ئەم بڕیارە بەسەر گەڕەکەکانی دیکەش دەسەپێنرێت ." باسی لەوەشکرد، ئەم جیاکارییەی دروست دەکرێت لەنێوان دانیشتوانی سیتییەکان و دانیشتوانی گەڕەکەکان نازانرێت لەسەر چ بنەمایەک ئەم کارە کراوە، دڵنیایی دەدەین کە دانیشتوانی سیتییەکان کەسیان دەوڵەمەند نین بەو ڕادەیەی گرفتی پێدانی کارەبایان نەبێت هاوکات داوا لە حکومەت دەکەن کە هەمواری رێنماییەکان بکەنەوە و چیتر دۆخەکەیان قورستر نەکرێت.

هاوڵاتی پرسی سووتانی دارستانەكانی زاگرۆس و لەوانە دارستانەكانی مەریوان بووە بەپرسێكی گرنگی ژینگەیی، هەموو ساڵێك سەدان هێكتار لەدارستان و پووش و پاوانەكانی مەریوان و دەرووبەری دەسووتێن. تۆڕی مافەکانی مرۆڤی کوردستان لە ڕاپۆرتێکدا باس لە سوتانی دارستانەکانی مەریوان و دەوروبەری و شەونخونی ژینگە پارێزانی ناوچەکە بۆ کوژاندنەوەی ئاگرەکە دەکات و دەڵێت گومان لەوەدا نییە کە ئاگرکەوتنەوەکان دەستی مرۆڤیان تێدایە. سەبارەت بە سوتانی دارستانەکان ژینگە پارێزێک بە تۆڕی مافەکانی مرۆڤی کوردستانی وتووە، "«قسەکانی هەندێ لە کاربەدەستان و ڕاگەیاندنە نێودەوڵەتییەکان  سەبارەت بە سەرچاوەی ئاگرکەوتنەوەکانی ئەمساڵ کە تەنها بە بەرهەمی گۆڕانکاریی کەشوهەوای لە قەڵەم دەدەن، نەک تەنها پێچەوانەی راستییەکانە بەڵکوو لەگەڵ ئەوەی کە ئێمە لە خودی شوێنەکەدا دەیبینن دژایەتیی هەیە». و دەشڵێت"  نزیکەی ١٠ ڕۆژ لەمەوپێش  ئاگرێکی گەورە دوو ناوچەی نزیک لە یەکی گرتەوە؛ دارستانەکانی گوندی «کانی میران» کە بەرەو گوندی «ساوا»یش کشا، لەوبەری زرێباریشەوە دارستانەکانی گوندی «سێف» کە بەرەو دارستانەکانی دەوروبەری خۆی تەشەنەی سەند. بەپێی مەزەندەی ئەنجومەنی سەوزی چیا، لە ئەنجامی ئەم ڕووداوەدا بە گشتی نزیکەی ٤٤٠ هێکتار لە دارستانەکانی ئەم دوو شوێنە لە ئاگردا سووتاوە. هاوکات ئەو ژینگە پارێزە باسی لەوەشکردووە کە" لە سەرەتای ئەم مانگەشەوە لە دارستانەکانی گوندی «ئاسنەوە» لەسەر سنووری هەرێمی کوردستان ئاگر کەوتەوەو  ئاگرەکە زۆر خێرا بەرەو گوندەکانی تریش تەشەنەی سەند، بەڵام لەبەر بوونی ژمارەیەکی زۆری مین (ئەڵغام)ی پاشماوەی شەڕی ئێران و ئێراق لە شاخەکانی ناوچەکەدا، هەوڵی کۆنترۆڵکردنی ئاگرەکە تا ٣ ڕۆژ دوا کەوت هەر بۆیە ئاگرەکە ناوچەیەکی زۆر گەورەی گرتەوە." هاوکات  گەورەترین ئاگرکەوتنەوەی ئەمساڵ کاتژمێر ١١ی ڕۆژی ١٢ی گەلاوێژ (٣ی مانگی هەشت) ئەمجار لە دارستانەکانی گوندی «دەرەوەران» لە باکووری شاری مەریوانەوە دەستی پێ کرد، ئاگرێکی هێندە گەورە کە ئەنجومەنی سەوزی چیای ناچار کرد داوای یارمەتی لە ئەنجومەن و چالاکانی شارەکانی تری کوردستان بکات. بە وتەی ئەم ژینگە پارێزە : «لە ماوەی ١٦ ساڵی ڕابردوودا کە ئەنجومەنی سەوزی چیا لە بواری کوژاندنەوەی ئاگری دارستانەکاندا چالاک بووە، قەت ئاوا ئاگرێکی گەورە و دژوارمان نەبینیبوو. دارستانەکانی گوندی دەرەوەران و گوندە نزیکەکانی تری، لە ڕیزی چڕترین دارستانەکانی کوردستاندان و هەر ئەمەیش کاری کۆنترۆڵکردنی ئاگرەکەی زۆر سەختتر کردەوە». سەبارەت بە یارمەتییەکان لەلایەن حکومەتی ناوچەکەوە ژینگە پارێزان دەڵێن، یارمەتییەکان لە ئاستی قەیرانەکاندا نەبوون و تەنها دوای گوشاری ڕای گشتی چەند هاوکارییەک کراون کە لە ئاستی پێویستدا نەبووە. لە زنجیرە ئاگرکەوتنەوەکانی چەند ڕۆژی ڕابردووی مەریواندا تا ئێستا ٢٠ ژینگە پارێز بریندار بوون کە برینی دوو کەسیان سەختبووە  و ئەوانی تریان هەر لە شوێنی ڕووداوەکاندا چارەسەریان بۆ کراوە. هاوکات ئەنجومەنی سەوزی چیا بۆ یەکەم جار کامپی دیاریکراوی لە هەندێ خالی نزیک لە شوێنی ئاگرکەوتنەوەکان کردووەتەوە و ڕێکخستنی تیمەکان لەم کامپانەوە جێبەجێ دەکات. ئەم ئەنجومەنە لە بانگەوازەکانی خۆیدا داوای لە خەڵک کردووە کە جیا لە دابینکردنی کاڵا و خۆراک، یارمەتیی بە پارە بۆ حسابی بانقیی ئەنجومەن بنێرن، چونکە هەندێ لە کەرەستە و پێویستەکان بۆ کۆنترۆڵکردنی ئاگر لە بازاڕدا نادۆزرێنەوە و دەبێ بە تایبەتی داوای دروستکردنیان بکرێت. ژمارەی حسابی بانقیی ئەنجومەنی سەوزی چیا بۆ وەرگرتنی یارمەتییەکان : 6104337913074793 سەبارەت بە هۆکاری ئاگرکەوتنەوەکانی ئاگر لە دارستانەکانی مەریوان ئەم ڕاپۆرتەی ڕۆژنامەی هاوڵاتی بخوێنەرەوە: دارستانەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەناودەبرێن  

هاوڵاتی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان، فۆڕمی دابەشكردنی نۆ هەزار یەكەی نیشتەجێبونی راگەیاند و بەپێی پرۆژەكەش، بەبێ پێشەكی و بەقیستی 25 ساڵ ئەو یەكانە دەدرێنە هاوڵاتیان. دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن ئەمڕۆ سێشەممە لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، ئەو یەكانە بەبێ پێشەكی بە قیستی 25 ساڵ دەدرێن بە كەمدەرامەتان. وەزیری ئاوەدانکردنەوە روونیکردەوە، ئەو یەکانە بەبێ پێشەکی بە قیستی 25 ساڵ دەدرێن بە هاووڵاتییانی کەمدەرات. گوتیشی: "لە ئەمڕۆوە ئەو هاووڵاتییانەی خۆیان بە شایستە دەزانن بۆ وەرگرتنی ئەو یەکانە دەتوانن فۆڕمەکانیان پڕبکەنەوە و زانیارییەکان بخەنەڕوو، کە بەشێوەیەکی زانستی و بەهاوکاری کۆمەڵەی کرێنشینان فۆڕمەکان ئامادەکراوە". سەبارەت بە چۆنییەتی پێشکەشکردن بۆ بەدەستهێنانی ئەم یەکانە دانا عەبدولكەریم دەڵێت : "لە ماوەی سێ مانگدا هاووڵاتییان دەتوان فۆڕمەکانیان پێشکەش بکەن" ئەوەشیخستەڕو، "دوای پڕكردنەوەی فۆڕمەكان لەلایەن هاوڵاتیانەوە، لیژنەی تایبەت لە سنوری ناحیە و قەزا و ئیدارە سەربەخۆكان پێكدەهێنرێت بۆ دیاریكردن و هەڵسەنگاندنی خاڵەكان، یەكێك لە مەرجە سەرەكییەكانیش ئەوەیە ئەو كەسەی فۆڕمی بۆ وەرگرتنی یەكەی نیشتەجێبون پڕدەكاتەوە دەبێت تەمەنی لە سەروی 18 ساڵ و خێزاندار بێت".  

هاوڵاتی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستیی هەرێمی کوردستان، ناوی ئەو زانکۆ و پەیمانگە تایبەتانە بڵاودەکاتەوە کە مۆڵەتیان هەیە و دەڵێت، لە هەرێمی کوردستاندا 17 زانکۆ و 12 پەیمانگەی تایبەت هەن کە لەلایەن وەزارەتەوە مۆڵەتیان هەیە. وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی ڕایگەیاندوە "جگە لەم زانكۆ و پەیمانگە تایبەتانەی لە لیستی هاوپێچدا هاتون و پابەندی مەرج و ڕێنماییەكانی وەزارەتن، هیچ زانكۆ و پەیمانگە و كۆلێژ و زانكۆیەكی تر، لە لایەن وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستیی حكومەتی هەرێمی كوردستان، مۆڵەتیان پێ نەدراوە و باوەڕپێكراو نین". بەگوێرەی ئەو لیستەی وەزارەتی خوێندنی باڵا بڵاویکردووەتەوە، لە پارێزگای هەولێر هەشت زانکۆ و شەش پەیمانگەی تایبەت هەن؛ لە پارێزگای سلێمانی حەوت زانکۆ و سێ پەیمانگەی تایبەت هەن و لە پارێزگای دهۆکیش دوو زانکۆ و سێ پەیمانگەی تایبەت هەن.   زانکۆ تایبەتەکان لە سنوری هەولێر: زانكۆی نێودەوڵەتیی تیشك زانكۆی جیهان - هەولێر زانكۆی لوبنانیی فڕەنسی زانكۆی نۆلج زانكۆی بەیان زانكۆی ئەربیلی نێودەوڵەتی زانكۆی كاسۆلیك كۆلێژی قەڵای زانكۆیی بۆ دیراساتی ئایینی   زانکۆ تایبەتەکان سنوری سلێمانی: زانكۆی ئەمریكی لە عێراق/ سلێمانی زانكۆی كۆمار بۆ زانست و تەكنەلۆجیا زانكۆی گەشەپێدانی مرۆیی زانكۆی جیهان - سلێمانی زانكۆی نێودەوڵەتیی تیشك/ لقی سلێمانی زانكۆی قەیوانی نێودەوڵەتی كۆلێژی گۆیژەی زانكۆیی بۆ دیراساتی ئایینی   زانکۆ تایبەتەکانی سنوری دهۆک: زانكۆی جیهان - دهۆك زانكۆی نەورۆز   پەیمانگا تایبەتەکانی سنوری هەولێر:   پەیمانگەی تەكنیكیی تایبەتی ڕواندز پەیمانگەی نۆبڵی تایبەت پەیمانگەی تەكنیكیی پایتەخت پەیمانگەی تەكنیكیی تایبەتی ئایندە پەیمانگەی تەكنیكیی هەیبەتسوڵتان پەیمانگەی تەكنیكیی گەشەی تایبەت   پەیمانگا تایبەتەکانی سنوری سلێمانی: پەیمانگەی تەكنیكیی كوردستان پەیمانگەی تەكنیكیی تایبەت لە كەلار پەیمانگەی تەكنیكیی ناشناڵ بۆ تەكنەلۆجیا   پەیمانگا تایبەتەکانی سنوری دهۆک: پەیمانگەی تەكنیكیی دهۆكی تایبەت پەیمانگەی تەكنیكیی ئاراراتی تایبەت پەیمانگەی تەكنیكیی تایبەتی ڕواندز - لقی زاخۆ  

هاوڵاتی بە پێی هەواڵێک کە ئەمڕۆ سێ شەممە ٨ی ئاب،  لە ماڵپەڕ و رۆژنامە ناوخۆییەکانی ئێران بڵاو کراوەتەوە، لە سەرەتای دەستپێکردنی خۆپیشاندانەکانەکانەوە تا ئێستا، زیاتر لە ١٠٠ رۆژنامەنووس دەستگیرکراون و بەشێکیان سزای زیندانیان بەسەردا سەپاوە. ئەمڕۆ سێشەممە ٨ی ئاب ( ١٧ی گەلاوێژ) لە ئێران بە رۆژی رۆژنامەنووس ناسراوەو بەم بۆنەوەیە رۆژنامەکان باسیان لە دۆخی ئازادی و دۆخی رۆژنامەنووسەکان کردووە رایانگەیاندووە لە ساڵی رابردوودا زیاتر لە ١٠٠ رۆژنامەنووس و  دەستبەسەر کراون و بەشێکیان سزای زیندانیان بۆ بڕاوەتەوە. رۆژنامەی (هم میهن)، لیستێکی دوور و درێژی بڵاو کردۆتەوە لە ناوی ئەو رۆژنامەنووسانەیی تێدایە کە لە سەردەمی خۆپیشاندانەکانی ئێراندا  گیراون و ئاماژەی بە ناوی ٧٦ رۆژنامەنووس و پەیامنێر کردووە . هاوکات ئەکبەت مونتەجی، بەڕێوەبەری ئەنجومەنی پیشەیی رۆژنامەنووسەکانی تاران بە جەختکردنەوە لە سەر ئەوەی :" لە ساڵی رابردوودا زیاتر لە ١٠٠ رۆژنامەنووس دەستگیرکراون"، وتشی  :" بەم قۆڵبەستکردن و زیندانیکردنانە رەوتی گەیاندن و بڵاوکردنەوەی زانیارییەکان ناوەستێت و وەک ئاو رێگای خۆی ئەدۆزێتەوە". هاوکات بەڕێوەبەری ئەنجومەنی پیشەیی رۆژنامەنووسەکانی تاران، ساڵی رابردووی وەک " سەردەمی رەشی رۆژنامەنووسی" ناوبردو وتی :" سەردەمی رەشی رۆژنامەنووسی کۆتایی نەهاتووەو یەکدەستکردنەوەی سیستەم مانای سڕینەوەو دوورخستنەوەی دەنگە جیاوازەکان و هەروەها زیندانی کردن و دوورخستنەوەی میدیاکار و رۆژنامەنووسەکانە." لە راپۆرتەکاندا یەکێک لەو رۆژنامەنووسانەی ئاماژەی پێدراوە، نازیلا مەعرووفیان، کچە رۆژنامەنووسی سەقزییە کە لە زیندانی ئێڤین دەستبەسەرەو لە ئێستادا باری تەندروستی ناجێگیرەو چەن رۆژ لەوە پێش گەیەنرایە نەخۆشخانە. هەروەها ئاماژە دراوە بە ناوی "نیلووفەڕ حامیدی" پەیامنێری رۆژنامەی شەرق و ئیلاهە محەممەدی پەیامنێری رۆژنامەی (هم میهن) کە ٣٢٠ رۆژە لە زیندانن بە هۆی بڵاوکردنەوەی هەواڵەکانی سەردەمی خۆپیشاندانەکانی ژن ژیان ئازادی. ئێران بە گەورەترین زیندانی رۆژنامەنووسەکان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناسراوەو یەکێکە لەو وڵاتانەی کە ئازادی راگەیاندن تێیدا زۆر سنووردارە. دوای چین ئێران وەک گەورەترین زیندانی رۆژنامەنووسەکان لە دونیا دەناسرێت.  

هاوڵاتی ئێوارەی ئەمڕۆ تەرمی هاوڵاتییەک دوای شەش ڕۆژ لە مردنی لە ماڵەکەی خۆی لەسەنتەری دهۆک دۆزرایەوە. سەرچاوەیەک لە پۆلیسی دهۆک بە هاوڵاتی ڕاگەیاند، "دوای ئەوەی ژمارەیەک لە هاوڵاتیانی بینایەکی نیشتەجێبوون سکاڵایان لە بوونی بۆنێکی ناخۆش کردووە پۆلیس چۆتە ئەو جێگەیەو تەرمی هاوڵاتییەکیان لەناو شوقەیەکدا دۆزیوەتەوە و بە گوێرەی زانیارییە سەرەتاییەکان زیاتر لە پێنج ڕۆژە مردووە." وتیشی ،" ئەو لاشەی ئەمرۆ دۆزراوەتەوە،هی کەسێکی بووە کەتەمەنی لەنێوان 60 بۆ65 ساڵدا بووە کە بە تەنیا لەو شوقەیەدا ژیاوە". لەئێستادا تەرمی ئەو هاوڵاتییە  رەوانەی پزیشکی دادی دهۆک کراوە و لێکۆڵینەوەکان دەستی پێکردووە.  

هاوڵاتی ئەمشەو لەئەنجامی شەڕی نێوان دو خانەوادە لە ناحیەی شۆڕشی سەر بەقەزای چەمچەماڵ، شەش كەس برینداربون كە پێنج كەسیان بەگوللـە و یەكێكیشیان بەبلۆك برینداركراوە. ئێوارەی ئەمڕۆ دووشەممە لە گەڕەکی قادر کەرەمییەکان لە ناحیەی شۆڕشی سەر بە قەزای چەمچەماڵ، بەهۆی کێشەی کۆمەڵایەتیەوە شەڕ لەنێوان دو بنەماڵەدا دروستبوە و شەڕەتەقە رویداوە، لە ئەنجامدا شەش کەس برینداربون بە گوێرەی زانیارییەکان بریندارەكان دو ئافرەت و چوار پیاو بون، سێ لە بریندارەكان كە دو پیاو و ئافرەتێكن بەهۆی دۆخی تەدروستیانەوە رەوانەی نەخۆشخانەی شار لە سلێمانی كراون هاوکات هێزە ئەمنیەكان گەیشتونەتە شوێنی روداوەكە و دۆخەكەیان كۆنتڕۆڵكردوە، لێكۆڵینەوە و بەدواداچونیش بۆ دەستگیركردنی تۆمەتبارەكان دەستیپێكردوە.