هاوڵاتى وەزیری تەندروستیی هەرێمی کوردستان رایگەیاند ژمارەی تووشبووانی کۆرۆنا بەراورد بە چەند هەفتەی رابردوو دوو ئەوەندە زیادبووە و دەشڵێت، ڤایرۆسی کۆرۆنای گۆڕاو لە جۆری دەلتا لە هەرێمی کوردستان دەستنیشانکراوە. ئەمڕۆ پێنجشەممە 15-07-2021 سامان بەرزنجی، وەزیری تەندروستی هەرێمی کوردستان رایگەیاند "ڤایرۆسی کۆرۆنای گۆڕاو لە جۆری دەلتا لە هەرێمی کوردستان دەستنیشانکراوە، ماوەیەکی زۆرە بەدواداچوون دەکەین و پشتڕاستبووەوە کە ئەم جۆرە لە هەرێمی کوردستان بڵاوبووەتەوە." وەزیری تەندروستیی هەرێمی کوردستان ئاماژەی بەوەشدا کە هۆشیاری تەندروستی لە هەموو شتێک گرنگترە و داوای لە هاونیشتمانیان کرد خۆیان بپارێزن.
هاوڵاتى جێگری سەرۆکی پەرلەمانی عێراق و کاندیدی رەوتەکەی سەدر لەبەشداریکردنی هەڵبژاردنەکان کشایەوە. دوای ئەوەی ئەمڕۆ موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدر بێبەریبونی خۆی لەحکومەتی ئێستا و داهاتوی عێراق راگەیاند و بایکۆتی هەڵبژاردنەکانی کرد، حەسەن کەعبی جێگری سەرۆکی پەرلەمانی عێراق و کاندیدی رەوتەکەی سەدر لەبەشداریکردنی هەڵبژاردنەکان کشایەوە. حەسەن کەعبی، جێگری سەرۆکی پەرلەمانی عێراق لەپەڕەی فەرمی خۆی لەفەیسبوک باسی لەوەکردوە، دوای وتارەکەی موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتەکەیان بڕیاریداوە لەخۆکاندیدکردن و بەشداریکردن لەهەڵبژاردنی پێشوەخت بکشێتەوە. ئەمڕۆ موقتەدا سەدر لەپەیامێکی ڤیدیۆییدا بێبەریبونی خۆی لە حکومەتی ئێستا و پێشوی عێراق دەربڕی و رایگەیاند، بۆ قۆناغی داهاتو "من بەشداری هەڵبژاردن ناکەم، بەڵام هیوادارین خەڵکی باش و چاکسازییخواز لەهەڵبژاردنەکەدا سەرکەوتن بەدەستبهێنن". ئاماژەی بەوەشکرد، رەوتەکەیان هیچ کاتێک بەشێک نیە لەوانەی دەستیانگرتوە بەسەر سەروەت و سامانی وڵاتدا و عێراقیان بۆ دەسەڵات و بەرژەوەندییەکانیان دەوێت، بەڵکو لای رەوتی سەدر خۆشەویستی و خزمەتکردنی نیشتیمانی لەهەمو کورسی و هەڵبژاردنێک گرنگترە. رێبەری رەوتی سەدر ئەوەشی خستەڕو، هەموان لەخزمەتکردنی نیشتیماندا بەڕێژە و بەرپرسیاریەتی جیاواز بەرپرسیاربون، هەروەها هەندێک لایەنیش ترسی ئەوەیان هەیە پرۆسەی چاکسازی بەرژەوەندییەکانیان بخاتە مەترسییەوە.
هاوڵاتى ڕزگار عەلی ئەندامی مەکتەبی سیاسی یەکێتی ڕایگەیاند، یەکێتی لە مێژووی خۆیدا زۆر بارودۆخ و قەیران و کێشەی گەورە و سەختی روو بەروو بوەتەوە و پێویستە ژیرانە مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆخە بکەین. ئەمڕۆ پێنج شەممە 15ی تەمموزی 2021، ڕزگار عەلی ئەندامی مەکتەبی سیاسی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان ڕایگەیاند، ''یەکێتی نیشتیمانیی کوردستان لە مێژووی خۆیدا زۆر بارودۆخ و قەیران و کێشەی گەورە و سەختی روو بەروو بوەتەوە کە نەیانتوانیوە کاریگەرییان ھەبێت لەسەر سەنگ و قورسایی یەکێتیی لە ھاوکێشە و گۆڕەپانی سیاسیدا.'' ئەندامەکەی مەکتەبی سیاسی یەکێتیی ئەوەشیخستەڕوو، ''بە پێویستی دەزانم کە ھەموو ھەڤاڵانمان لە سەرکردایتی و کادرانی یەکێتیی لە ھەموو ئۆرگانەکان زۆر بە ژیرانە مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆخە کێشەدارەی نێوخۆی یەکێتیی بکەن.'' ڕزگار عەلی باسیلەوەشکرد، ''ھەموومان دەست لە ناو دەست ھەوڵەکانمان چڕتر دەکەینەوە بۆ کۆتاییھێنان بەم دۆخە و دڵنیاتان دەکەینەوە کە ھەوڵ دەدەین بۆ ئەو ئامانجەی کە لە بەرژەوەندی یەکێتیی بێت.
هاوڵاتى موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر رایگەیاند، کە بەشداری هەڵبژاردنەکانی ئەمساڵی عێراق ناکەن و دەست لە حکومەتی ئێستا و داهاتوو دەکشێننەوە. دەشڵێت، ئەوەی لە عێراقدا روودەدات پلانێکە بۆ شکستپێهێنانی گەلەکەی. سەدر ئەوەشیخستەڕوو، "ھۆشداری دەدەم؛ کە بەر لەوەی عێراق وەکو ئەفغانستان و سوریای لێبێت دەبێت گەندەڵکاران لە حوکمڕانی دووربخرێنەوە." سەدر هیواش دەخوازێت بەوەی، خەڵکی باش لە هەڵبژاردنەکاندا دەربچێت
سازدانی: عەمار عەزیز مامۆستایەكی زانكۆی دهۆك ئاماژە بەپێناسەی دەستور دەدات و دەڵێت:» دەستور لەهەرێم چەندە سیاسییە ئەوەندە دەستوری نیەو دەبێت لەنووسین و پەسەندكردنیدا پێویستە رەزامەندی تەواوی حزبەكانی لەسەر بێت»، دەشڵێت:» بوونی دەستوور گرنگە بۆ پێناسەكردنی كەسایەتی سیاسی هەرێم و مافەكانی هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان». سەردار موسا شەریف، مامۆستا لەپەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لەزانكۆی دهۆك لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی، دەشڵێت:» لە نووسینی دەستوردا گرنگە نەك تەنیا حزبەكان، بەڵكو بۆچوونی كومەڵگای مەدەنی، مامۆستایانی زانكۆ، كە دەستوورێك كە دێتە نووسین و ئامادەكردن بۆ گشتپرسی، لێكتێگەیشتنی سیاسی و كومەڵایەتی لایەنە پێكهێنەرەكانی وڵاتی لەسەر هەبێت». هاوڵاتى: دەستوور چییە؟ بۆچی گرنگە؟ سەدار موسا: دەستوور لەبنەڕەتدا لەدەستەوژەیەكی فرانسی « constitutio « سەرچاوەی وەرگرتووەتەوە، كە ئاماژە بە « كومەڵێك بریار و یاساكانی ئیمپراتوڕی» ئەو سەردەمە دەكات. دەستوور پێكهاتەیەكە لەبنەماكانی پابت كەچوارچێوەی حقوقی و دامەزراوەی و دابەشكردن و دابەشبوونی دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی و سنوری دەسەڵاتەكانی دەوڵەتێك دروست دەكات . بە هەمان شێوەش دەستووور بریتییە لەدابەشكردنی ماف و ئیمتیازاتەكان (بەشێوەیەكی گشتی نەك مەحدودكراو) لەنێوان دەوڵەت و هاووڵاتیان، دەستنیشان دەكات دەستوور بە هەمان شێوە سنورە سیاسییەكانی دەوڵەت شرۆڤە و تەعریف دەكات. بەهەمان شێوەش « ناوەرۆك و دەسەڵاتی سیاسی وێنە دەكات. دەستوور بە «سەنەد، بەڵگە یانیش گرێبەستێك» پێناسەكراوە و دێتە پێناسەكردن. كاتێك باسی ئەوە دەكرێت كە دەستوور گرێبەستەكە، دێتە واتای ئەوەی كە ئەوانەی پەسەندی گرێبەستێكی وەها دەكەن، پێكەوە لەسەر بنەماكان و ناوەرۆكی گرێبەستەكە رێككەوتن و لێكتێگەیشتنیان هەیە كە پێویستە رێككەوتنەكە بێتە پاراستن . بویە هەر گوڕانكارییەك لەم رووەوە لە دەستوور پێویستی بە رێككەوتنی لایەنەكان هەیە. بویە لەیەكەم هەنگاودا دەستوور «چوارچێوە، سنورو كەسایەتی، ناسنامەی دەوڵەت» پێناسەدەكات، هاوكات سەرچاوەی شەرعیەتیش لەدەستووردا دەستنیشان دەكرێت. دوو نموونەی كونترین دەستووری وڵاتان لەسەردەمی مودێرن لەدوای سالانی (1600)، یەكێكییان بریتییە لەدەستووری « سان مارینوو ئەوی دیكەش ئەمریكایە». هاوڵاتى: جیاوازی چییە لەنێوان دەستورو یاسادا؟ سەردار موسا: یەكەم جیاوازی لەنێوان دەستورو یاسادا لەشێوازی داڕشتنە، دووەمیش، سەرچاوەی پەسەندكردنی هەردووكیش جیاوازە، سێیەم، هەر یەكێیان دەسەڵاتێكی جیاوازی یان هەیە، چوارەم، دەسەڵاتی دەستور گشتییە، بەڵام دەسەڵاتی یاسا تایبەت. ئەگەر دەستوور گرێبەستێك بێت كە لەلایەن پێكهاتەی سیاسی و كومەڵایەتی وڵااتێكەوە یانیش نوێنەرانی دەستنیشانكردنی هاووڵاتیانی وڵاتێك هاتبێت دارشتن و پەسەندكردن ئەوە دێتە ئەو واتەی كە رێككەوتنێگی گشتی كراوە لەم بارەیەوە. بەڵام، یاسا بریتییە لەسەپاندنی هێز لەلایەن حكومەت و نوخبەیەكی دیاركراو دێتە داڕشتن و پەسەندكردن. دەستوور یاسایی گشتی وڵاتێكە، بەڵام یاسا شێوازێكە لەتێگەیشتن و شرۆڤەكردنی پكهاتەیەكی سیاسی، كومەڵایتی و دامەزراوەیی. یاسا سەرچاوەی هێز و شەرعیەتی خوی لەدەستوور وەردەگیرێت، بەڵام دەستوور سەرچاوەی شەرعیەتی خوی لەهەموو پێكهاتەكانی وڵات وەردەگرێت. واتە، دەستوور ئەرجەحیەتی هەیە لەسەر یاساو دەستوور دەتوانێت یاسایەك بسڕێتەوە، نەك بەپێچەوانەوە. هاوڵاتى: ئەو بنەمایایە چین كە دەبێت لەدەستووردا فەرامۆش نەكرێن؟ سەردار موسا: ئەوەی كەدەتوانین ئاماژەی پێبكەین بریتییە لەشێوازێكی گشتی نەك تایبەت. لەسەردەمی مودێرنی ئێستا ئەگەر دەستوورەكان بەراورد بكرێت لەگەڵ دەستوورێك كە لەسەدەی 16یەمدا نووسراوە، دەبینێرێت جیاوازییەكی یەكجار زور هەیە لەم نێوەندەدا. پێكەوتنی جیهان، كومەڵگا، تاك و خواست و ویستی هاووڵاتی نەك تەنیا بەرپرسانی وڵاتان پێویستە لەبەرچاوی بگرن، بەڵكو لەسەر ئاستی جیهانیش رەچاوی ئەم پرسە دێتەكردن، بەڵام ئەوەی كە ئاماژەپێكراوە لەسەرەوە، تایبەت بەم پرسە، كەفەراموش نەكرێت، لەخۆیدا پێكەوە گرێدانی « ئەرك و بەرپرسیارەتی هاووڵاتیان و دەوڵەتە»، كە نابێت لەم رووەوە فەراموش بكرێن. چونكە پەیوەندی ئەم دوو فاكتەرە پێكهێنەر یانیش وەڵامدەری هەموو پرسەكانی دیكەی كومەڵگایە. دەستوور بو كێ دەنووسرێت؟ لەپێناو رێكخستنی كاروباری ناوخوی وڵاتێك، واتە نابێت پرسێك لەناو وڵاتێك هەبێت كە گرنگ بێت و ئاماژەی پێ نەكرێت. بو نموونە لەعێراق كە وڵاتێكی موسڵمانە، ناكرێت لەنووسینی دەستوور دا ئاماژە بەدینی ئیسلام نەكرێت، ناكرێت باسی «موڵكیەت»ی سامانی سروشتی وەكو نەوت و گاز نەكرێت. لەدوای رووخانی رژێمی سەدام ئەو پرسەی كە لەعێراق گرنگ بوو كە لەدەستووردا ئاماژەی پێبكرێت و لەبیرنەكرێت پرسی پێكهاتەكانی وڵات بوو، پرسی پەیوەنیدار بە خواستی كورد وەكو هەرێم و پێكهاتەیەك و وەكی قەوارەیەكی سیاسی لەگەل عێراق گرنگ بوو، پرسەكانی دیموكراسی و مافەكانی تاك و كەمەنەتەوەكان كومەڵێك پرسی گەوەرە بوون. بۆیە بەپێی ژینگەو پێكهاتەی وڵات و كات، پرسەكان دێنە گۆڕین لەم بارەیەوە. هاوڵاتى: ئایا هەرێمی كوردستان پێویستی بە دەستورە؟ سەردار موسا: پرسی پێویستی هەرێمی كوردستان بە « دەستوور» پەیوەندی بەخواستی لایەنە سیاسییەكانی هەرێم و تێگەیشتی هاووڵاتیانی هەرێمەوە هەیە. لەڕووی دەستوورییەوە ( دەستووری عێراق) یاسایی (117) بڕگەی یەكەم، دانی بەهەرێمی كوردستان بەهەموو دامەزراوەكانی كە رۆژی پەسەندكردنی دەستوردا بوونیان هەبووە، نراوە. لەیاسای 120ی دەستووری عێراق ئاماژە بەوە كراوە لەوەرگێڕی ئینگلیزی « Shall» بەكارهاتووەتەوە كە ئەمەش دێتە واتای بەكارهێنانی هێز یانی «مەجبورە». واتە، هەرێمی كوردستان پێویستە دەستووری خوی هەبێت لەپێناو ئەوەی كە « هاوسەنگی هێز و دەسەڵات» لەنێوان دەستووری عێراق و دەستووری هەرێم یان هەرێمەكاندا بێتە ئارا. بەڵام لەهەمان كاتیش نابێت كە دەستووری هەرێمەكان لەگەڵ ئەمەش هەرێمی كوردستان لەدژی دەستووری عێراق بێت. چونكە لەبەردەوامی پێناسەكردنی دەسەڵاتەكانی هەرێم، دەستووری عێراق یاسای (121) بڕگەی دووەم، ئاماژە بە میكانیزمی چارەسەركردنی بوونی « ناكۆكی « نێوان هەرێم و دەسەڵاتی فیدراڵ «دەستوور» باڵادەستی دەستووری فیدراڵی» بەسەر دەستووری هەرێمیدا پەسەند كردووەتەوە. هاوڵاتى: كێ بەرپرسیارە لەهەبوون یان نەبوونی دەستوور؟ سەردار موسا: تایبەت بەپرسی دەستوور لەهەرێم، پرسەكە چەندە سیاسییە، ئەوەندە دەستوری نییە. نەبوونی دەستووری هەرێم بەدیتنی من دوو فاكتەرە رێگر بوونە، یەكەمیان پرسی كێ دەبێتە سەرۆك.مەرجەعی هەرێم ( یاسایی ژمارەی 2ی پەسەندكراوی ساڵی 1992ی پەرلەمانی كوردستان) و سنوری دەسەڵاتەكانی كەسایەتییەكی وەها، دووەمیش هەندێك لایەن بوونی دستوور لەبەرژەوەندی خویاندا نابینن، چونكە بوونی دەستوور لەهەرێم دەبێتە هۆكارێك بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێمیش هەتا رادەیەكیش پەنا بۆ دادگای دەستوری عێراق بەرێت. لەم حاڵەتەشدا، دەوڵەتی عێراق لەهەرێمی كوردستان بەهێز دەبێت كەهۆكارەكەشی لایەنە سیاسییەكانن. هاوڵاتى: دەستوور دەبێت كێ بینووسێتەوە؟ سەدار موسا: كات و ژینگەی كومەڵایەتی وڵاتان كاریگەری هەیە بەسەر نووسینی دەستوور. ئەو دەستوورەی كەئێستا عێراق خاوەنیەتی راستە لەسەر دەستی لایەنە عێراقییەكان نووسراوە، بەڵام فشاری دەرەكی و هی سەردەمێكە كە «عێراق لەگەڵ تەنگەژەیەكی سیاسی، كومەڵایەتی، ئابوری» لەشەڕدا بووە و لەبیریشمان نەچێت دەستووری عێراق لەلایەن پێكهاتەی « سوننەوە» بایكوت كراو بینیمان كە بڕیارەكان و سیاسەتی پول برێمەر عێراقی بەرەو چ ئاراستەیەك بردووە كە ئێمە ئێستا بەرهەمەكەی دەبینین. بۆیە، لەنوسینی دەستوردا گرنگە نەك تەنیا حزبەكان، بەڵكو بۆچوونی كومەڵگای مەدەنی، مامۆستایانی زانكۆ، نەتەوەیەكگرتووەكان و لەسەر ئاستی جیهانیش كومەڵێك رێكخراو هەن كە بەكاری راوێژكاری هەڵدەستن لەنووسینی دەستووری وڵاتاندا. گرنگە كە دەستوورێك كەدێتە نووسین و ئامادەكردن بۆ گشتپرسی، لێكتێگەیشتنی سیاسی و كومەڵایەتی لایەنە پێكهێنەرەكانی وڵاتی لەسەر بێت. هاوڵاتى: پێویستە دەستووری هەرێم لەگەڵ دەستووری فیدراڵی بگونجێت؟ سەردار موسا: ئەمە پرسێكە كە دەستووری عێراق وەڵامیداوەتەو دەستووری هەرێمیش ناتوانێت لەدژی دەستووری عێراق بێتە داڕشتن هەروەكو لەسەرەوە ئاماژەپێكراوە كە یاسای (121) بڕگەی دووەمی دەستووری عێراقە. پێویستە دەبێت چی بكرێت كە هەم مافەكانی كورد لەعێراق پارێزراوبێت و لەگەڵ دەستووری عێراقیشدا بگونجێت؟ هاوڵاتى: دەبێت چۆن مامەڵە لەگەڵ ناوچە دابڕێنراوەكاندا بكرێت لەدەستووردا؟ سەردار موسا: پرسی ناوچە دابڕاوەكان پرسێكی دەستوورییە. دەستووری عێراق یاسای (140) كە سەرچاوەی خۆی لەیاسای (58) دەستووری كاتیی بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق لەسەردەمی داگیركارییەوە وەرگرتووەتەوە، خاوەندارێتی ئەم دەڤەرەی هەم بۆ هەرێمی كوردستان و هەمیش دەوڵەتی عێراقی گەڕاندووەتەوە. لەیاسایی 140دا میكانیزمی چارەسەركردنی ناوچەكە دیاركراوە. بەڵام ئەم پرسە بە هۆی ناكوكی و دەستوەردانە سیاسییەكان لەسەردەمی دەسەڵاتداری نوری مالیكی، سەرۆك وەزیرانی پێشوو كەمتەرخەمی هەرێمی كوردستان، ئیهمال كرا. لەهەمان كاتیش لە ریفراندۆمی 25ی ئەیلولی 2017 بەتێكڕای دەنگ لەم دەڤەرە ئیسبات كرا كەئێرە موڵكی كوردستانە. لەپرسی موڵكداری دەڤەرەكە دەبێت ئێمە تەركیز لەسەر دوو پرسی جیاواز بكەین. یەكەم: لە رووی جوگرافییەوە ئەم خاكە بەشێكە لەخاكی كوردستان، موڵكیەتی لە رووی مێژوییەوە ناگۆڕێت. دووەم: ئەگەر خاوەن پارچە زەوییەك لەسەر ئەم خاكە، خانوی خۆی یانیش زەوی كشتوكاڵی خوۆی بفروشێت عەرەبێك یانیش ھەر لایەنێكی غەیری كوردی، ئەمە نابێتە واتای ئەوەی كە ئەم خاكە چیدیكە موڵكی كوردستان نییە. نەخێر، ئەو كەسەی كە پارچە زەوی كوردستانی كڕیوە پەسەندی ئەوەی كردووەتەوە كە حەز دەكات ببێت بە هاووڵاتییەك لەسەر خاكی كوردستان. لەسالی 1864 شەڕ لەنێوان دانیمارك و ئەڵمانیا لەسەر هەرێمێك بە ناوی ” sydslesvig” روویدا، كە هەریەكە ئەم بەشەیان بەخاكی خۆیان دەزانی. لەدانوستاندنەكانی سیاسی و دیپلۆماسی هەردو لایەن رێككەوتن كە بەپێی راپرسییەك خاكەكە لەنێوان خۆیان دابەش بكەن و مافی خەڵكی رەسەن و موڵك و نیونەرایەتییان لەپەرلەمانی دانیمارك و ئەڵمانیا بێتە پاراستن. بۆیە، دەكرێت تایبەت بەپرسی ناوچە كوردستانییەكان هەمان مودێلی دانیماركیش تاووتوێ بكرێت. هاوڵاتى: ئایا نووسینەوەی دەستوور پێویستی بە رەزامەندی حزبە سیاسییەكان هەیە؟ سەردار موسا: یاسای ژمارە (2)ی ساڵی 2017 تایبەت بەپرسی دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی سەرۆكایەتی هەرێم بەسەر دامەزراوە دەستورییەكانی هەرێم پەسەندكراوی 29/10/2017 و یاسای ژمارە (1)ی سالی 2019ی تایبەت بەكاراكردنی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان- عێراق و شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆك تا پەسەندكردنی دەستور، پەسەندكردنی بەرواری 8/5/2019 ئاماژەیەكە بەوەی بەڵێ لەنووسین و پەسەندكردنی دەستووردا پێویستە رەزامەندیی حزبەكان هەبێت بەتایبەتی لەسەردەمێكی مودێرن و تایبەتیش ئەگەر حزبێكی گەورەو باڵادەست بێت كەدەتوانێت كاریگەری لەسەر « رای گشتی، شەقام و هەروەهاش ببێتە هۆی دروستكردنی تەنگەژەو پەكخستنی دامەزراوەكانی دەوڵەتداری» لەسنورێكی جوگرافی دیاریكراودا. حزبەكان بەهۆی ئەوەی كە نوێنەرایەتی بەشێك لە پێكهاتە سیاسی، كومەڵایەتی، ئابوری و هتدی سنورێكی دیاریكراو دەكەن بگرە دەوڵەت بێت یانیش هەرێم، بێشك فاكتەرێكی گرنگە كەدەستورێك دێتە نووسین و پەسەندكردن رەزامەندی نەك تەنیا حزبێك بەڵكو پێكهاتەكانی كومەڵگای لەگەڵ بێت. هەر دیسان حزبەكانن رێگرن لەڕێككەوتنی گشتگیر تایبەت بەناوەرۆكی دەستوور. هاوڵاتى: هەرێمی كوردستان هەروا بێ دەستوور بمێنێتەوە چ زەرەرێك دەكات؟ سەردارموسا: پرسێكە زورتر رەنگە لێكدانەوەی سیاسی پێویست بێت هەتا یاسایی. بەوپێیەی دەستووری عێراق هەرێمی « پێگیرو مولزەم» كردووەتەوە كەدەبێت دەستووری خوی هەبێت بەپێی « یاسای 120 « بوونی دەستوور گرنگە هەم بۆ پێناسەكردنی كەسایەتی سیاسی هەرێم، هەمیش لەپێناو دروستكردنی بەرچاوڕوونی لەپاراستنی مافەكانی هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان.
هاوڵاتى ئەمڕۆ پێنجشهممه 15ی تهمموزی 2021، نرخی بەرمیلێک نەوتی خاوی برێنت لە بازاڕەکانی جیهاندا بە 74 دۆلار و 25 سەنتە. هاوکات لە بۆرسەی بازارە جیهانییەکان، نرخی بەرمیلێک نەوتی خاوی ئەمریکیش بە 72 دۆلار و 57 سەنت مامەڵەی پێوە دەکرێت.
سازدانی: هاوڵاتى عومەر فاروق گەرگەرلیئۆغڵو پەرلەمانتاری ئاشتی و دیموكراتی گەلان (هەدەپە) كە بەهۆی بڵاوكردنەوەی پۆستێك لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا تۆمەتی بانگەشەكردن بۆ تیرۆری درایە پاڵ و بەدوو ساڵ و شەش مانگ زیندانیكردن سزادرا. رۆژی 17ی ئازاری 2021 لەپەرلەمانی توركیا مافی پەرلەمانتاری لێوەرگیرایەوەو لە 21ی ئازار لەپەرلەمان دەستبەسەركراو هەمان رۆژ دوای ئەوەی وتەی لێوەرگیرا، ئازاد كرا، بەڵام جارێكی ترو لەدووی نیسانی 2021 دەستگیركرایەوەو خرایە زیندانەوە. گەرگەرلیئۆغلۆ لەیەكەم چاوپێكەوتنیدا لەدوای ئازادبوونی بۆ هاوڵاتى دەدوێت و دەڵێت:» هەدەپە لە 12%ی زیاتری دەنگدەرانی توركیا پێكدەهێنێت، هەرگیز رێگە بەداخستنی هەدەپە نادەین، بۆیە ئەكەپەو مەهەپە بەرپرسیاریەتی داخستنی هەدەپە دەكەوێتە ئەستۆیان و توانای ئەوەشیان نییە دایبخەن». هاوڵاتى: هۆكاری دەستگیركردنەكەتان چی بوو وەك پەرلەمانتارێكی هەدەپە؟ عومەر فاروق: لەتوركیادا تاكە هۆكاری دەستگیركردنی من و هەموو هەدەپەییەكان كەئێستا لەزیندانن هەر كوردبوونە هۆكاری دیكە نییە، رێبەر ئاپۆ بۆ دەستگیر كراوە؟ سەڵاحەدین دەمیرتاش و فیگەن و گوڵتان كشناك و هەزاران ئەندامی دیكەی هەپەدە بۆ دەستگیركراون؟ ئایا ئەمانە كەسیان كوشتووە ئایا پارەی دەوڵەتیان دزیوە، نەخێر، ئێمە تەنیا لەبەرئەوەی كوردین و دەمانەوێ بەكوردی بژین و بخوێنین و هەبین، بەڵام بۆ ئەوەی نەبین، بیانووی جۆراوجۆر دەهێننەوە. بە من دەڵێن بانگەشەت بۆ تیرۆر كردوە لەتویتەردا، بەیەكێكی تر دەڵێن تۆ لەگەڵ تیرۆریستان دانیشتووی، بەیەكێكی تر دەڵێن، سوكایەتیت بەسەرۆك كۆمار كردووە، بۆ هەر یەكێك بیانوویەك دەدۆزنەوە، بەڵام مەسەلە ئەساسەكە كورد بوونەو ئیرادەی گەلی كوردە كە دەیانەوێ تێكی بشكێنن كەئەمەش هەرگیز روونادات. هاوڵاتى: چۆن ئێوە ئازادكران و ئەوانی دیكەی هەدەپە هەر لەزیندانن؟ عومەر فاروق: دەوڵەت دۆسییەكی چەندین لاپەڕەیی بۆ هۆنیبوومەوە كە هەمووی دوور بوون لەڕاستییەوە، هیچ بەڵگەیەك لەسەر ئەو تۆمەتباركردنەم نەبوو، ئەوان تاكە بەڵگە ئەو تویتەبوو كە كردبووم، بەڵام هیچ گرنگیەكی نەبوو، نە پشتگیركردن بوو لەپەكەكە، نە سوكایەتی بوو بە ئەردۆغان، نە هیچ مەترسییەك، بۆیە دادگا بڕیاریدا بەئازادكردنم. لەگەڵ ئەوەی كە من هیچ شتێكم لەسەر نەبوو دەستگیركردنم بڕیارێكی نادادپەروەرانە بوو، دەوڵەت دەیەوێت وا نیشانی بدات ئەوان پابەندی دیموكراسین و ئەوەتا پەرلەمانتاریشیان ئازاد كردووەو هیچی لەسەر نەبووە، بەڵام ئەوانی دیكە كە لەزیندانن تاوانیان كردووەو تیرۆریستن!!، كە ئەمە شەڕێكی دەروونییە لەگەڵ گەلی كوردو بەتایبەت هەدەپە دەیكەن، دۆسییەی من و هەموو دۆسییەی ئەوانی دیكە وەكو یەكەو هیچی بەڵگەو دیكۆمێنتیان بۆ تاوانباریكردنی سەركردەكانی ئێمە پێنییە. هاوڵاتى: لەڤیدیۆكاندا دەردەكەوێت پۆلیس بەشێوەیەكی نائاسایی دەستگیرت دەكەن، ئایا لەزیندان ئەشكەنجەنەدرای؟ عومەر فاروق: نەخێر ئەوە هەر ئەو ساتەبوو كە بەشێوازی نامرۆڤانەی خۆیان كەپێی راهاتوون منیان گرت، ئەشكەنجەی جەستەیی نەدرام، بەڵام ئەگەر ئەشكەنجەدانی فیزیكیش نەبێت، هەمیشە ئەشكەنجەدانی دەروونی هەیە. بەڵێ ئەشكەنجەدانی دەروونی لە رێبەر ئاپۆوە تاهاووڵاتییەكی سادەی كورد هەیە، بەڵام هەرگیز دەروون و ئیرادەی گەلی كورد ناشكێت، ئەوان ئەشكەنجە دەخۆن كەگەلی كورد بەو بەهێزییەوە دەبینن لەزیندان، ئەوان ئەشكەنجە دەخۆن كە زەردەخەنەكانی بەڕێز دەمیرتاش و ئێمە دەبینن، ئەوەندەی تر ئیرادەی گەلی كوردیان بۆ رووندەبێتەوە. هاوڵاتى: پێشبینی ئەوە دەكەیت دەستگیربكرێیتەوە؟ عومەر فاروق: ئەمە هەمیشە ئەگەرێكی كراوەیە، ئێمە بۆ ئەم گەلە تێكۆشان دەكەین لەسەر ئەم رێگەیە هەزاران ئاستەنگ و ناڕەحەتی هەیە، زیندان هەیە ئاوارەبوون هەیە، خۆڕاگرتن لەبەردەم ئەشكەنجە هەیە، رێگای بەرگریكردن لەگەلی كورد رێگایەكی گوڵڕێژ نەكراوە، ئێستا دوای ئازادبوونم دەست بەچالاكییەكانم دەكەمەوە لەپەرلەمان و دەرەوەی پەرلەمان، دوور نییە سبەینێ بمخەنەوە زیندان، چونكە ئەوان لەچالاكی هەدەپە دەترسن، لەكورد دەترسن بۆ ئەوەش لەهەموو شوێنێك رووبەڕووی كورد دەبنەوە، بەڵام تێكۆشانی ئێمە لەزیندان و دەرەوەی زیندان بەردەوامە. هاوڵاتى: ئەو چەند مانگەی لەزیندان بووی ئەوەی بینیت و هەستت كرد رەوشی زیندانیان چۆنە؟ عومەر فاروق: بەدڵنیاییەوە زۆر خراپە، رەوشی زیندانیان زۆر خراپەو مافی مرۆڤ پێشێل دەكرێت، ئەمە كارێكی خراپە، مرۆڤ لەهەموو شتێك بەبەهاترەو شایەنی ئەو هەموو ئازارو ئەشكەنجەدانە نییە، خوا بەو گەورەییەی خۆیەوە رێزی لەمرۆڤ گرتووە، بەڵام ئەمان بێڕێزی بە مرۆڤ دەكەن، لەزیندان چیرۆكی خەمناك هەیە، من هەستم بەخەمێكی گەورە دەكرد، بەردەوام دەمپرسی ئەو هەموو بێڕێزییە بەرامبەر مرۆڤ بۆچی؟. هاوڵاتى: بۆچی ماوەیەكە گۆشەگیرییەكان لەسەر ئۆجەلان توند كراونەتەوە؟ عومەر فاروق: كاتێك پێویستیان دەبێت گۆشەگیری شل دەكەن و كاتێك پێویستیان نەبێت گۆشەگیری قورس دەكەن، بەڵام ئەو گۆشەگیرییە لەسەر هەموانە. نەك تەنها لەسەر كوردان، بەڵكو ئەو گۆشەگیرییە لەسەر هەموو توركیایە، لەئەساسدا كێشەكان لای رێبەر ئاپۆ چارەسەر دەبن، ئێمە ئازادیمان دەوێت و ناونیشانیش بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشانە دیارە، نە پێویستی بە ئەمریكا هەیە و نە بە روسیا، ئیمراڵی نزیكەو بڕۆن بۆ ئەوێ. دەبێت ئێمە گۆشەگیری تێكبشكێنین، كاتێك ئێمە ئەو گۆشەگیرییە تێكبشكێنین، هەم رێبەر ئۆجالان و هەم ئێمەش ئازاد دەبین. هاوڵاتى: بۆچی لەم چەند ساڵەی دواییدا ئەوەندە فشارەكان لەسەر كورد توندبوونەتەوە؟ عومەر فاروق: سیاسەتی دەسەڵاتی ئاكەپەو مەهەپە دوژمنایەتی گەلی كوردە، شەش ساڵە هێرش و سیاسەتی قێزەون بەردەوامی پێدەدەن، تا ئەمڕۆ ئەنجامیان بەدەستنەهێناوە و لەئێستاش بەدواوە ئەنجام بەدەستناهێنن. دەبینین كە قێزەونی ئەوان لەئاستی هەرە باڵادایە، لەسەر بناغەی دوژمنایەتی كورد هاوپەیمانی دروست دەكەن و بەئاشكرا دژایەتی كورد دەكەن و نایشارنەوە، بەفشارو هێرش و ئۆپەراسیۆنەكان لەشارەكان، دەیانەوێت ئەنجام بەدەستبهێنن. هاوڵاتى: وەك هەدەپە چۆن سەیری ئەو لەشكركێشەی توركیا دەكەن لەخاكی هەرێمی كوردستاندا؟ عومەر فاروق: ئەردۆغان پلانێكی فراوانخوازی عوسمانیانەی هەیە لەناوچەكەدا بەڕێوەدەبات كەمێژووەكەی لە (100) ساڵی رابردوو داڕێژراوە، ئەردۆغان بەردەوامە لەداڕشتنی پلانەكەی، لەگەڵ ئەوەشدا دەیەوێت دەسەڵاتی تەواوی بەسەر رۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست و لیبیاو میسردا پەیدا بكات، ئەردۆغان دەیەوێت بەرگێكی ئیسلامیانە بكات بەسەر فراوانخوازییەكانیدا و سود لەگروپە چەكدارەكانی سوریاو عێراق وەربگرێت تا بتوانێت وەك بەكرێگیراوێك لەجەنگەكانی دژ بەوڵاتان بەكاریانبهێنێت. هاوڵاتى: دۆسییەی داخستنی هەدەپە گەیشت بەكوێ؟ عومەر فاروق: ئەم دۆسیەیە لەدادگایە، هیچ بەڵگەو بیانوویەكیان نیە، بەدوای ریزكردن و دۆزینەوەی بیانوودا دەگەڕێن، لەگەڵ ئەوەشدا فشار زۆر لەسەر ئەپەكە و ئەردۆغان هەیە كە ئەم بڕیارە رابگرن، بەڵام ئەوان هەموو خەباتێك دەكەن بۆ ئەوەی هەدەپە بوەستێنن لەو تێكۆشانەی بەڕێوەی دەبات. هەدەپە لە ١٢%ی زیاتری دەنگدەرانی توركیا پێكدەهێنێت، چۆن پارتێك نوێنەرایەتی لە ١٢% بكات دایدەخات، ئێمە رێگە بەداخستنی هەدەپە نادەین، درێژە بەم رێبازەمان دەدەین، ئەگەر دادگای دەستووری لەكۆتایی ئەم پرۆسەیەدا بڕیاری داخستنی هەدەپە بدات، ئابوڕووچوونێكە بۆ یاساو دەستوری توركیا، جگە لەوەش ئەكەپەو مەهەپە بەرپرسیارییەتی داخستنی هەدەپە دەكەوێتە ئەستۆیان، بۆیە ئەكەپەو مەهەپە توانای ئەوەیان نییە هەدەپە دابخەن. هاوڵاتى: دەوترێت لەسەر داخستنی هەدەپە ناكۆكییەك لەنێوان ئەكەپەو مەهەپە هەیە ئەمە تاچەند راستە؟ عومەر فاروق: ماوەیەك پێش ئێستا هەندێ كێشە دەركەوتن كەدەریدەخەن ناكۆكییەك لەئارادا بێت، قسەكانی دەوڵەت باخچەلی هەندێ ناكۆكی پیشاندا، بەڵام ئەكەپەو مەهەپە خاوەنی یەك زهنیەتین بۆ مانەوەیان پشتگیری یەكتر دەكەن، بۆ ئەوەش لەسەر دژایەتی گەلی كورد كۆكن. هاوڵاتى: دەوترێت بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو هەدەپە بەنیازە لەگەڵ پارتەكەی ئەحمەد داود ئۆغلۆ و عەلی باباجان یان جەهەپە هاوپەیمانی پێكبهێنن؟ عومەر فاروق: نەخێر ئەوە راست نییە، هەدەپە هیچ هاوپەیمانیەتیەك پێكناهێنێت لەگەڵ ئەو هێزانەی كەدژی گەلی كورد لە تێكۆشاندان، بەڵام جارێ زووە بۆ ئەو بڕیارەو دەكرێت لەداهاتوودا هەدەپە بیر لەڕێگای سێییەم بكاتەوە بۆ هەڵبژاردن. هاوڵاتى: رێگای سێیەم چییە؟ عومەر فاروق رێگای سێیەم هاوپەیمانییەتی دیموكراتییە كەئەو هێزانەن كار بۆ دیموكراتیزەكردنی توركیا دەكەن و بڕوایان بەدیموكراسی و مافی گەلانی دیكەش هەیە.
هاوڵاتى سهرچاوهیهکى باڵا له یهکێتیى نیشتمانیى کوردستان رایگهیاند: ” کهناڵى ئاى پڵهس خراوهته سهر مهکتهبى راگهیاندنى یهکێتی و ئهو بینایه دهکرێته کهناڵى گهلى کوردستان". ئهمڕۆ چوارشهممه 14ى تهموزى 2021، میدیاى تۆرى سلێمانى سهر به یهکێتى له سهرچاوهیهکى باڵا له یهکێتیى نیشتمانیى کوردستان وهریگرتووه که: “له چوارچێوهى ههنگاوهکانى سهرۆک بافڵ تاڵهبانى بۆ گهڕاندنهوهى میدیا بۆ سهر حزب، به بڕیارى یهکێتیى نیشتمانیى کوردستان کهناڵى ئاى پڵهس خراوهته سهر مهکتهبى راگهیاندنى یهکێتی”. ههروهها ئهوهش ئاشکرا کراوه که :"بیناى کهناڵهکه دراوه به کهناڵى ئاسمانى گهلى کوردستان". هاوکات ئهوه دووپاتکراوهتهوه که “میدیاکانى یهکێتى دهبێت تهنها موڵکى یهکێتى بن نهک کهسهکان، ههر بۆیه کهناڵى ئاى پڵهس گهڕاوهتهوه بۆ مهکتهبى راگهیاندن و دهستى یهکێتی".
هاوڵاتى کۆمیتهى پهیوهندییهکانى پارتى کرێکارانى کوردستان (PKK) له پهیامێکدا لهبارهى کێشه ناوخۆییهکانى یهکێتى رایدهگهیهنێت:" بڕوا و چاوهڕوانى ئێمه ئهوهیه که ئهم قهیرانه له رێگهى ئهو میکانیزمه خاوهن بڕیارانهى که له کۆنگرهدا ههڵبژێردراون و ههروهها لهسهر بنهماى پهێرهو و یاساى نێوخۆیى و ههستکردن به بهرپرسیارێتى نهتهوهیى و نیشتمانى چارهسهر ببێت". ههروهها کۆمیتهى پهیوهندییهکانى پارتى کرێکارانى کوردستان (PKK) ئهوه دووپاتدهکهنهوه که له قۆناخێکى وههادا باشتر وایه که کێشه ناوخۆییهکان به بێ ئهوهى که قووڵتر بکرێنهوه و لایهنهکان یهکدى تاوانبار بکهن و خهسار به بهها دیموکراسییهکان بگات، له رێگاى ئۆرگانه خاوهن بڕیارهکانى حیزبهوه چارهسهر بکرێن. له دۆخێکى پێچهوانهى ئهمهدا، ئهم کێشانه ههم کاریگهرى نیگهتیف لهسهر YNK دادهنێن و ههم دبنه هۆى لاوازبوونى ئهو کار و پیلانانهى که بۆ قوناخى داهاتوو داڕێژراون. دهقى بانگهوازى بۆ ئۆرگانهکانى خاوهن بڕیار له یهکێتى نیشتمانى کوردستان: لهم رۆژانهى دواییدا قهیرانى بهڕێوهبهرایهتى له ناو یهکێتى نیشتمانى کوردستان دا هاتۆته ئاراوه و وادیاره ههرکو دهچێت زۆتر تهشهنه دهکات. بڕوا و چاوهڕوانى ئێمه ئهوهیه که ئهم قهیرانه له رێگهى ئهو میکانیزمه خاوهن بڕیارانهى که له کۆنگرهدا ههڵبژێردراون و ههروهها لهسهر بنهماى پهێرهو و یاساى نێوخۆیى و ههستکردن به بهرپرسیارێتى نهتهوهیى و نیشتمانى چارهسهر ببێت. یهکێتى نیشتمانى کوردستان وهکو حزبێک که بهڕێز مام جهلال تاڵهبانى دایمهزراندووه ههم له بوارى خهباتى نهتهوهیى و نیشتمانى و ههم له بوارى دیموکراسى و ماف و ئازادییهکاندا خاوهن ههڵوێستێکى گرنگ بووه. له چاو کورد و دۆستانى کوردیشهوه، یهکێتى نیشتمانى کوردستان هێشتا ههر خاوهنى رۆڵ و میسیۆنێکى وههایه. گرنگ ئهوهیه ئهو کێشانهى که لهم رۆژانهى دواییدا هاتوونهته ئاراوه، لهسهر بنهماى لێکتیگهیشتنى هاوبهش و دیالۆگ له چوارچێوهى میکانیزمه خاوهن بڕیارهکانى حیزبدا چارهسهر بکرێن. یهکێتى نیشتمانى کوردستان نهک تهنیا له باشوورى کوردستاندا، بهڵکۆ له بهشهکانى دى کوردستان و له ههر شوێنێک که کوردى لێى دهژى خاوهن گرنگی، پێگه و نرخ و بههاى تایبهت به خۆیه. ههروهها ههم له خهباتى یهکێتى نهتهوهیى و ههم له چارهسهرکردنى کێشه ناوخۆییهکانى کورد له رێگهى دیموکراسیانه و دیالۆگهوه خاوهن رۆڵێکى دیاریکهره. لهو بڕوایهداین که وهکو وهڵامێک بۆ ئهم رۆڵ و چاوهڕوانییانه، به بێ ئهوهى که کاتهکه بهفیڕۆ بدرێت، کێشهکان قووڵتر نهبنهوه و ههرچى زووتره چارهسهر ببن. بهلهبهر چاو گرتنى دۆخى ههرێمهکه ئهوهمان به باشى بۆ رووندهبێتهوه که دهرفهت ههم بۆ مایندهکردنى دهسکهوتهکانى گهلى کورد ههیه ههم مهترسى لهناوچوونیشیان لهئارادایه. له قۆناخێکى وههادا باشتر وایه که کێشه ناوخۆییهکان به بێ ئهوهى که قووڵتر بکرێنهوه و لایهنهکان یهکدى تاوانبار بکهن و خهسار به بهها دیموکراسییهکان بگات، له رێگاى ئۆرگانه خاوهن بڕیارهکانى حیزبهوه چارهسهر بکرێن. له دۆخێکى پێچهوانهى ئهمهدا، ئهم کێشانه ههم کاریگهرى نیگهتیف لهسهر YNK دادهنێن و ههم دبنه هۆى لاوازبوونى ئهو کار و پیلانانهى که بۆ قوناخى داهاتوو داڕێژراون. ئهمهش ههم زهرهر به یهکێتى نیشتمانى دهگهیهنێت و ههم به دۆزى ئازادى و دیموکراسى گهلى کوردستان. ئێمه وهک پارتى کرێکارانى کوردستان ههمیشه رۆڵ و کاریگهرى یهکێتى نیشتمانى کوردستانمان له تێکۆشانى ئازادیخوازى گهلى کورددا به ههند وهرگرتووه و به گرنگمان زانییوه. ههمیشه گرێدراوى ئهو ههستى دۆستایهتى و هاوڕێیهتییهى نێوان سهرۆک مام جهلال تاڵهبانی، مامۆستا ئیبراهیم ئهحمهد و رێبهر عهبدوڵا ئۆجهلان بووین و بۆچوونى ئهوانمان بۆ چارهسهرى کێشهکان له رێگاى لێکتێگهیشتنى هاوبهشهوه به بنهما وهرگرتووه. له قۆناخى داهاتووشدا بۆ ئهوهى که رۆڵ و میسیۆنى یهکێتى نیشتمانى کورستان له سهر ئهم رێبازه بهڕێوهبچێت، چ ئهرک و بهرپرسیارێتییهک بکهوێته سهر شانمان ئامادهین جێبهجێ بکهین. به پێویستى دهزانین که ئهم کێشانهى دوایی، به بێ ئهوهى ببنه مایهى خۆشحاڵى نهیاران و دوژمنانى گهلى کورد و زهرهرمهندبوونى یهکێتى نیشتمانى کوردستان، ههر ههرچى زووتره چارهسهر بکرێن. کۆمیتهى پهیوهندییهکانى پارتى کرێکارانى کوردستان PKK 14ى تهمموزى 2021
شاناز حەسەن بریكاری وەزیری تەندروستی حكومەتی هەرێم ئاماژە بەوە دەدات كە لەئێستادا ئەو خەڵكانەی دێن و ناو دەنووسن و ڤاكسینەكە وەردەگرن بەڵگەی ئەوەن ترس نەماوە و خەڵك بەپەرۆشەوە خۆیان بەڤاكسینەكە دەكوتن، دەشڵێت:»نرخی پشكنینی كۆرۆنامان لەفرۆكەخانەكان بۆ هەر پشكنیكێك (20) هەزار دینار كەمكردووەتەوەو لەوە زیاتر ناتوانین كەمی بكەینەوە». رەهێڵ فەرەیدون، بریكاری وەزیری تەندروستی حكومەتی هەرێم لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی ئەوە دەخاتەڕوو كە پێش دوو مانگ لەمەوبەر، نووسراویان بۆ ئەنجومەنی وەزیران كردووە كە زیاتر لەحەوت هەزار كەس لەسەر میلاكی وەزارەتەكەیان بۆ پڕبكەنەوە لەجێگەی ئەوانەی خانەنشینبوون یان گیانیان لەدەستداوە یا سەفەریان كردووە، بەڵام تائێستا وەڵامییان نەداونەتەوە. هاوكات ئەوەش دووپاتدەكاتەوە كە كەرتی تایبەت هاوكاری كەرتی گشتییە لەتەندروستیدا، بەڵام بەو ئامانجەی «كەرتی تایبەت باڵ نەكێشێت بەسەر كەرتی گشتیدا، بەڵكو تەواوكەری بێت». هاوڵاتى: كۆرۆنای دەلتا گەیشتووەتە عێراق و توركیا، لەهەرێمی كوردستان تۆمار كراوە؟ مەترسییەكانی چییە؟ رەهێڵ فەرەیدون: بڵاوبوونەوەی جۆرە گۆڕاوەكەی كۆرۆنا، لەهەموو جبهاندا هەیەو مەترسییەكەی بڵاوبۆتەوەو ئەگەری هەیە وەك ڤایرۆسی كۆرۆنا لەسەرەتادا كەبڵاوبۆوە بگاتە هەرێم و حاڵەت هەبێت چونكە سنورەكان كراوەن و هاتوچۆ هەیە، بەڵام ئێمە وەك تەندروستی و رێكخراوی تەندروستی جیهانیش، قسەمان لەسەر ئەوە كردووەو بەرنامەمان هەیە سەرلەنوێ رێنماییەكان نوێ بكەینەوەو هاووڵاتیان ئاگاداربكەینەوە ئەم جۆرە گۆڕاوە ئەگەری هەیە سەرلەنوێ بەهەڵكشانەوەی شەپۆلی سێ بێت و بڵاوبێتەوەو لەڕێگەی وەرگرتنی ڤاكسینی كۆرۆناوە رێگری لەبڵاوبوونەوەی لەهەرێمدا بكەین. پێشنیارێكم پێشكەش كردووە، بەتایبەت بۆ ئەوانەی كە نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە، بتوانین لەڕێگەی تیمەكانی موبایلەوە دەكرێت ئەو ڤایزەرە بۆیان بەكاربهێنرێت و لەهەمانكاتدا، كارێك بكەین لەگەڵ دەستپێكی دەوامدا لەقوتابخانەكان مامۆستایان و كارمەندان ڤاكسینەكە وەربگرن و بتوانین بەگوژمێكی باشی ڤاكسین و بەلێدانی ڤاكسینەكە بتوانین بەشێوازێك بەرگرییەكی باش لەناو كۆمەڵگەدا بڵاوبكەینەوەو مەترسی گۆڕاوەكە و جۆرەكانی دیكەی كەمبكەینەوە. هاوڵاتى: بەردەوام باس لەمەترسییەكانی كۆرۆنا دەكرێت، بەڵام لەئێستادا زۆر كۆڕو كۆبوونەوە دەكرێت ماسك نابەسترێت، دەوامی فەرمانبەران فوول دەكرێتەوە؟ ئەوە پێچەوانەی ئەو بۆچوونە نییە كەكۆرۆنا مەترسی بەتەواوی كەمبووەتەوە لەهەرێمدا؟ رەهێڵ فەرەیدون: راستە، بەڵام لەهەموو دنیادا ئەو كەرەنتینە گشتییە و رێكارە توندانە هەڵگیراون، بەڵام ئێستا لەگەڵ بەردەوامی ژیان ناتوانرێت ئاوا بەردەوام بن، بەشێكی پەیوەندی بەلێدانی ڤاكسینەوە هەیە، بەتایبەتیش لەوڵاتە عەرەبییەكان و لای خۆمان كۆرۆنا گۆڕاوەكە كەمتر هاتووە، بۆیە بەئەمە بەرگرییەكی گشتی بڵاوبۆتەوە و وایكردووە كەرەنتینی توند لاببرێت و تەنیا رێكارە خۆپارێزییەكان پەیڕەو بكرێت. هاوڵاتى: پارەیەكی زۆر بۆ پشكنینی كۆرۆنا لەفرۆكەخانەكان وەردەگیرێت كە 60 هەزار دینارە؟ ئەمە ناڕەزایەتی دروستكردووە بۆچی چارەسەری ناكەن؟ رەهێڵ فەرەیدون: زیاتر لەدوو مانگە نرخەكەیمان كەمكردۆتەوە، ئەو (60) هەزارە بووەتە (40) هەزار و (90) هەزارەكەش بووەتە (60) هەزار، واتە بەتێكڕا (20) هەزارمان لەنرخی پشكنینەكان داشكاندووە، تێچووی ئەو پشكنینانە زۆرە و ناتوانرێت لەئەوە زیاتر كەمبكرێتەو، چونكە ئەم پشكنینانە گرانن و تیچووی زۆرە، بۆیە ئەوەش راستیە ئەوەی دەچێتە فرۆكەخانەاكان زیاترینی بۆ گەشت دەچن بۆیە حكومەتیش پێویستی بەئەوەیە لەڕێگەی ئەو كۆمپانیایانەوە هاوكاری بكرێت و ناتوانین لەئەوە كەمتری بكەینەوە. هاوڵاتى: لەئێستادا لەهەرێمی كوردستاندا رەنگە سەد هەزار كەسێك ڤاكسینی لەخۆی دابێت، جۆرێك لەترس هەیە لەبەكارهێنانی چۆن لەوبارەیەوە ئەو ترسە دەڕەوێننەوە؟ رەهێڵ فەرەیدون: كەسەرەتا ڤاكسینی دژ بەكۆرۆنا هاتە دنیایەوەو زانكۆی نێودەوڵەتی و سەنتەرەكان كاریان لەسەركرد، سەرەتا ترس لەناو دڵدا هەبووەو تێبینییەكان لەسەر جۆرەكان هەبوو، مردنی چەند كەسانێك ترسەكەیان گەورەكرد، بەڵام دواتر بڵاویكردەوە ناكرێت مردنی ئەو چەندین كەسە، بسەلمێنرێت لێدانی ڤاكسین بووە، بۆیە لەئێستادا ئەو خەڵكانەی دێن و ناو دەنووسن و ڤاكسینەكە وەردەگرن بەڵگەی ئەوەن ترس نەماوە و خەڵك بەپەرۆشەوە خۆیان بەڤاكسینەكە دەكوتن، بۆیە بەشێوەیەكی گشتی ترس و تۆقاندنەكە نەماوە.؟؟؟؟؟؟؟؟ WHO هاوڵاتى: لەئێستادا چەند جۆر ڤاكسینی دژە كۆرۆنا لەهەرێم و لای وەزارەتان بەردەستە، كامیان لەهەموویان باشترەو مەترسی كەمترە؟ رەهێڵ فەرەیدون: هەر ئەو سێ جۆرە ڤاكیسنە هاتووەتە هەرێمەوە و لەهەمووی سەلامەتتر ڤاكسینە چینیەكەیە، كە بەشێوازێكی كلاسیكی تەقلیدی ئامادەكراوە كە چەندین ساڵە ڤاكسین هەیە بەو رێگەیە ئامادەكراوە، كەكوشتنی ڤایرۆسەكە یان لاوازكردنی ڤایرۆسەكە خۆیەتی، بەڵام ڤاكسینەكانی تر راستە لایەنی سەلامەتی گیراوەتەبەر، بەڵام كاریگەرییان زیاترە لەسەر نەخۆش لەدوای بەكارهێنانی. هاوڵاتى: هەموومان ئاگادارین نەخۆشخانەكانی شێرپەنجە چەند فشارێكیان لەسەرە، حكومەت بڕێك پارەی بۆ تەرخانكردصون مانگانە، چیتان كردووە بۆ ئەوەی كێشەكانیان دووبارە نەبێتەوە بەتایبەت ئەوەی لەهیوا روویدا؟ رەهێڵ فەرەیدون: هەندێك رێكار هەیە كە لەكاتی خۆیدا بتوانی بیكەیت كەمترین كێشەت بۆ دروست دەبێت، لەهەمانكاتدا گرفتی ئابوری هەیە و كێشەی كەمی كارمەند هەیە، بەڵام ئێستا كە ئەو بڕە پارەیە دابینكراوە، بەپێلی ژمارەی دانیشتوان و رێژەی تووشبون لەپارێزگاكە دیاریكراوە، بۆیە كە بەو شێوەیە بەردەوام بێت ئەو كێشانە دووبارە نابنەوە، بەڵام ئەگەر بێتو لەساڵێكی دیكەدا هەمان گرفتەكان و لێكتێنەگەیشتنەكان دروست ببن، ئەوا كێشەكان بەدڵنیاییەوە دروست دەبنەوە. هاوڵاتى: نەخۆشخانەی هیوا مانگانە چەند بڕە پارەی دەوێت وا حكومەت ناتوانێت ئیدارەی بدات، لەكاتێكدا كەدەوترێت 50 ملیار دینار لەسندوقی شێرپەنجەدا هەیەو هاتوچۆی سلێمانیش دەڵێن مانگانە ملیارێك دینار دەدەنە هیوا؟ رەهێڵ فەرەیدون: ئەوكات روونكردنەوە بڵاوكرایەوە و راستە بەسوپاسەوە هەندێك شوێن هاوكاری سندوقی شێرپەنجە دەكەن و كردوویانە، بەڵام ئەو رێژەیەی كە بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆ باسی كرد وەڵامدرانەوە كە بەو شێوەیە نیە و كەمترە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە ژمارەی تووشبون و جۆری دەرمان و پێداویستیەكان جیاوازن، بۆیە ناكرێت دیاریبكرێت نەخۆشخانەكانی شێرپەنجە چەند تێچوویانە مانگانە یان ساڵانە بۆیان دابین بكرێت. هاوڵاتى: چی دەكەن بەفعلی بۆ دامەزراندنی دەرچووانی بەشە پزیشكییەكان؟ بۆ حكومەت ئامادە نییە دایانبمەزرێنێت لەكاتێكدا پێنج بۆ حەوت هەزار كەس دەستیان كێشاوەتەوەو رۆیشتوون بەرەو ئەوروپاو ئەمریكا؟ رەهێڵ فەرەیدون: پێش دوو مانگ لەمەوبەر، نووسراومان بۆ ئەنجومەنی وەزیران كردو كۆمەڵێك شوێن فەراغمان هەبووە لەوانەی كە چوونەتە دەرەوە یان مردن و یان خانەنشینكراون یان فەسڵكراون، كە زیاتر لەحەوت هەزار كەس دەبێت، داوامان كردووە لەسەر میلاكی وەزارەتەكەمان بۆمان پڕبكەنەوە، بەڵام تائێستا وەڵاممان نیەو كۆمەڵێك هۆكاریش هەیە، چونكە تائێستا وەزارەتەكان میلاكاتی تەرخانكراوی خۆیان نیە، بۆیە كە یەكێك دەڕوات یان نامێنێت میلاكەكەی دەگەڕێتەوە وەزارەتی دارایی، بۆیە ئێستا بەڵێنمان پێدراوە كۆمەڵێكمان بۆ دامەزرێنرێت لەكاتێكدا كێشەی بودجە و موچە لەبەغداوە چارەسەر بكرێت گرفتەكان چارەسەر بكرێت. هاوڵاتى: بۆچی حكومەتی هەرێم هەنگاو بەرەو ئەوە دەنێت كە كەرتی تەندروستی بەرەو كەرتێكی تایبەت ببات؟ مۆڵەتدان بەدروستكردنی نەخۆشخانەی ئەهلی زۆر بووە؟ ئایا حكومەت دەیەوێت چیتر بارگرانی دارایی لەسەر نەمێنێت؟ رەهێڵ فەرەیدون: كەرتی تایبەت تەواوكەری كەرتی گشتییە، لەهەموو بوارەكاندا و بەتایبەتیش لەكەرتی تەندروسیدا، لەزۆر وڵاتدا كەرتی تایبەت زۆر بەهێزەو بەڵام لای خۆمان وایكرد خزمەتگوزارییەكان رۆژ بەڕۆژ خراپ بوون، كە بەپێی شارەكانیش جیاوازی هەیە كە لەشاری هەولێر زیاتر كەرتی تایبەتی گەشەی كردووە، بەڵام لەشاری كۆیە كەرتی تایبەتی هەر تیانیە، بۆیە ئەمانە جیاوازییان هەیە، بۆیە وەزعی ئێستای ئێمەو بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا وایكردووە كەرتی تایبەت زیاتر بێتە پێشەوەو هاوكاربێت، تەنیا هەوڵی ئێمەش بۆ ئەوەیە خزمەتگوزاریەكان پێشكەشی هاولواَتیان بكرێت، بەڵام بەو ئامانجەی كەرتی تایبەت باڵ نەكێشێت بەسەر كەرتی گشتیدا، بەڵكو تەواوكەری بێت. هاوڵاتى: بڕیاربوو حكومەت بەهاوبەشی چەند كۆمپانیایەك، كۆمپانیای نیشتمانی دەرمان دروستبكات، بۆ ئەوەی ئەم فەوزایە لەبواری دەرمان هاوردەكردندا دروست نەبێت، ئەوە گەیشتووە بەچی؟ رەهێڵ فەرەیدون: كۆگای نیشتیمانی دەرمان كەحكومەت بیەوێت بیكات، من خۆم لەئێستادا بەباشی نازانم، چونكە دەكرێت كە پرۆسەیەكی تازە جێبەجێ بكەیت پێویستت بەكۆمەڵێك هەنگاوەو كاری دەوێت، بۆ نموونە لەئێستادا بەچاودێری ئەنجومەنی وەزیران، عەقدێكمان ئیمزاكردووە بۆ رێكخستنەوەی سیستمی تەندروستی، زیاتر لەدوو مانگە عەقدمان ئیمزاكردووە بۆ ماوەی دووساڵ، بەڵام ئەوە كاری زۆری دەوێت و ماوەیەكی زۆری پێویستە، بۆیە مەسەلەی كۆگای نیشتمانی لە رۆژو دوو رۆژدا ناكرێت، بۆیە ئێمە هەر كارێك بۆ خزمەتكردنی زیاتری هاووڵاتیان بێت و شەفافیەتی زیاتری هەبێت و قۆرخكاری تێدانەبێت، ئەمە هەمووی بەچاودێری حكومەت و ئاگاداری پەرلەمان بێت ئێمە پشتگیری دەكەین، بۆیە ئەو كارە ئاسان نین و كاری زۆری دەوێت و لەهەموو لایەكەوە بۆی هەمواربكرێت و كاری بۆ بكرێت.
.jpg)
هاوڵاتى پارێزگارى سلێمانى ئاماژه بهوه دهدات که ههرێمى کوردستان بووهته حزبستان، دهشڵێت:" لهههر شارێکدا دهیان حزب ههن، که نزیکترین وکورتترین ڕێگهن بۆ ههر کهسێک که بیهوێت بگات بهپلهو پایه و پاره". ئهمڕۆ چوارشهممه 14ى تهموزى 2021، پارێزگارى سلێمانى له میانى بهشداریکردنى له کۆنفڕانسێکى نێودهوڵهتى له پارێزگاى سلێمانى ڕایگهیاند:" ههرێمى کوردستانمان کردووه بهحزبستان، لهههر شارێکدا دهیان حزب ههن، که نزیکترین وکورتترین ڕێگهن بۆ ههر کهسێک که بیهوێت بگات بهپلهو پایه و پارهى خۆیان، بهڵام ئاستى خزمهتگوزارییهکان لهقهیراندایه". ههروهها راشیگهیاند:"ئێمه دهوڵهتێکین لهناو دهوڵهتێکدا و ڕۆڵى دهوڵهت دهگێڕن بهبێ ئهوهى ئاگامان لهئهوهبێت بانکى ناوهندیمان نییه و مافى چاپکردنى دراوى نهختینهمان نییه، که گهورهترین ههڕهشه لهسهر کورد مهسهله سیاسییهکه و پهیوهندى نیوان ههرێم و عیراق نییه، بهڵکو بابهتى داراییه".
هاوڵاتى جێگرى سهرۆکى حکومهتى ههرێم لەگەڵ بازرگانانی سلێمانی رایگەیاند:"لەمەولا بازاڕ ئازادتر دەبێت و كێبڕكێی تەندروست بۆ جموجۆڵی بازرگانی دەستەبەر دەكەین". ئەمڕۆ چوارشهممه 14ی تهمموزی 2021، قوباد تاڵەبانی جێگرى سهرۆکى حکومهت، لە سلێمانی لەگەڵ بەشێک لەبازرگانان کۆبوەوە و رایگەیاند:" حكومەت كارئاسانی دەكات بۆ ئەوەی كەرتی تایبەت بەھێزتر بێت و ھاوكاربێت لەگەڵ كەرتی گشتی لە ڕەخساندنی ھەلی كار و بوژاندنەوەی ژێرخانی ئابوری". ههروهها راشیگهیاند:"چیتر ھیچ كەس و لایەنێك بۆی نییە دەستوەردان بکات لە كاروباری بازرگانی و بازار قۆرخ بكات". جێگرى سهرۆکى حکومهتى ههرێم ئهوهشى خستهروو که ئەرکی دەزگا ئەمنییەکان دابینکردنی ئارامی و پاراستنی ژیانی هاوڵاتیانە و دەبێت خۆیان لە سیاسەت و ھەر بابەتێكی تر بە دور بگرن، هەروەها دەبێت فەرمانگەكانی حكومەت كارئاسانی بكەن لەپێناو ڕاییكردنی كاروباری بازرگانان، "ئێمەش وەك حكومەت بازاڕ ئازادتر دەكەین و كێبڕكێیەكی تەندروست بۆ جموجۆڵی بازرگانی و بازرگانان دەستەبەر دەكەین".
هاوڵاتى وەزیری ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان پڕۆژەی هێڵی ئاسن دەخاتە بواری جێبەجێکردنەوەو رایگهیاند: "هەنگاوی گرنگ نراوە". ئەمڕۆ چوارشهممه 14ی تهمموزی 2021، وەزیری ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردن بۆ گفتوگۆی دیزاینی هێڵی شەمەندەفەر لە هەرێم لەگەڵ کۆمپانیای (deutsche bahn )ی ئەڵمانی کۆبووەوە بەمەبەستی گفتوگۆکردن سەبارەت بە دیزاینکردنی پڕۆژەی هێڵی شەمەندەفەر لە هەرێمی کودستان و رایگهیاند: " لە چوارچێوەی هەوڵەکان بۆ بەئەنجام گەیاندنی پڕۆژەی هێڵی شەمەندەفەر لە هەرێمی کوردستان، لە سەردانێکی فەرمیدا وەفدێکی وەزارەتی ئاوەدانکردنەوەو نیشتەجێکردن بە سەرۆکایەتی وەزیری ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردن گەیشتنە وڵاتی ئەڵمانیا". پێشتریش وەزیری ئاوەدانکردنەوەو نیشتەجێکردن رایگەیاندبو، ئەو بەرنامەیەی دانراوە لە چوارچێوەی کاری وەزارەتی ئاوەدانکردنەوە بۆ چوار ساڵی تەمەنی خۆی لە کابینەی نۆیەمداو بە پشتیوانی حکومەتی هەرێم، بەو ئاراستەیەیە کە پڕۆژەی هێڵی ئاسن بخاتە بواری جێبەجێکردنەوە، "لەوڕوەوە هەنگاوی گرنگ نراوە".
هاوڵاتى ئەندامی ئەنجوومەنی باڵای سیاسی یەکێتی لەبارەی دۆخی ناوخۆی یەکێتی وتارێکی بڵاوکردەوە و رایگهیاند: "یەکێتی تەنها لە روانگەی هێزو پاراستنی دەسەڵات و، بەرژەوەندیە ئابوورییەکانەوە، سەیری حیزبایەتی دەکرد. هەر بۆیە، ژیانی حیزبایەتی کراوەتە قوربانی سیاسەتی پاوانکردنی دەسەڵات و دەسکەوتی ئابوری". ئەمڕۆ چوارشهممه 14ی تهمموزی 2021، مەلا بەختیارئەندامی ئەنجوومەنی باڵای سیاسی یەکێتی وتارێکی لەژێر ناوی "پەندەکانی پاکتاو لە مێژووی یەکێتیدا" بڵاوکردەوە ورایگهیاند :" لە دوا ئاکامدا یەکێتی لەناو خەڵکدا باجی قورس قورس دەدات. ئەوەتانێ کێشەکان تەقینەوە تا گەیشتە رادەی وەلاخستنی یەکێك لە هاوسەرۆکەکان، بەبێ رێڕەوی حیزبایەتی سرووشتی!" دەقی وتارەکەی مەلا بەختیار لەبارەی دۆخی یەکێتی پەندەکانی پاکتاو لە مێژووی یەکێتیدا یەکێتی (٤٦) ساڵی تێپەڕاند، لەم تەمەنەدا (١٥) ساڵی لە شاخ و (٣٠) ساڵی لە شار گوزەراند. لە شارو شاخدا، دوچاری چەندین شەڕی ناوخۆو جیابونەوە هاتووە. أ- شەڕی ناوخۆ لەگەڵ پارتی(١٩٧٦_١٩٨٨) ب- شەڕی ناوخۆ لەگەل سۆسیالیست (١٩٧٩_١٩٨٦) ج- شەڕی ناوخۆ لەگەڵ حیزبی شیوعی(١٩٨٢_ ١٩٨٦) د- شەڕێکی بچوکیش لەگەڵ پاسۆك(ناو بە ناو). لە شاخدا، دووجار تووشی جیابوونەوە بووە. أ- جیابونەوەی سۆسیالیست (١٩٧٩) لەسەر چۆنیەتی ئیدارەی یەکێتی و ناکۆکی سیاسی.. بە هێزی چەکدار و شەڕی ناو بە ناویش. ب- جیابونەوەی ئاڵای شۆڕش (١٩٨٥) لەسەر جیاوازی ئایدیۆلۆژیا و سیاسی.. بەبێ هێزی چەکدار. لەدوای ڕاپەڕینیش، یەکێتی رووبە رووی دوو چەشن شەڕی ناوخۆ، هەروەها دوو جۆر جیابونەوەش بۆتەوە: یەکەمیان: لەگەڵ پارتی ١٩٩٤_١٩٩٨. دوەمیان: شەڕی بزوتنەوەی ئیسلامی و جوند الایسلام (١٩٩٤_٢٠٠٣). جیابونەوەکانیش لە دوای راپەڕینەوە: یەکەمیان: جیابونەوەی بزوتنەوەی گۆڕان (٢٠٠٩) دوەمیان: جیابونەوەی هاوپەیمانی(٢٠١٧) هەر لە دوای ڕاپەڕینیش، چەندین یەکگرتنەوە لەگەڵ یەکێتی رویداوە؛ _ یەکگرتنەوەی سۆسیالیست_ یەکێتی ١٩٩٢_یەکگرتنی ئاڵای شۆڕش_ یەکێتی ١٩٩٣ لە دوای (١٩٩٤) وە، هەوڵێکی زۆرماندا بەشێکی شوراکان و چەندین هەڤاڵی ئاڵای شۆڕش مابوون، ئەمانیش رازی کران بێنە ناو یەکێتی. لە دوای جیابوونەوەی بزوتنەوی گۆڕانیش، رەوتێکی زەحمەتکێشانمان قەناعەت پێکرد بەسەرپەرشتی شێرکۆ میر وەیس، هاتنە ناو یەکێتی؛ دوای ئەمانە، رەوتێکی دیکەی زەحمەت کێشان بە سەرپەرشتی (ئاسۆس) و چەندین سەرکردەی پاکیان کە بەداخەوە بۆ مەرامی کەسێك پشتیان تێ کرا. لە دوا هەوڵیشدا، لەسەر داوای هەڤاڵ هێرۆ، حیزبی زەحمەتکێشان (ئایندە) بە سەرپەرشتی قادر عەزیز.. سەنگەری یەکێتیان لە دوا ئاکامدا قبوڵ کرد! کاتێك، ناوەندی بریاریش دروست کرا، بەندە، بێلایەن مامەوە. تەمەحی سکرتێری یەکێتیان پێ دەدام بەمەرجێ رازی بم، بریاری دەرکردنی (١٦) سەرکردەکەی ناوەندی بریار پەسەند بکەم، نەمکرد. بەڵکو کێشەکەشمان چارەسەرکرد. ئەوانەی تەمەحی سکرتێری یەکێتیان پێ دەدام و بەقسەم نەکردن، زۆری نەخایاند پیلانیان گێڕا، کارگێڕ و مەکتەبی سیاسیان هەڵوەشاندەوە. لەم کورتە پانۆرامە سیاسیەی جیابونەوە و یەگرتنەکان، دەمەوێ؛ پەلامار، پاکتاو، بوختان و ناوزراندنەکان، بۆ میژوو باس بکەم. کە دڵنیام ئەوانەی تائێستا بێلایەنن، یان ویژدانیان لە ماستاوی هەلپەرستی نەژەندووە، یان مێژووی خەباتیان بە موچە دۆلار نەفرۆشتووە. سودی لێوەر دەگرن. لە تەواوی جیابونەوە و شەڕەکاندا، هەموو لایەکمان لە فەرهەنگی یەکتر شکاندن، بەشی ئاشتیمان تیا نەدەهێشتەوە.، بەشی زۆری جنێو، یان بوختان، یاخود پەلامار و پاکتاوکردنەکان، رقی دەرونی کەسایەتیەکان و قۆناغی شەڕەکان و مل ملانێکان بوون. پشکی یەکێتیش لەو فەرهەنگە زیانبەخشەدا، بارتەقای هەموو لایەنەکانی تر بوو. بۆ نموونە: پارتی_ یەکێتی لە دژی پارتیدا، ئەدەبیاتی یەکێتی لە ساڵی ١٩٧٥ وە، هەتا ١٩٩٨، دەکران بە جاسوس. نۆکەر. بارزانی بێچوو. بەکرێ گیراو. کورد کوژە. پارتیش یەك ئیزگەی هەبوو، کارامەترین جنێوفرۆشیان خستبووە سەری و بۆ دۆژمنایەتی یەکێتی تەرخان کرابوو. بەڵام لە گەرمەی شەڕەکانیشدا، کاتێك دەرفەتێك بۆ گفت وگۆ دەرەخسا، بێ دوو دڵی قبول دەکرا. هەروەکو پەلاماری یەکترمان نەدابێ.. وا بوو. سۆسیالیست - یەکێتی لە بەرامبەر حیزبی سۆسیالیست.. پێیان دەگوترا؛ حیزبی هەڤال جوجەڵە.. رەسوڵ جوجەڵە. جاسوسی پارتی و ئێران.. پیاوی موخابەرات.. تەنانەت شەهیدان: ساڵح یوسف و عەلی هەژار و کاردۆ گەڵاڵیش، بە جاسوس لە قەڵەم دەدران، کەچی بەعس شەهیدی کردن. سۆسیالیستیش بە یەکیتیان دەگوت: پۆل پۆتیەکان، تیرۆرستەکان، جاش جەلالیەکان، پیلان گێڕەکان.. تاد. لە یەکەمین دەرفەتدا، پێش پارتی ساڵی ١٩٨٧_١٩٨٧ یەکێتی لەگەڵ سۆسیالیست ئاشت بوەوە. ساڵی ١٩٩٢ یش لەگەڵیاندا یەکی گرتەوە. حیزبی شیوعی - یەکێتی لەگەڵ حیزبی شیوعی.. پێیان دەگوترا: تەحریفی، کلکی مۆسکۆ.. تاقمەکەی بەهادینە کەچەل.. فیتنەی شەڕی ناوخۆ. لە قرناقا و پشتا ئاشان دەیانیان بە دیل کوژران. (تەنها ئێمە لە مەڵبەندی یەك بڕیاری لێدانی شیوعیەکانمان جێ بەجێ نەکرد، خەریك بوو بە خائینیشمان بزانن) شیوعیەکانیش بە یەکێتیان دەگوت: دیلکوژەکان، کۆنە خۆفرۆشەکان، بێ بەڵێنەکان.. بەڵام پێش پارتی لەگەڵ ئەمانیشدا، یەکێتی ئاشت بویەوە. ئاڵای شۆڕش - یەکێتیدا ئاڵای شۆڕش، کە مەترسی هەڵوەشاندنەوەی کۆمەڵە و سازشی لەگەڵ حکومەت دا هەبوو.. بیری ئایدیۆلۆژی جیاواز هانی دا، جیابیتەوە.. بەبێ جیاکردنەوەی تاقە مەفرەزەیەکی یەکێتیش، کەچی بە تۆمەتی جۆراو جۆر پەلامار دراو پاکتاو کرا. دەگوترا: جاش بە ئاش مەبە. ناخی سەدان تێکۆشەر، بریندار کرا. تەنها لەسەر رێبازی جیاوازی فەلسەفی. هانا بۆ زیندان و ئەشکەنجەش برا!! ئێستاش ئەو کەسانەی جەلادی ئەو ئەشکەنجەدانە بوون، شانازی و شانامەی لەسەر دەنوسن!! دوای ڕاپەڕین.. لەگەڵ ئاڵای شۆڕش یەکێتی یەکی گرتەوە و جۆرەها پۆستیشیان پێ بەخشرا. بە پیاهەڵدانی مام جەلال و راگەیاندنی هاوبەشی یەکێتی_ ئاڵای شۆرش، نەك خەنجەری ژەهراوی نەبوو، بەڵکو شۆڕشگێڕ و دڵسۆزانی کوردستانیش بوون. لە ئاهەنگی یەکگرتنەکەشدا، زیاتر لە دە هەزار کەس کە لە یاریگای سلێمانی دا ئامادە بوون. تاقە یەکگرتنیش بوو، ئاپورەی خەڵك بۆ مەراسیمەکەی ئامادەبێ. گۆڕان - یەکێتی کە گۆڕانیش جیابونەوە، هەڵمەتی گۆڕان دژی مام جەلال و یەکێتی فراوان بوو. هەرچی لە هەمانەکەیاندا بوو، هەڵیان رشت. زۆر زیاتر لە شەڕە جنێوی شاخ، لە شاردا، دژی یەکێتی هەڵمەتی بوختان و ناوزراندنیان برد. بونە مایەی لاوازبونی یەکیتی و بەهیز بوونی پارتی. یەکێتیش، فشاری ئابوری خستنەسەر و سزای سیاسی، لە رێگەی ئابوریەوە سەپاندە سەریان. بەندە، لە بەرگری لێ کردنی یەکێتی درێخیم نەکرد.. لە کاتێکدا تاک تاك سەرکردەی یەکێتی، بەرگریان لە یەکێتی دەکرد. بەڵام لەگەڵ سزای ئابوری نەبوم، کە د. بەرهەم ساڵح سزای ئابوری لەسەر لابردن، یەکەم کەس پشتیوانیم لێکرد. دوای ١٧/ی شوبات، یەکەمین وەفد، هێرۆ و دلێری سەید مەجید و بەندە، چوینە لای نەوشیروان موستەفا و سەهۆل بەندانی نێوان یەکێتی و گۆڕانمان شکاند. دوای ئەمەش، دەرگا کرایەوە، وەفدیان هاتنە لای مام جەلال و لێک تیگەیشتنی دەباشانی لێکەوتەوە. دوای ئەوە رێکەوتنی تریش لە (١٩) خال گەڵا کرا. هەوڵ دەدرا بگەینە یەکگرتنەوە، بەڵام بەبێ بڕیاری مەکتەب سیاسی، دەستکاری رێکەوتنەکە کراو بە دەسییە ویسترا دۆخی کوردستان تێك بدرێ و دوو ئیدارەیی بیتەوە ئارا.. من دژی بوم. مێژووس ئەم قسەیەم دەسەلمێنێ. هاوپەیمانی - یەکێتی کە هاوپەیمانی دادپەروەریش (٢٠١٧) لە دۆخێکی ناسکدا و لە گیانەڵڵای مام جەلال دا دامەزرا. ئەم هاوپەیمانییە، لە هەڵمەتی هەڵبژاردندا، یەکێتیان کردە جەردە، تاڵانکەر، فرعۆن و دکتاتۆر؛ دیسان، یەکێتی بەهۆی پاشماوەی ناوەندی بڕیارەوە، کە زۆربەیان لەبەر نیگەرانیان لە یەکێتی، ئامادە نەبوون بەرگری لێ بکەن، بەڵکو هەشبوون هاوکاریشیان دەکردن و دەنگیشیان بۆ گلێر دەکردنەوە. لە بەرامبەر ئەمانیشدا، ئێمە و قوباد تاڵەبانی و بەشێکی راگەیاندنی یەکێتی و مەڵبەندەکان، شانمان دایە بەر ئەرکی بەرگری لە یەکێتی. ئەو تاقیکردنەوانە لە مێژووی حیزبەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، تووشی کەم هێزی سیاسی بووە. پرسیار ئەوەیە: ئایە یەکێتی دەرس و پەندی لیوەرگرتوون؟ بە کورتی دەڵێم: نەخێر. پیلانی پێش و پاش چوارەمین کۆنگرە پێمان دەڵێ: یەکێتی تەنها لە روانگەی هێزو پاراستنی دەسەڵات و، بەرژەوەندیە ئابوورییەکانەوە، سەیری حیزبایەتی دەکرد. هەر بۆیە، ژیانی حیزبایەتی کراوەتە قوربانی سیاسەتی پاوانکردنی دەسەڵات و دەسکەوتی ئابوری. ویسترا، لە چوارەمین کۆنگرەدا بە ناوی نوێبونەوەی یەکێتی، شەرعیەت بدرێ بە سیاسەتی پاوانخوازی حیزبی- حکومی- بەرژەوەندی. بەڵام.. لە راستیدا، جگە لە رواڵەتی بە تەکەتول دارشتنەوەی ئۆرگانەکان و بەرزکردنەوەی بێ بنەمای هەزاران پلە؛ بە کردەوە، تەنها لە گەندەڵی و لە پەیجی فەیك و لە بەهیزکردنی کاسەلیسەکان و پەراوێز خستنی زۆربەی هەرە زۆری کادرە ماندوەکان، تەنها ئەو بڕیارانە لە مێژووی یەکێتیدا نوێ بوون. ئەم بریارانەش هاوسەرۆك و سەرکردایەتی و مەکتەب سیاسی، پەسەندیان دەکردن. بەڵام ژێر بە ژێر ناکۆکیەکانیشیان دەکوڵا. سەرەنجام: کێشمە کێشەکانی دوای کۆنگرە، لە پشتی پەردەی نوێبونەوە و ئەم (سەری_ کردە) نوێیانەدا، بەرەبەرە لە ناو خودی یەکێتیدا پەنگیان دەخوارد و لەسەر قورغی جومگەکان، تێك دەچرژان. وردە وردەش مل ملانێکان لە گرێژنە دەرکران. ئەوە تانێ گەیشتە رادەی بڕیاری ئەوتۆ، رای گشتی یەکێتی و ناو خەڵك، ساکاوون. لێرەدا نامەوێ حوکم بدەم.. تەنها دەمەوی بڵێم لە دوای چوارەمین کۆنگرەوە، ئۆرگانەکانی یەکێتی، سەراپا دۆش داماوون، کۆبوونەوەی حیزبی؛ شانەوکەرت نەماوە؛ پرنسیپەکان پێشێل کران؛ هیچ ئۆرگانێك کاریگەری نەماوە، جگە لە هاوسەرۆکەکان. بەڵام لە دوا ئاکامدا یەکێتی لەناو خەڵکدا باجی قورس قورس دەدا. ئەوەتانێ کێشەکان تەقینەوە، تا گەیشتە رادەی وەلاخستنی یەکێك لە هاوسەرۆکەکان، بەبێ رێرەوی حیزبایەتی سرووشتی! ئێستا کە راستییە تاڵەکان و زیانەکانی چوارەمین کۆنگرە دەرکەوتن، جێی خۆیەتی بڵێین: زیانەکانی چوارەمین کۆنگرە لە پرنسیب و دیسپلین و ژیانی حیزبایەتی، کەمتر نەبووە، لەو کارەساتانەی بەسەر یەکیتیدا هاتووە. لە کارەساتەکاندا یەکێتی بەهێزتر دەهاتەوە بۆتەی خەبات. بەڵام لەدوای چوارەمین کۆنگرەوە، هەتا دێت یەکێتی لاوازتر دەکرێ. مەترسیدارترین سیاسەتی ئیستای یەکیتیش، ئەوەیە کە زۆربەی سەرکردایەتی ئێستا، لە فەلسەفەی سیاسی مام جەلال، لەناو ههاوکیشە سیاسییەکان، بە قوڵی تێناگەن و متمانەی خەلك، بەرە بەرە لە دەست دەدەن. هەروەها هاوسەنگی ئۆرگانە باڵاکانی یەکێتیشیان، بە جۆریك لاسەنگ کردووە، تەنها لە قازانجی، ئە هەلپەرستانەن کە چاوەڕوانی موچە و بودجەی سەری مانگ دەکەن. پیشێل کردنی پرنسیبەکانی حیزبایەتی، چۆن لە چوارەمین کۆنگرەدا سروشتی نەبوو، ئێستاش وەلا خستنی هاوسەرۆکێك بە سروشتی نازانم. لێرەدا، نامەوێ قەتماغە هەڵبدەمەوە، ناشمەوێ لەسەر دەنگو باسەکان حوکم بدەم، ئەوی رویداوە، چاکبونەوەی گەلێ دژوارە. تەنها مەبەستمە بڵێم: تکایە، دەرس و پەندەکانی مێژوو بخەنەوە بیری خۆتان. ولا خستنی هاوسەرۆکێك، بە هەل مەزانن بۆ رشتنی رق و کینە. پەلاماری لایەنگرانیان مەدەن و پاکتاویان مەکەن. رێز لە کادرو هاو تەکەتولەکانیان بگرن، گەرچی هەڵەشیان کردبێ، یان بە هەڵە لە هاوکیشەکانیش تی گەیشتبێتن. بەڵکو بەشی زۆریان لە ترسان و لە برسان رەدووی سیاسی کەوتوون. ئەوەتانێ بە یەک روداو، ئەوانەی لە ترسان و لە برسیان رەدوو کەوتبون، زۆربەیان هەلدەوەرن. بۆ؟ چونکە ژیانی حیزبایەتی پێشێل کرابوو. ئەوانەی لێش خراوون، یان لەژیر فشارن، هەقە تەنها رێگەی شەرعی بۆ مافەکانیان بگرنەبەر. بێگومان ئەم روداوە بە دڵی پارتیە و پارتی و لایەنەکانی تریش (جگە لە گۆڕان) سوردی لێ وەردەگرن، بەلام روداوەکە بە دەسیسەی پارتی نەبووە. ئەگەر هات و بشسەلمێ کەسێك، بە دەسیسە ئەم روداوەکەی ئەنجامدابێ، شەرمەزاری مێژوو دەبێ. هیچ رێگەیەکیش لە بەردەمدا نی یە، تەنها رێگەی حیزبایەتی نەبێ. دەبێ شەرعیەتی ئۆرگانەکانی باڵاو خوارەوە، هەتا بەستنی پێنجەمین کۆنگرە، زیاتر لە دەست نەدرێ. دەبێ زوو فریای بوژاندنەوەی ژیانی حیزبایەتی بکەوین. ئەمەش مەحاڵە هەتا یەکێتی کۆی هەڵەکانی لە پێش چوارەمین کۆنگرە و لەناو کۆنگرە و دوای کۆنگرە، دەست نیشان نەکات و رەخنەیان لێ نەگیرێ. هەموو کەسێکیش، بە هەر پاساوێك وەلانرابێ، مافی خۆیەتی، لە بەردەم ئۆرگانە حیزبیەکاندا بەرگری لە خۆی بکات، بەپێی بەڵگەکان سزا بدرێ. نەك بێ بەڵگە حوکمی لەسەر بدرێ. لە کۆتایشدا دەڵێم: لەم روداوەشدا، تکایە، ژمارەی جنێوەکان، بەرامبەر یەکدی زیاد مەکەن؛ بەبێ بەڵگە تۆمەت مەبەخشنەوە؛ مەکەونە پاکتاوکردنی یەکتر؛ بوار مەدەن هەلپەرستان و پیاهەڵدەران، گوێ درێژ ئاسای ناوجۆگە، لەمبەرو ئەوبەری جۆگەی نێوان جەمسەرەکان، بلەوەڕن؛ خەلکیش بە ئاگری خۆتانەوە مەسوتێنن. دلنیابن کولتوری جنێو و پاکتاوکردن، سەرەتا بە گەرمی دەست پێ دەکات.. بەڵام وەکو سەرجەم هەلمەتی پاکتاوکردنی مێژووی یەکێتی، پاشگەز بونەوەی بەدواوەیە!
هاوڵاتى سەرۆکی دەستەی جێبەجێکاری ئەنجومەنی سوریای دیموکرات رایگەیاند، ئەوان پێشمەرجمان نییە بۆ دانوستان لەگەڵ حکومەتی دیمەشق، بەڵکو پرۆژەیان هەیە کە وەک خاڵی چونە ژورەوە بۆ چارەسەر دەیبینن و بەدوای قەناعەتپێکردنی لایەنەکاندان". ئیلهام ئەحمەد، سەرۆکی دەستەی جێبەجێکاری ئەنجومەنی سوریای دیموکرات لەمیانی چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ رۆژنامەی "ئوگاریت پۆست" لەبارەی لێدوانی وەزیری دەرەوەی روسیا پەیوەست بە دیالۆگی نێوان حکومەتی سوریا و خۆبەڕێوەبەری باکور و رۆژهەڵاتی سوریا رایگەیاند، "ئەو وتانەی سێرگی لاڤرۆڤ، وەزیری دەرەوەی ڕوسیا چەند ڕۆژێک پێش کۆبونەوەی ئاستانە هات، هیوادارین کە ئەمە تەنیا بە ئامانجی بەهێزکردنی پێگەی دانوستان لەگەڵ تورکیا و ئێران و هاوکارەکانی ڕوسیا لە کۆبونەوەی ئاستانا نەبێت، هیوادارین لاڤرۆڤ پلانێکی کرداری راستەقینەی هەبێت بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ پرسی پەیوەندی خۆبەڕێوەبەری و حکومەتی ناوەندی لە دیمەشق". ئاماژەی بەوەشکردوە، خۆبەڕێوەبەریی باکور و رۆژهەڵاتی سوریا پابەندبونی خۆی بە یەکپارچەیی و سەروەریی سوریا دوپاتکردوەتەوە، بە شێوەیەکی سەرەکی بەشداری شەڕی دژی تیرۆر بوە، "پێشتریش لەگەڵ سێرگی لاڤرۆڤ لە مۆسکۆ کۆبوینەوە جەختمان لەوە کردەوە کە خۆبەڕێوەبەری باکور و ڕۆژهەڵاتی سوریا پێویستییەکی هەنوکەییە و لاڤرۆڤ باسی لە ئەزمونی خۆبەڕێوەبەری کرد و وتی پێویستە لەسەر ئاستی نیشتمانی، لە چوارچێوەی کۆدەنگی لە نێوان سوریەکاندا پەرەی پێ بدرێت و لە پێناو پاراستنی یەکپارچەیی خاکی سوریا و سەروەری دەوڵەتەکە و سیستەمە ئیداریە گشتیەکەی". لەبارەی ئەوەی ئایا پێشمەرجیان هەیە وەک خۆبەڕێوەبەری باکوری ڕۆژهەڵاتی سوریا بۆ دیالۆگ لەگەڵ حکومەتی سوریا، ئیلهام ئەحمەد وتی، "پێشمەرجمان نییە، بەڵکو پرۆژەمان هەیە کە وەک خاڵی چونە ژورەوە بۆ چارەسەر دەیبینین و بەدوای قەناعەتپێکردنی لایەنەکانداین لەم پڕۆژەیەدا کە هەمو خەڵکی ناوچەکە لە پێکهاتەی نەتەوەیی و ئایینی یە جۆراوجۆرەکاندا بەشدارن لە دروستکردنیدا و قوربانی گەورەیان بۆ داوە". لەبارەی ئەوەی بۆچی دانوستانەکانی پێشتر لەنێوان خۆبەڕێوەبەری و حکومەتی سوریا ئەنجامییان نەبوە، ئیلهام ئەحمەد باسی لەوەکردوە، گفتوگۆکان هەر قسەبون نەگەیشتنە ئاستی دانوستان بەهۆی بێدەربەستی ڕژێم و سوربونی لەسەر ڕەتکردنەوەی دیالۆگ و داننەنان بەو ڕاستیی و دۆخە نوێیە هاتوەتە ئاراوە وەک دروستبونی خۆبەڕێوەبەری، کە خواستی بەشێکی زۆری خەڵکی سوریا کە پێویستیان بە هێزی نوێ هەیە کە نوێنەرایەتی ئاواتەکانی خۆیان دەکەن و مافەکانی لە سوریا دەپارێزن، بە باوەڕی ئێمە هەر دیالۆگ و دانوستانێک لەگەڵ حکومەتی دیمەشقدا دەبێت لەژێر چاودێری و گەرەنتی نێودەوڵەتیدا بەڕێوەبچێت". پەیوەست بەوەی ئایا خاڵی هاوبەش لەنێوان ئیدارەی خۆبەڕێوەبەری و حکومەتی سوریادا هەیە، سەرۆکی دەستەی جێبەجێکاری ئەنجومەنی سوریای دیموکرات وتی، "ئەگەر ئێمە بگەینە خاڵی هاوبەش دەتوانین دیالۆگی بنیاتنەر ئەنجام بدەین، دیمەشق مەرجی هەبو بۆ دەستپێکردنی دیالۆگ، بۆ نمونە پێویستی پاراستنی یەکپارچەیی و سەروەریی سوریا، لەڕاستیدا ئەوەش یەکێکە لە دروشمەکانی ئێمەش، بەڵام حکومەتی دیمەشق بیرۆکە و بینین و پڕۆژەی بۆ پەیوەندی لەگەڵ خۆبەڕێوبەری نەبو، بۆیە هیچ پێشکەوتنێک لەسەر ئەم ئاستە نەبو".
