ڤانە حەمە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان ماوەی ٢١ مانگە هیچ ئامارێکی لەسەر ئەو توندوتیژیانە بڵاونەکردۆتەوە کە بەرامبەر ژنان دەکرێن، ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی باڵای کاروباری خانمانیش لەسەر ئەو پرسە داوادەکات راستەوخۆ تەلەفۆنی بۆ نەکرێت، چاودرێرانیش دەڵێن پاشەکشەی ئاشکرا لەپرسی ژندا دەبینرێت لەم کابینەیەداو «گومانیان» هەیە لەوەی حکومەت خۆی بێدەنگ کردووە. میدیاکانی هەرێمی کوردستان پڕن لەو هەواڵانەی کەتاوان و توندوتیژیان تێدایە کە بەشێکیان پەیوەندیان بەژنانەوە هەیە، بەڵام کابینەی نۆیەمی حکومەت ماوەی نزیکەی دوو ساڵە هیچ ئامێرێکی فەرمی ناخاتە بەردەست، ئەوەش لەکاتێکدایە لەپیشتردا هەموو مانگێک ئامارەکان بەشێوەیەکی فەرمی بڵاودەکرانەوە لەسەر ماڵپەڕی تایبەت بە بەرێوەبەرایەتی بەرەنگاری توندوتیژیی دژی ژنان. لەماوەکانی ردابردوودا خوێنەران چەندین هەواڵی تاساویان بەرچاوکەوتووە لەماڵپەڕو کەناڵەکانی راگەیاندن، هەندێک لەو هەواڵانە جەرگبڕن. بۆ نموونە؛ هەواڵی کوشتنی ژنێک بە ١٧ فیشەک، هەواڵی کوشتنی ژنێکی تر بەچەقۆ، یەکێکی تر بەخنکاندن لەشوقەیەکدا، لەگەڵ جۆرەکانی تری کوشتن و ئازاردانی جەستەیی و دەرونی، بەبێ ئەوەی هیچ کام لەو کوشتنانە لەو ٢١ مانگەی رابردوودا لەلایەن حکومەتەوە تۆمارکرابن و بڵاویبکەنەوە. لەوبارەیەوە هاوڵاتی پەیوەندی کرد بە خانزاد ئەحمەد ئەمینداری گشتیی ئەنجومەنی باڵای خانمان و گەشەپێدان بەڵام بەتوڕەییەوە وتی کەدەبێت «پێشوەخت» تەلەفون بۆ ئۆفیسەکەی بکرێت و داوای مۆڵەت بکرێت هەرەوەها وتی کەڕۆژنامەنوس نابێت راستەوخۆ تەلەفۆن بۆ خۆی بکات لەسەر پرسەکانی ژنان. تەنیا وتی رای «زۆرباشە» لەسەر کابینەی نۆیەم سەبارەت بەپرسەکانی ژنان، بەبێ ئەوەی هۆکاری نەبوونی ئامارەکانی توندوتیژیی بەرامبەر بەژنان بەشێوەی فەرمی روونبکاتەوە. خانزاد ئەحمەد رۆژانە ئەو هەواڵ و چالاکیانەی خۆی لەپەیجی فەیسبوکی ئەنجومەنی باڵای خانمان بڵاودەکاتەوە کەچۆن بۆ شاندە بیانەکانی رووندەکاتەوە کەپرسەکانی ژنان «پێشکەوتوون »لەهەرێمی کوردستان، بەڵام ریکخراوەکانی ژنان بەپێچەوانەوە پێیان وایە پاشەکشەی کردووە. بەپێی یەکێک لەو هەواڵانەی کە لەپەیجی ئەنجومەنەکە هەفتەی رابردوو بڵاوبووەتەوە، خانزاد ئه‌حمه‌د له‌گەڵ شاندێكی باڵای كه‌نه‌دا کۆبووەتەوە، كه‌پێكهاتووە له ژماره‌یه‌ك په‌رله‌مانتار و سیاسه‌تمه‌دارو نوێنه‌ری پارته سیاسییه‌كانی كه‌نه‌دا. لەهەواڵەکەدا هاتووە کەوا باسیان «لەو پێشکەوتنانە» کردوە حکوومەتی هەرێمی کوردستان بە هاوکاری لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەکان بۆ تاکەکانی کۆمەڵگا و بەتایبەت بۆ ئافرەتانی رەخساندوویەتی. بەڵام چاودێرانی مافەکانی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێم «کەمتەرخەمە» لەوەی کەتوندوتیژیی بەرامبەر ژنان کەمبکاتەوە بەوپێیەی نەیتوانیوە بازرگانیکردن بەچەکی بێمۆڵەت کۆنترۆڵ بکات کەئەو چەکانە هۆکارێکی دیاری کوشتنی ژنانن. شەدە بەشیر، چالاکوانی بواری ژنان و راگەیاندکار، بڵاونەکردنەوەی ئامارەکانی کوشتنی لەلایەن حکومەتەوە بە «جێگەی گومان» ناوبرد، هەروەها وتی بەپێی بەدواداچوونی ئەوان ئامارەکانی کوشتنی ژنان لەم کابینەیەدا روو لەبەرزبوونەوەیە. شەدە بەشیر بەهاوڵاتی وت «بۆ ئێمە وەک چالاکوانی بواری ژنان پرسیارە کە بۆچی حکومەتی هەرێم ئامارەکان بڵاوناکاتەوە، لەگەڵ ئەوەی لەساڵانی رابردووشدا کە حکومەت بڵاویان دەکردەوە رەخنەمان لەسەر ئەو ژمارەیەش هەبوو چونکە ئەگەر تەنها بەراوردێکی ئەو ئامارەت بکردایە لەگەڵ هەموو ئەو ژمارەیەی کە لەتۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و هەواڵەکان دەمانبیست، ئەوا جیاوازیەکەی زۆر بوو». وتیشی «حکومەت بۆیە ئامارەکان بڵاوناکاتەوە، چونکە حکومەت خۆی بەرپرسە لەوەی کەتاوەکو ئێستا دیاردەی بازرگانیکردن بەچەکی بێمۆڵەت هەیە، لەبەر کەمتەرخەمی خۆیەتی». جگە لەوەی نزیکەی دوو ساڵە حکومەت هیچ ئامارێکی بڵاو نەکردووەتەوە، هەروەها لەڕابردووشدا زۆرجار بەرپرسانی دازمەزراوە فەرمیەکانی حکومەت دوو داتای جیاوازیان بڵاوکردووەتەوە بۆ میدیا ناوخۆییەکان و میدیا جیهانییەکان. بەپێی دواین ئاماری حکومەت کە بۆ ساڵی ٢٠٢١ بڵاویکردووەتەوە لەماڵپەڕی بەڕێوبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و خێزان، تەنها «١٢» ژنکوشتن و خۆسوتاندن لەسەرجەم هەرێمی کوردستان تۆماکراون، بەڵام هەر بۆ هەمان ساڵ بەپێی لێدوانی هیوا کەریم جوامێر لەهەمان بەڕێوەبەرایەتی بۆ ئاژانسی فرانس پرێس کەئاژانسیکی جیهانیە تەنها « ٤٥ « ژن کوژراون. لەم بارەیەشەوە ئاری رەفیق، جێگری بەڕێوەبەرایەتی توندوتیژی دژی ژنان، ئاگاداری لێدوانی ئەو بەڕێزە نیم و نازانم لەسەر چ بنەمایەکیش ئەو قسەیەی کردووە. هاوڵاتی لەبارەی بڵاونەکردنەوەی ئامارەکانی توندوتیژی دژ بەژنان و حاڵەتەکانی کوشتنی ژنانەوە ئاری رەفیق وتی» ئەو ئامارانە لای ئێمە نەماون و لەلایەن ئێمەوە بڵاو ناکرێنەوە». بەڵام بەپێی لێدوانی ئاڤان جاف، چالاکوانی بواری ژنان بۆ دەنگی ئەمریکا لەساڵی ٢٠٢٢ دا ٤٤ ژن کوژراون، لەبەرامبەردا ئاژانسی هەواڵی ژن، کە تایبەتە بەکێشەکانی ژنان لەساڵی ٢٠٢٢دا ٢٩ ژن کوژراون کە پشکی شێر بەر هەولێرو دهۆک کەوتووە. هاوکات لەبارەی کارەکانی کابینەی نۆ بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان و گۆڕانکاری لەبەرزبوونەوەی حاڵەتەکانی کوشتنی ژنان ئاری رەفیق وتیشی، بابەتی بەردەوامی حاڵەتەکانی توندوتیژی و تاوانەکان و تاوانی کوشتنیش لەپاڵیدا پەیوەندی بەکابینەیەک و کابینەکانی رابردوو نیە، بەڵکو پەیوەندی بەبارودۆخ و رەوشی کۆمەڵایەتی و تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، ئەو گۆڕانکاریە کۆمەڵایەتیەوە هەیە کە لەکوردستان هاتووەتە ئاراوە. ئاماژەی بەوەشکرد کە بابەتی کوشتنی ژنان لەهەموو ساڵەکان وەک یەک نیە، هەر ساڵێک بەجۆرێکە، گەر لە ٢0١٠ تاوەکو ساڵەکانی دواتر سەیری بکەیت، بەوجۆرە نیە کە بڵێی ساڵ بە ساڵ بەرزبووەتەوە. ساڵی وا هەبووە ٥٠ حاڵەتی کوشتنی ژنان هەبووە، بەڵام ساڵی واش هەبووە ٣٣-٣٤ حاڵەتی کوشتنی ژنان هەبووە. ژمارەکان بەرزونزمی دەکەن، پێموایە هەڵەیەکی داتاییە کە بڵێی ساڵ بەساڵ زیادی کردووە، حاڵەتەکانی کوشتنی ژنان ساڵ بەساڵ زیاد ناکات، بەڵکو لەساڵێک بۆ ساڵێكی دیکە بەرزونزم دەبنەوەو جیاوازە. لەبەرامبەریشدا شەدە بەشیر، چالاکوانی بواری ژنان و راگەیاندکار، لەبارەی بڵاونەکردنەوەی ئامارەکانی کوشتن لەم ماوەی ئەم دوو ساڵەدا وتی «خۆی لەخۆیدا جێگای گومانە بۆ ئێمەش وەک چالاکوانی بواری ژنان پرسیارە کە بۆچی حکومەتی هەرێم ئامارەکان بڵاوناکاتەوە ... بەڕای من وەک چالاکوانێک، ئامارەکانی کوشتنی ژنان بەپێی ئەو بەدواداچوونانەی ئێمە کردوومانە ئامارەکە لە بەرزبوونەوەدایە.»
.jpg)
هاوڵاتی مەکتەبی سیاسیی پارتی بە سەرپەرشتیی مەسعود بارزانی کۆبووەوە. بەگوێرەی راگەیێندراوی کۆبوونەوەکە، لەبارەی دۆخی کەرکووک، یاسای بودجە، پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا و چەند پرسێکی دیکەیش گفتوگۆ کراوە. لە راگەیەندراوێكدا مەكتەبی سیاسی پارتی داوای لێكۆڵینەوە لەرووداوەكانی كەركووك و هەروەها پابەندبوونی بەغدا بەرێككەوتنەكان دەكات. به‌گوێره‌ی راگه‌یه‌ندراوێكی مه‌كته‌بی سیاسی پارتی، ئه‌مڕۆ له‌كۆبونه‌وه‌ی مه‌كته‌بی سیاسیدا داواكرا، لیژنه‌یه‌كی بێ لایه‌ن له نوێنه‌رانی حكومه‌تی فیدراڵی و حكومه‌تی هه‌رێم بۆ لێكۆڵینه‌وه پێكبهێندرێت به‌مه‌به‌ستی دیاریكردنی هۆكاری ئاسته‌نگ دروستكردن بۆ جێبه‌جێنه‌كردنی بڕیاری سه‌رۆك وه‌زیران له راده‌ستكردنه‌وه‌ی باره‌گاكانی پارتی له كه‌ركوك و نه‌ینه‌وا. هه‌روه‌ها لێكۆڵینه‌وه بكرێت له" هانده‌رانی ئاڵۆزیی و ڕێگه‌گرتن له جێبه‌جێكردنی بڕیاری سه‌رۆك وه‌زیران كه هه‌ندێكیان په‌رله‌مانتار و به‌شێكیشیان له ئیداره‌ی كه‌ركوك به‌رپرسیارییه‌تیان هه‌یه، دیاریبكرێن و بدرێنه دادگا." لەبارەی یاسی بودجەش پارتی دەڵێت، "كاتێك كە حكومەتی فیدراڵی پڕۆژەیاساكەی ئامادەكرد بەرێكەوتن لەگەڵ حكومەتی هەرێم، پشكی هەرێم دیاری كرابوو، بەڵام لە ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌ران سەرلەبەری ئەم پڕۆژە یاسایه گۆڕانكاری بەسەرداهات و غەدرێكی زۆر لە هەرێمی كوردستان كرا، ئێستاش ئەوەی كە لە یاساكەشدا هاتووە جێبەجێناكرێت بەشێوەیەكی گونجاو كە ئه‌مه‌ش غەدرێكی گەورەیە لە مووچەخۆرانی كوردستان بە تایبەتی و خەڵكی كوردستان بەگشتی." دەقی راگەیەندراوەكە: ڕاگەیاندراوی كۆبوونەوەی مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان ئەمڕۆ، ڕێككەوتی 7/9/2023، بەسەرپەرشتی جەنابی سەرۆك مسعود بارزانی كۆبوونەوەی مەكتەبی سیاسی ئەنجامدرا، دوای دەقیقەیەك وەستان بۆ ڕێزگرتن لە گیانی پاكی شەهیدانی ڕووداوەكانی ئەم چەند ڕۆژەی دوایی كە لە شاری كەركوك شەهیدبوون، كۆبوونەوە چەند تەوەرێكی خستەبەر وتووێژ و گەنگەشەكردن و، لەسەر چەند بابەتێكی گرنگ و هەنووكەیی هەڵوێستەی كرد: 1- رووداوەكانی كەركوك: دوای ئەوەی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەڕێز محمد شیاع سودانی بەگوێرەی مافی دەستووری و ڕێككەوتنی ئیدارەی ئیئتلافی دەوڵەت و كارنامەی كابینە، بڕیاری ڕادەستكردنەوەی بارەگاكانی پارتیمانی دەركرد، بەڵام دەسەڵاتدار و كاربەدەستانی كەركوك بۆ جێبەجێنەكردنی ئەم بڕیارە هانی كۆمەڵێك خەڵكی گێرەشێوین و تێكدەریاندا و ئاستەنگیان بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكە دروستكرد و ڕێگای هاتوچۆی خەڵكیان داخست بێئەوەی بەرپرسانی حكومەت ڕێگایان لێبگرن، بەڵام كە ژمارەیەك خەڵكی دیكەی كەركوك لە هاووڵاتیانی كورد بەشێوەیەكی ئاشتییانە داوای كردنەوەی ڕێگاكەیان كرد كۆمەڵێك چەكدار لە پەنای دەزگا ئەمنیەكانی كەركوك بەبێ لەبەرچاوگرتنی داوای ڕەوای خەڵكەكە تەقەیان لێكردن و ژمارەیەك لاوی كورد شەهیدبوون و ژمارەیەكی دیكەش برینداربوون ئەمە لە كاتێكدا كە چەندین ڕۆژ ئەوانەی خۆیان هانیاندابوون لەو سەر جادە بوون هەتا داوای چۆڵكردنی ڕێگاكەشیان لێنەكردن. نەمری و سەربەرزی بۆ شەهیدەكان و داوای شیفای بە پەلە دەكەین بۆ بریندارەكان. كۆبوونەوەی مەكتەبی سیاسی داوا دەكات لیژنەیەكی بێ لایەن لە نوێنەرانی حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێم بۆ لێكۆڵینەوە لەم بابەتانەی خوارەوە پێك بێت: • دیاریكردنی هۆكاری ئاستەنگ دروستكردن بۆ جێبەجێنەكردنی بڕیاری سەرۆك وەزیران. • هاندەرانی ئاڵۆزیی و ڕێگەگرتن لە جێبەجێكردنی بڕیاری سەرۆك وەزیران كە هەندێكیان پەرلەمانتار و بەشێكیشیان لە ئیدارەی كەركوك بەرپرسیارییەتیان هەیه، دیاریبكرێن و بدرێنە دادگا. • ئەو كەسانەی فەرمانی تەقەكردنیان دەركردووە كە بووە هۆی شەهیدكردنی ئەو هاووڵاتیانەی بە ئاشتیانە داوای كردنەوەی ڕێگایەكەیان كرد دەست نیشان بكرێن و بدرێنە دادگا. • ئەو كەسانەی تەقەیان كردووە و بوونە هۆی شەهیدبوون و برینداركردنی هاوڵاتیانی بێ چەك، دیاری بكرێن و بدرێنە دادگا. • لەسەر بنەمای ئەو لێكۆڵینەوانە بڕیاری قەرەبووكردنەوەی خانەوادەی شەهیدان و بریندارەكان بدرێت و، هەروەها ئەو هاوڵاتیانەی زەرەر و زیانی ماددیان بەركەوتووە. 2- سەبارەت بە پەیوەندی هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵ، دوای ئەوەی ئیئتلافی ئیدارەی دەوڵەت پێكهات و لەسەر بنەمای كۆمەڵێك بابەتی سیاسی و ئابووری ڕێككەوتن كرا، هەروەها كە ڕێككەوتن لەسەر كارنامەی كابینەی بەڕێز محەمەد شیاع سودانی كرا و لە ئەنجومەنی نوێنەران دەنگی لەسەردرا بۆ جێبەجێكردن، بەڵام بەداخەوە ماوەی (9) مانگ بەسەر ئەم ڕێككەوتن و پێكهێنانی ئەم كابینەیە تێپەڕیوە، خاڵەكانی پەیوەندییان بە هەرێمی كوردستانەوە هەیە جێبەجێنەكراون و ڕێگری لە جێبەجیكردنیان دەكرێت، له نێو خاڵەكانی ئەم ڕێككەوتنانەش ئەم بابەتانەی خوارەوە بەپێچەوانەوە جێبەجێكراون یان هەر جێبەجێنەكراون، وەكو نموونە: • یاسای بودجە، كاتێك كە حكومەتی فیدراڵی پڕۆژە یاساكەی ئامادەكرد بەرێكەوتن لەگەڵ حكومەتی هەرێم، پشكی هەرێم دیاری كرابوو، بەڵام لە ئەنجوومەنی نوێنەران سەرلەبەری ئەم پڕۆژە یاسایە گۆڕانكاری بەسەرداهات و غەدرێكی زۆر لە هەرێمی كوردستان كرا، ئێستاش ئەوەی كە لە یاساكەشدا هاتووە جێبەجێناكرێت بەشێوەیەكی گونجاو كە ئەمەش غەدرێكی گەورەیە لە مووچەخۆرانی كوردستان بە تایبەتی و خەڵكی كوردستان بەگشتی. • ڕادەستكردنەوەی بارەگاكانی پارتیمان دوای دەركردنی بڕیارەكە ڕێگای لێگیرا و ئاڵۆزییان دروستكرد. 3- كۆبوونەوە لەسەر بنەمای ڕێككەوتنەكان داوا دەكات ئەم خاڵانەی خوارەوە جێبەجێبكرێن: • ئیدارەدانی حكومەت و بڕیار وەرگرتن، لەسەر بنەمای پڕەنسیپی (شەراكەت، تەوافوق و تەوازن) بێت و، ڕۆڵی نوێنەری پێكهاتە سیاسییەكان بنەڕەتی بێت لە بڕیارە چارەنوسسازەكاندا. • یاسای ئەنجوومەنی فیدراڵی وەك ئەوەی لە دەستووردا هاتووە و هەروەها لە بەرنامەی ئیئتلافی ئیدارەی دەوڵەتدا هاتووە، بخرێتە بواری جێبەجێكردن و یاساكە لە ئەنجوومەنی نوێنەران دەربچێت. • پەلەكردن لە ئامادەكردنی پرۆژە یاسای نەوت و گاز بەگوێرەی ئەو ڕێككەوتنەی بەهاوبەشی هەرێم و حكومەتی فیدراڵ كراوە بۆ ئامادەكردنی پرۆژە یاساكە و، بۆ كۆتایی هێنان بەكاركردن بە یاسای پێشوو. • بابەتی مووچەی فەرمانبەرانی كوردستان جیا بكرێتەوە و وەكو هەموو فەرمانبەرانی عێراق مانگانە مووچەی خۆیان وەربگرن، ئەم بابەتە تێكەڵاو نەكرێت لەگەڵ كێشەكانی دیكە و بە سیاسی نەكرێت. • هەمواركردنی یاسای دادگای باڵای فیدراڵی وەكو ئەوەی لە دەستووردا هاتووە و، جێبەجێكردنی. • پەلەكردن لە جێبەجێكردنی رێككەوتنی شەنگال وەكو بەرنامەی بۆ دیاری كرابوو بەپێی رێككەوتنی حكومەتی فیدراڵ و حكومەتی هەرێم، هەر وەكو لە بەرنامەی ئیدارەی ئیئتلافی دەوڵەت و كارنامەی كابینەی بەرێز محمد شیاع سودانیشدا هاتووە. • گەڕانەوەی بارەگای پارتیمان و هێزە سیاسییەكانی دیكە لە پارێزگاكانی نەینەوا و كەركوك و دیالە بۆ ئەوەی لایەنە سیاسییەكان بە ئازادی چالاكی سیاسی خۆیان ئەنجامبدەن. 4- عێراق و ناوچەكە بە بارودۆخێكی هەستیاردا تێدەپەڕێ لە عێراق قەیران لە دوای قەیران لە سەر یەك كەڵەكەبوون و، لە ڕاستیدا قەیران دەخولقێندرێ بۆ ئەوەی قەیرانێكی دیكەی پێ داپۆشرێ. بۆیە دەتوانین بەڕاشكاوی بڵێین لەم وڵاتەدا چارەسەری قەیران ناكرێ، بەڵكو ئیدارەی قەیران و كێشەكان دەدرێ، بۆیە كوردستانیش لە بارودۆخێكی لەمشێوەیەی عێراق و ناوچەكە بە قۆناغێكی هەستیار و گرنگدا تێدەپەڕێ. لە جیهاندا گۆڕانكاری زۆر و خێرا لە ئارادان كە مەترسی و نیگەرانی بۆ قەوارەی هەرێم و مافەكانی خەڵكی كوردستان لەناو هەناوی ئەو قەیران و كێشانەی عێراق و گۆڕانكاری و پێشهاتەكانی ناوچەكە و جیهاندا هەیە، ئەم بارودۆخە خەمخۆریی پێویستە بۆ پاراستنی یەك پارچەیی قەوارەی هەرێم و دەستكەوتەكانی گەلەكەمان كە بە خوێن و خەبات بەدەست هاتوون، بەرپرسیاریەتی سەرشانی پارتیمان و تەواوی لایەنەكانی دیكەی كوردستان گرانتر دەكات و بارودۆخەكە لێماندەخوازێ بۆ بەرەنگاربوونەوەی قەیران و ئاڵنگاریەكان و چارەسەركردنیان، پێداچوونەوە بە هەنگاو و بەرنامەكاندا بكرێت و بەرپەرچی سیاسەتی دابیننەكردنی مووچە و ئاستەنگ خستنە بەردەم پێشكەوتنی كوردستان بدرێتەوە و دەستوور جێبەجێبكرێت بە مادەی (140)یشەوە. لە كۆتایدا، جەماوەری تێكۆشەری كوردستان، یەك هەڵوێستی و یەكڕیزی هەموو لایەنە سیاسییەكان بەتایبەتی و خەڵكی كوردستان بەگشتی پێویستە بۆ دەربازبوون لەم قەیران و كێشانەدا بۆ دابینكردنی ژیانێكی شایستە بۆ گشت لایەك لە هەموو ڕوویەكەوە. هەروەها داوا دەكەین خەڵكی بەشەرەفی كەركوك بە هەموو پێكهاتەكانییەوە پشوودرێژ و ئارام بن، ئەم بابەتانە پێویست دەكات لە رێگای یاسا و دادگاكانەوە چارەسەر بكرێن، ئاڵۆزی دروست نەكرێت و ڕێگا نەدەن تێكدەر و ئاژاوەگێڕ بارودۆخی شارەكە بشێوێنن و، پێكەوەژیان پارێزراوبێت و ئاشتی كۆمەڵایەتی و سەقامگیری لە ئەولەویاتی هەموو كارەكاندا بێت. مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان ٧ـی ئەیلولی 2023
هاوڵاتی لیژنه‌ی باڵای ئه‌منی كه‌ركوك رایگه‌یاند، به‌ده‌ستپێشخه‌ری خه‌میس خه‌نجه‌ر سه‌رۆكی هاوپه‌یمانی سیاده، سه‌رۆكایه‌تی حكومه‌تی هه‌رێم و یه‌كێتی و پارتی خۆپیشاندان و تێكدانی ئاسایشی هاوڵاتیانی كه‌ركوك ره‌تده‌كه‌نه‌وه و بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌كانیش گفتوگۆ به گونجاو ده‌زانن. ئەمڕۆ پێنجشەممە 7ـی ئەیلوولی 2023، مەسرور بارزانی، سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان و خەمیس خەنجەر، سەرۆکی هاوپەیمانی سیادە لە هەولێر کۆبوونەوە. بە گوێرەی راگەیەندراوێکی ماڵپەری فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە دیدارەکەدا گفتوگۆ لەبارەی دۆخی گشتیی عێراق و رووداوەکانی ئەم دواییەی کەرکووک کراوە. هاوکات لیژنه‌ی باڵای ئه‌منی كه‌ركوك له‌ڕاگه‌یه‌ندراوێكدا بڵاویكرده‌وه، "ده‌ستپێشخه‌رییه‌كی خه‌می خه‌نجه‌ر سه‌رۆكی هاوپه‌یمانی سیاده كه هه‌وڵی زۆریدا و به‌رده‌وامه له‌هه‌وڵه‌كانی بۆ پاراستنی ئاسایشی پارێزگای كه‌ركوك و له‌یه‌كتر نزیككردنه‌وه‌ی تێڕوانینی هه‌مو لایه‌نه‌كان، دوای دیداره‌كه‌ی له‌گه‌ڵ سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ئاگاداری كردینه‌وه كه سه‌رۆكایه‌تی حكومه‌تی هه‌رێم و سه‌ركردایه‌تی پارتی هه‌ر كارێكی خۆپیشاندان و گردبونه‌وه یان تێكدانی ئاسایشی هاوڵاتیان ڕه‌تده‌كه‌نه‌وه، پشتڕاستیانكردۆته‌وه، ناكۆكیه‌كان ده‌توانرێت به گفتوگۆ و ڕێگه‌ی ئاشتیانه چاره‌سه‌ر بكرێن". هه‌ر به‌گوێره‌ی راگه‌یه‌ندراوه‌كه، "خه‌میس خه‌نجه‌ر دوای كۆبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ئاگاداری كردینه‌وه كه هه‌ر گروپێك خۆپیشاندان و گردبونه‌وه و ئاژاوه‌گێڕی له كه‌ركوك بكات نوێنه‌رایه‌تی ڕێكخراوه حزبییه‌كان ناكات، نوێنه‌ری یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستانیش په‌یوه‌ندی پێوه‌كردین و له هه‌مان بابه‌ت ئاگاداری كردوینه‌ته‌وه". ئەوە لەكاتێكدایە لەنێو شاری كەركووك و لەنزیك قەڵای شارەكە هێزی ئەمنی بڵاوەی پێكراوە و رێوشوێنی ئەمنی گیرایەبەر و دەنگۆی دەستپێكردنەوەی خۆپیشاندان هەیە، هاوكات دوو فەرماندەی باڵای سوپای عێراق گەیشتنە كەركووك. هێزە ئەمنییەكان لە دەوروبەری قەڵای دێرینی كەركووك بڵاوەیان پێكرا دوای بڵاوبوونەوەی هەواڵی دەستپێكردنەوەی خۆپیشاندانی نوێ لەئێوارەی ئەمڕۆ و هەوڵدان بۆ هەڵكردنی ئاڵای كوردستان و داگرتنی ئاڵای عێراق. لای خۆیەوە، بەڕێوەبەری پۆلیسی فریاكەوتنی كەركووك، مازن غەریب، بە میدیاكانی ڕاگەیاند،" بڵاوەپێكردنی هێزی ئەمنی لە دەوروبەری قەڵا و بازاڕی حەسیر ڕێكارێكی سروشتییە، دوای ئەوەی دەنگۆی ئەوە بڵاوبووەوە كە خۆپیشاندان هەیە و هەوڵی تێكدانی دۆخی سەقامگیری كەركووك لە ناوچەكەدا هەیە".
هاوڵاتی تەرمی پیاوێک کە خەڵکی باکوری کوردستانە لە گەڕەکێکی شاری دهۆک دۆزرایەوە و بەپێی زانیارییەکان کارەبا لێی داوە. دوای نیوەرۆی ئەمرۆ پێنجشەممە 7ی ئەیلولی 2023، تەرمی پیاوێکی تەمەن 50 ساڵ لەگەرەکی زرکای دهۆک لەناو شوقەیەکدا دۆزرایەوە و بەپێی زانیارییەکانی هاوڵاتی ئەو پیاوە کارەباچی بووە خەڵکی باکوری کوردستانیشە. زانیارییە سەرەتاییەکان ئەوەدەخەنەڕوو کە ئەو پیاوە تەمەن 50 سالە کارەبا لێیداوە. پۆلیسی دهۆک گەشتوونەتە شوێنی روداوەکە و تەرمەکەش رەوانەی پزیشکی داد کراوە بۆ لێکۆڵینەوە تا پشتڕاستربکرێتەوە کە هۆکاری مردنەکەی بە کارەبا بووە.
هاوڵاتی دوو رێکخراوی مافی مرۆڤ راپۆرتێکیان سەبارەت بە شاری جوانڕۆ بڵاوکردووەتەوە کە تێیدا هاتووە لەماوەی سێ مانگی کۆتایی ساڵی رابردوو، هێزە ئەمنییەکانی ئێران سەرکوتی خەڵکی شارەکەیان کردووە و توندوتیژیان دژیان بەکارهێناوە کە دەچێتە چوارچێوەی "تاوانی مرۆییەوە." بە پێی راپۆرتێک کە رۆژی چوارشەممە ٦ی ئەیلوول، بەشی فارسی دەنگی ئەمریکا بڵاوی کردۆتەوە، دوو رێکخراوی مافی مرۆڤ لە راپۆرتێکی هاوبەشدا و لەگەڵ نزیکبوونەوەی ساڵڕۆژی دەستپێکی شۆڕشی "ژن، ژیان ، ئازادی" کۆمەڵێک بەڵگە و دێکۆمێنتیان دەربارەی " سەرکوتی توندووتیژیانەی هاوڵاتیانی جوانڕۆ" لە پاییز و زستانی ٢٠٢٢ خستۆتە روو و بڵاویان کردۆتەوە. لەو راپۆرتە ٩٤ لاپەڕەییەی کەمپەینی مافی مرۆڤ لە ئێران و رایەڵەی مافی مرۆڤی کوردستان کە سێ شەممە ٥ی ئەیلوول لە ژێر ناوی " جوانڕۆ، ئاگری جەنگی دەسەڵات دژی دەستی بەتاڵ و سەنگەری تووڕەیی خەڵک" بڵاو کراوەتەوە جگە لە " خستنەڕوو و تاوتوێکردنی سەدان وێنە و ڤیدیۆ" لەگەڵ ٣٨ کەس لە شاهیدەکان و ئەندامانی بنەماڵەی گیانبەختکردوان و بریندار و دەستبەسەرکراوەکانی جوانڕۆ گفتوگۆ کراوە. لە راپۆرتەدا جەخت لەسەر ئەوە کراوەتەوە لە رۆژی ٨ی ١٠ی ٢٠٢٢ تا ٣١ی ١٢ی ٢٠٢٢، هێزە ئەمنیەتی و سەربازییەکانی کۆماری ئیسلامی بەچەکی جەنگی دەستڕێژیان لە خەڵکی ناڕازی ئەم شارە کردووە کە بە هۆی دەستڕێژی هێزە ئەمنییەتییەکانەوە ٨ کەس گیانیان لە دەستداوە کە یەکێکیان منداڵە و لانیەکەم ٨٠ کەس بریندار بوون و بە هۆی گەمارۆی شارەکەوە دەستیان بە خزمەتگوزاری پزیشکی نەدەگەیشت". بە پێی راپۆرتەکە، ٨٩ کەس لەوانە ٢٦ مناڵ بە شێوەی سەرەڕۆیانە دەستگیرکراون و زۆربەیان بە تایبەت مناڵان، ئەشکەنجە دراون و هەڕەشەی دەستدرێژی سێکسیان لێکراوە. هەروەها بنەماڵەی گیانبەختکردوەکان، بریندار و دەستبەسەرکراوەکان لە لایەن کۆماری ئیسلامییەوە هەڕەشەیان لێکراوە کە ئەبێ بێدەنگ بن و نابێ هیچ شتێک دەربارەی دۆخی ئازیزانیان بۆ میدیاکان بدرکێنن. هادی قائیمی ، بەڕێوەبەری کەمپەینی مافی مرۆڤ لە ئێران لەم بارەوە بە بەشی فارسی دەنگی ئەمریکای وتووە:" تاوانەکانی کۆماری ئیسلامی لە جوانڕۆ ، تاوانێکن رێکخراو و لە رووی وشیارییەوە بووەو لە لایەن بەرپرسانی باڵای حکوومەتییەوە پلانی بۆ داڕێژراوەو بە شێوەیەکی بەربڵاو کەڵک لە چەک و چۆڵی جەنگی وەرگیراوە دژ بە خەڵک. ئەمە بەو مانایە سەرکوتی هاوڵاتیانی جوانڕۆیی تاوانە دژی مرۆڤایەتی". لەم راپۆرتەدا جەخت لەسەر ئەوە کراوەتەوە :" تا ئێستە هیچکام لە بەرپرسانی حکوومەتی بەرامبەر بە کوشتن و بریندارکردن خەڵکی ئاسایی جوانڕۆ وەڵامدەرەوە نەبوون و کەس لێی نەپرسیونەتەوە". هادی قائیمی، بەڕێوەبەری کەمپەینی مافی مرۆڤی ئێران بەجەتکردنەوە لەسەر سەرکوتی دڕندانەی شاری جوانڕۆ ئەڵێت:" کۆمەڵگای نێونەتەوەیی دەبێت زۆر وریا بێت و بەرپرسانی باڵای کۆماری ئیسلامی ئاگادار بکاتەوە دەربارەی دەرئەنجامە سیاسی و ئابوورییەکان دوای دەرکەوتنی نیشانەکانی توندووتیژی حکوومەتی دژی خەڵک". هەرلەم بارەوە رێبین رەحمانی، ئەندامی بەڕێوەبەری رایەڵەی مافی مرۆڤی کوردستان بە نیگەرانییەوە باس لە شەپۆلی نوێی سەرکوتی هاوڵاتیان و چالاکانی کورد لە شارە جیاوازەکان ئەکات و ئەڵێت :" پێشێلکردنی مافی مرۆڤ لە کوردستانو بەلووچستان، کەمترین تێچووی هەیە بۆ کۆماری ئیسلامی و هەر ئەمەیە وا ئەکات تاوانی لە چەشنی تاوانەکانی جوانڕۆ و زاهیدان دووبارە ببێتەوە". لەم راپۆرتەدا داوا لە کۆمیتەی دەرخستنی راستییەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ تاوتوێکردنی رووداوەکانی ئێران دەکات :" بە وردی لە رووداوەکانی جوانڕۆ بکۆڵنەوە" و داوا لە رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ و لێکۆڵەران کراوە " هەموو هەوڵی خۆیان بدەن بۆ بەدەستهێنان بەڵگە و راپۆرتە پزیشکییەکان و راپۆرتی شاهیدەکان" و بیگەیەننە دەست کۆمیتەی دۆزیننەوەی راستییەکانی نەتەوەی یەکگرتووەکان. بانگکردنی باڵێۆزەکانی کۆماری ئیسلامی و شەرمەزارکردنی ئەو تاوانەی لە جۆانڕۆ روویداوە، یەکێکیتر لە داواکارییەکانی ئەم دوو رێکخراوە مافی مرۆڤییەیە لە وڵاتان لە هەموو شوێنێکی دونیا و داوایان لە رێکخراوە نێونەتەوەییەکانی لایەنگری مافی مرۆڤ کردووە بە ئاشكرا پشتیوانی بکەن لەوە سزای بەرپرسانی باڵای کۆماری ئیسلامی بدرێت بەم هۆیەوە". هادی قائیمی بەڕێوەبەری کەمپەینی مافی مرۆڤی کوردستان باس لە پەرەسەندنی ناڕەزایەتییەکانی هاوڵاتیانی ئێران دەکات وتوویەتی :" لەگەڵ نزیکبوونەوە لە ساڵوەگەڕی دەستپێکی ناڕەزایەتییەکانی ٢٠٢٢، ئەگەری ئەوە هەیە جارێکیتر ناڕەزایەتییەکان سەرهەڵبدەنەوەو کۆمەڵگای جیهانی تەنها بە یەک رێگا ئەتوانێت بەر بە دووبارە بوونەوەی تاوانی لەم چەشنە بگرێت، ئەوەیش ئەوەیە بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی بە هۆکاری ئەم رووداوانە بزانێت و ناچاریان بکات وەڵامدەرەوە بن بەرامبەر رووداوی لەم چەشنە". عەدنان حەسەنپوور، رۆژنامەنگار و ئەندامی رایەڵەی مافی مرۆڤی کوردستان، لەم بارەوە بە بەشی فارسی دەنگی ئەمریکای وتووە :" سەرکوتی خوێنینی جوانڕۆ" لە روانگەی مافی مرۆڤەوە " هاوتای تاوانی دژە مافی مرۆڤییە".
هاوڵاتی د.سەباح هەورامی، بەرێوبەری تەندروستی سلێمانی رایگەیاند، بەهۆی وەرنەگرتنی موچەکانیانەوە پزیشکانی سلێمانی نیازیانوایە کە بایکۆتی دوامەکانیان بکەن، ئەمەش مەترسی دروست دەکات لەسەر کەرتی تەندروستی بەهۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی کۆلیرا لە سلێمانی ئەمڕۆ 7ی ئەیلولی 2023، سەباح هەورامی، بەرێوبەری تەندروستی سلێمانی لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، نەخۆشی کۆلێرا حاڵەتێکی لەناکاو بوو بۆیە پێویستی بەوە بوو "بودجەیەکی تایبەتی بۆ خەرج بکرێت، هەرچەندە ئێمە توانیومانە لەو بودجەیەی خۆمان پێداویستییەکان پڕبکەینەوە." بەپێی ئاماری وەزارەتی تەندروستی، تا ئێستا 117 حاڵەتی پشتڕاستکراوەی کۆلیرا لە سلێمانی تۆمارکراون. بەرێوبەری تەندروستی سلێمانی ئاشکرایکرد، "بابەتی موچە کێشەیەکی زۆر گەورەی بۆ دروست کردون و فشارێکی زۆرمان لەسەرە لەلایەن پزیشکان و کارمەندانەوە کە بەتەمان دەوام نەکەن ئەمەش کاریگەرییەکی زۆری دەبێت لەسەر نەخۆشی کۆلێرا و نەخۆشییەکانی تر." سەباح هەورامی داواشی کرد کە مووچەی وەزارەتی تەندروستی لە پیشینەی موچەی وەزارەتەکان بێت و ئەگەر نەشبێت بە هاوتەریب لەگەڵ وەزارەتەکانی تر رۆژانە چەند نەخۆشخانەیەک و دامودەزگایەکی تەندروستی موچەی بدرێتێ بۆ ئەوەی لەماوەی 10 رۆژدا موچەی وەزارەتی تەندروستی تەواو ببێت. تا ئێستا دیار نییە کەی مووجە دابەش دەکرێت و فەرمانبەرانی هەرێم موچەی مانگەکانی تەمووز و ئابیان وەرنەگرتووە. لە راگەیاندراوەکەی دوێنێی حکومەتی هەرێمیش لەسەر کۆبونەوەی دوێنی ئەنجومەنی وەزیران هیچ ئاماژەیەک بەوە نەکراوە کە کەی لیستی موچە بڵاودەکرێتەوە.
هاوڵاتی سامان بەرزنجی، وەزیری تەندروستی حکومەتی هەرێم، رایگەیاند تا ئێستا 117 حاڵەتی پشتراستکراوەی کۆلێرا لە شاری سلێمانی تۆمارکراون و هیچ گینالەدەستدانێک تۆمارنەکراوە. ئەمڕۆ 7ی ئەیلولی 2023، سامان بەرنجی سەردانی شاری سلێمانی کرد بەمەبستی بەدواداجوون بۆ حاڵەتەکانی کۆلێرا و رایگەیاند, 117 حالەتی نەخۆشییەکە لە شاری سلێمانی تۆمارکراون و هیچ حاڵەتێکی گیان لەدەستدان بوونی نییە. وەزیری تەندروستی وتیشی، مەرج نییە تەنها ئەو حاڵەتانە هەبن بەڵکو حاڵەتەکان زیاترن بەوپێیەی "هەندێک نیشانە دیار نییە و حاڵەتی سکچون و رشانەوە زۆرن." سامان بەرزنجی ئەوەشی خستەڕوو کە هۆکاری ئەم حاڵەتانە ئەوەیە کە "%20 دانیشتوانی سلێمانی سەرچاوەی ئاوی فەرمی نییە و بەشێک لە گەرەکەکانی سلێمانی لە شەمعەکانەوە ئاویان بۆ دێت و بەشێک لە تانکەرەکان لە سەرچاوەی ناپاکەوە ئاو دەهێنن بۆ ماڵەکان و فەرمی نین." سامان بەرنجی وتیشی هۆکاری سەرەکی حاڵەتی زۆری سکچون و رشانەوە ئاوی خواردنەوەیە و دواتریش سەوزەواتە کە بە ئاوی پیس ئاو دەدرێن و "داوا لە هاوڵاتیان دەکەین کە وریابن لە کڕینی سەوزەوات و جوان بیشۆنەوە پێش خواردن، لە چێشتخانەکانیشدا نابێت بەکاربهێندرێن."
هاوڵاتی هێز ئەمنییەکانی ئێران خاڵی ژینا ئەمینییان دەستگیرکرد و بەبێ فەرمانی دادگا ماڵ و ئۆتۆمبێلەکەی گەڕاون، دەستیشیان گرتووە بەسەر چەند بەڵگەنامەیەکی کەسی خاڵی ژینا ئەمینیدا. ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز لەزاری سەرچاوەیەکی نزیک لە بنەماڵەی ژینا ئەمینی رایگەیاند، هێزە ئەمنییەکانی ئێران سەفا عەیلی، خاڵی ژینا ئەمینیان دەستگیرکردووە. بەپێی وتەی سەرچاوەکە، "دوێنێ گروپێکی هێزە ئەمنییەکان چوونەتە ماڵی سەفا عەیلی و ماڵ و ئۆتۆمبێلەکەی گەڕاون بەبێ فەرمانی دادگا و دواتریش دەستگیریان کردووە، جگەلەوەی کە دەستیان گرتووە بەسەر چەند بەڵگەنامەیەکیشدا وەک پاسپۆرتەکەی." سەرچاوەکە ئەوەشی ئاشکرا کردووە کە تا ئێستا نازانرێت خاڵی ژینا ئەمینی بۆ کوێ براوە و "پێش هەفتەیەکیش لە دەستگیرکردنی هێزە ئەمنییەکان چاودێریان کردووە و بەدوایەوە بوون." ساڵیادی گیانلەدەستدانی ژینا ئەمینی تەنها هەفتەیەکی ماوە و لە ترسی هەڵگیرسانەوەی خۆپیشاندانەکان حکومەتی ئێران دەستیکردووە بە رەشبگیری و دەستگیرکردنی چەندین کەس لە بنەماڵەی ژینا ئەمینی و چالاکوان و رۆژنامەنوسان. دوای گیانلەدەستدانی ژینا ئەمینی لە 16ی ئەیلولی 2023, خۆپیشاندانی فراوان لە ئێران دەستیپێکرد کە تێیدا داوای رووخانی رژێمی ئێران دەکرا و بەپێی ئاماری رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، هێزە ئەمنییەکان بە توندترین شێوە وەڵامی خۆپیشاندەرانیان دایەوە و لە ئەنجامدا 500 کەس کوژران کە 71 کەسیان خوار 18 ساڵ بوون. تۆڕی مافەکانی مرۆڤی کوردستان لە سێشەممەی رابردوودا رایگەیاند کە هێزە ئەمنییەکانی ئێران فشارەکانیان بۆ سەر ئەندامانی خێزانی ئەو کەسانەی گیانیان لەدەستداوە زیادکردووە، ئەمەش لەرێی بانگکردن و هەڕەشەکردن و هەندێکجاریش دەستگیرکردنیان. لە بەیاننامەیەکدا تۆڕەکە باسی لەوەکرد، "بنەماڵەکان هەڕەشەیان لێکراوە تا داوای کۆبونەوە نەکەن و ساڵیادی ژیان ئەمینی نەکرێتەوە." لە راپۆرتێکیدا لە مانگی رابردوو رێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی بڵاویکردەوە، بەرپرسانی ئێران "خێزانی قوربانییەکانیان رووبەرووی ڕەشبگیری و دەستگیرکردن کردووەتەوە و سنوردارییەتی توندیان چەسپاندووە کە نابێت لەسەر گۆرەکانیان گردبوونەوە ساز بکرێت و هەندێکجاریش گۆڕی قوربانییەکانیان شێواندووە." لە مانگی رابردووشدا ساڵح نیکبەخت، پارێزەری بنەماڵەی ژینا ئەمینی، رووبەرووی تۆمەتی "پروپاگەندەکردن دژی سیستەمی دەسەڵات" کراوەیەوە و ئەگەر تاوانبار بکرێت ئەوا لەنێوان ساڵێک بۆ سێ ساڵ زیندانی دەکرێت. بەرپرسانی ئێران دەڵێن لە خۆپیشاندانەکاندا ژمارەیەکی زۆر لە هێزە ئەمنییەکان لەلایەن "ئاژاوەچی و رێگرەوە کە پشتیوانی دوژمنی بێگانەیان هەیە" کوژراون.
دلێر عەبدوڵڵا لەگەڵ دروستبوونی هەر گرژی و ئاڵۆزییەك لەگەڵ بەغدا، دەسەڵاتدارانی هەرێم باسی ریفراندۆم و گرتنەوەی ئاوی بەنداوەكان دەهێننە ئاراوەو دەیانەوێت وەك كارتی فشار بەكاریبهێنن، سەركردەیەكی یەكێتیش پێی وایە كە ئەو دوو بابەتە هیچ بەهایەكی نییەو راشیگەیاند كەكورد لەئێستادا هیچ كارتێكی فشاری نییە، بەرپرسێكی باڵای پارتیش ئاماژە بەوە دەكات كە ئەوانە كارتی فشاری بەهێزن و لەكات و ساتی خۆیدا بەكاریدەهێنن. لەپاش ئەنجامدانی ریفراندۆمەكەی هەرێمەوە، هەر گرژی و ئاڵۆزییەك لەنێوان بەغداو هەولێر دروست ببێت، دەسەڵاتدارانی كورد باسی ریفراندۆم و پرسی گرتنەوەی ئاوی بەنداوەكان دەهێننە ئاراوەو دەیانەوێت وەك كارتی فشار لەسەر بەغدا بەكاریبهێنن، كە بەڕای چاودێرانی سیاسی، ئەم هەوڵ و باسانە عەیبەیەو لەسەر كورد دەكەوێت، هەروەك ئەوەی مەسعود عەبدولخالق چاودێری سیاسی بەهاوڵاتی وت «بەڕاستی زۆر ناشرینە سەركردەكانی كورد باسی ئەم ریفراندۆم و گرتنەوەی ئاو دەكەن، ئەسڵەن ریفراندۆم سوتاوەو ئاویش نازانم لەكێی ئەگرنەوەو چۆن ئەو كارە دەكەن؟ شەرمە بۆ سیاسیەكانی كورد ئەم باسانە دەوروژێنن. وەڵامی ئەوانە نە كارتی فشارن نە هەڕەشەن.» ریفراندۆم كە لەڕۆژی 25ی ئەیلولی ساڵی 2017 ئەنجامدرا، كاردانەوەی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی لێكەوتەوەو هەرزوو مەسعود بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان، لەژێر فشاردا داوای دانوستاندنی لەگەڵ حكومەتی عێراقیدا كرد. بەڵام پارتی و چەند حزبێكی تر پێیان وایە ریفراندۆم كاریگەری ماوەو تاپۆیەكە لەگیرڤانی كورد دەمێنێتەوە. لەوبارەوە فازیل بەشارەتی بەرپرسی پێشووی لقی دوانزەی پارتی دیموكراتی كوردستان بەهاوڵاتی وت «ریفراندۆم كاریگەری خۆی هەیەو تاپۆیەكە لەگیرڤانی كوردایە، ئێمە شانازی پێوە دەكەین و لەهەر كات و ساتێكدا بێت توانامان هەیە وەك كارتی فشاری گەورە دژی بەغدا بەكاریبهێنین، ئاویش لای خۆمانەو ئەوەش دیسانەوە كارتێكی ترە، بەڵام نامانەوێت لەئێستادا بەكاریانبهێنین.» پارتی و یەكێتی كە لەزۆر پرسی نەتەوەییدا ناكۆكن، لەم بابەتەشدا جیاوازییان هەیەو بۆچونیان لەوبارەوە دژبەیەكە، سەركردەیەكی یەكێتی پێی وایە كەكورد كارتی فشاری نییەو ئەوەی پارتی باسی دەكات تەنها بۆ جوڵاندنی سۆزی خەڵكە، دڵپاك تاهیر ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت «ریفراندۆممان تاقیكردەوە، هێزی سەربازیشمان تاقیكردەوە، ئاوی خواردنەوەشمان نییە تا ئەوەش تاقی بكەینەوە، بۆیە من پێموایە مادام ئێمە یەكدەنگ و یەكڕیز نین، بۆیە هیچمان پێناكرێت بەرامبەر بەغدا. ئەسڵەن ئێمە كارتی فشارمان نییە تا بەكاریبهێنین. ئەوقسانە هەمووی بۆ وروژاندنی سۆزی خەڵكەو هەندێكیشیان لەگەڵ رێزما لەنەزانی خۆیاندا ئەو قسانە ئەكەن.» لەكاتی دروستبوونی گرژییەكانی ئەم دواییەی كەركوك، كە بووە هۆی كوژرانی چوار كوردو برینداربوونی دەیانی تر، دوبارە بابەتی ریفراندۆم و گرتنەوەی ئاوەكە، باسكرایەوەو بەشێك لەسەركردەكانی پارتی و سەرۆكی چەندین حزبی تر بانگەشەی ئەوەیان كردەوە كە دژی حكومەتی ناوەند ئەو دوو رێگەیە بگیرێتەبەر، بەڵام سەركردەكەی یەكێتی پێی وایە «ئەوەی لەكەركوك روویداوە هیچ پەیوەندی بەكوردەوە نیەو هەوڵی پارتیە بۆ نانەوەی ئاژاوەو تێكدانی ئارامی شارەكە بۆ مەبەستی سیاسی.» لەماوەی چەند رۆژی رابردوداشدا وەزارەتی كشتوكاڵی حكومەتی هەرێم راگەیەنراوێكی بلاوكردەوە كە تێیدا هاتبوو «مەلەفی ئاو بەپێی دەستوور رێكخراوە لەنێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی، بۆ ئەم مەبەستەش هەردوو وەزارەتی كشتوكاڵی حكومەتی هەرێم و وەزارەتی سەرچاوە ئاوییەكانی عێراق پەیوەندییە هاوبەشەكانیان رێكخستووەو لەسەر بنەمای پێكەوە كاركردن بەردەوام دەبن.» سەرەڕای ئەم روونكردنەوەیەی وەزارەتی كشتوكاڵی هەرێم، بەڵام سەركردەكەی پارتی پێی وایە «پرسی ئاو، كارتێكی فشاری بەهێزەو لەئان و ساتی خۆیدا بەكاریدەهێنین، ئەگەر زۆرمان بۆ بێت و حكومەتی عێراقی تەنگەتاومان بكات ناچارین پەنا بۆ ئەوە بەرین و ئێمەش فشاریان لەسەر دروست بكەین.» ئەگەرچی بەپێی رێكەوتنە نێودەوڵەتییەكان بەكارهێنانی ئاو بۆ دروستكردنی فشار رێگەپێدراو نییەو بەدژی بنەماو پرەنسیبەكانی مافی مرۆڤ لەقەڵەم دەدرێت، بەڵام لای سەركردایەتی سیاسی كورد هیچ رێگرییەك نییە ئەگەر بێتو فشارەكانی ناوەند بەردەوام بن لەسەریان، لەوبارەوە فازیل بەشارەتی بەهاوڵاتی وت «كاتی خۆی لەشۆڕشی ئەیلول، كۆمەڵێك كۆنگرێسمانی ئەمریكی بە كیسنجەریان وت كارێكی زۆر بێ رەوشتیتان كرد بەرامبەر بەگەلی كورد كە ئەو شكستەتان بەسەردا هێنان، ئەویش لەوەڵامدا وتی ئێمە پێغەمبەرەكان نین بەدوای ویژدانا بگەڕێین، ئێمە سیاسیەت ئەكەین. جا ئێستاش بۆ ئێمە وەهایە. ئێمە سیاسیەت دەكەین. ئەوەتا ئێران ئاومان لێ دەگرێتەوەو خۆیشی ناوناوە كۆماری ئیسلامی، توركیاش بەهەمان شێوە ئاو لەعێراق دەگرێتەوە.» لاوازی ئێستای كورد بەرامبەر حكومەتی ناوەندی، نەبووەتە هۆكارێك بۆ ئەوەی سەركردایەتی سیاسی كورد بیر لە رێگاچارەی جددی بكەنەوە تا بتوانرێت بەرامبەر حكومەتی ناوەندی خواستی كورد بسەپێنرێت، لەوبارەوە دڵپاك تاهیر بەهاوڵاتی وت «بەداخەوە ئێمە تائێستا نەمانتوانیوە هەنگاوی پێویست بنێین، ناكۆكییەكانمان هۆكار بوە بۆ فەرامۆشكردنی پرسە نەتەوایەتییەكان، چەندین جار ئێمە دەستمان درێژكردووەو داوای یەكڕیزیمان كردووە، بەڵام بەداخەوە كەس بەدەممانەوە نایەت و هەوڵ نادرێت بۆ ئەوەی بەكۆدەنگی كردارو گفتارمان یەكبخەین و رووبەڕووی دوژمنی كورد بوەستینەوە.» تاپۆكەی ریفراندۆم و گرتنەوەی ئاو، كە لای بەشێك لەدەسەڵاتدارانی هەرێم ناونراون كارتی فشار. بەڵام تەنها لەچوارچێوەی قسەدایەو كاری پێناكرێت. ئەمەش لای تاكی كوردی بوەتە پرسیارو ئاخۆ كەی ئەم تاپۆ رەشە لەگیرڤانی كورد دەردەهێنرێت، بۆ ئەوە فازیل بەشارەتی دەڵێت «ئێمە نامانەوێت ئەو كارتە فشارە گەورانە بەرامبەر حكومەتی عێراق بەكاربهێنین، چونكە بەتەمای ئەوەین هەروەك جەنابی سەرۆك بارزانی فەرموی ئەگەر دەوڵەتیش پێكبهێنین دراوسێیەكی باشبین لەگەڵ یەكا نەك دوژمنی سەرسەخت بین لەگەڵ یەكا، بۆیە ئەو كاراتەو كۆمەڵێك كارتی تر لەگەڵ عێراقدا دەبێتە بێئومێد بوون و نەمانی هیوا لەهەموو دەرگاكانی وتووێژ، ئەگەر هەموو ئەو دەرگایانەمان لێداخرا ئەوكات بەدڵنیاییەوە ئێمە ئەو كارتانە بەكاردەهێنین و تاپۆكە لەگیرفانمان دەردەهێنین.
هاوڵاتی د.مەحمود عوسمان، سیاسەتمەداری کورد و ئەندامی پێشووتری پەرلەمانی عێراق، سەبارەت بە لێدوانەکانی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا، لەسەر دۆخی کەرکوک رایگەیاند، دەسوەردانێکی "ئاشکرا و زەقە" و بەهۆی بێدەنگی لایەنی کوردی و عێراقی، تورکیا "بەدڵی خۆی چی ئەوێت دەیکات." رۆژی سێشەممە 5ی ئەیلولی 2023, رەجەب تەیب ئەردۆغان لە لێدوانێکدا شاری کەرکوکی بە "نیشتمانی تورکمانەکان" ناوبرد و وتی "ناهێڵین ئاشتی و سەقامگیری ئەم جوگرافیایە تێکبچێت." قسەکانی سەرۆککۆماری تورکیا دوای روداوەکانی ئەم هەفتەیە دێت لە شاری کەرکوک کە تێیدا چوار کەس شەهید بوون و زیاد لە 15 کەس برینداربوون پاش ئەوەی کوردانی شارەکە خۆپیشاندانیان دژی داخستنی رێگای سەرەکی کەرکوک-هەولێر ئەنجامدا و هێزە ئەمنییەکان تەقەیان بەناو خۆپیشاندەراندا کرد. د.مەحمود عوسمان لە لێدوانێکیدا بۆ دەنگی ئەمریکا قسەکانی سەرۆککۆماری تورکیای بە دەستێوەردانێکی "ئاشکرا و زەق" لە کاروباری عێراق و کورد ناوزەند کرد و دەڵێت، "تورکیا هەر وا بوون و ئێستا خراپترن، هەستدەکەن ئێستا بەهێزترن لەگەڵ تورکمانەکان." سیاسەتمەدارەکەی کورد دەشڵێت، "دەبێت لایەنی کوردی و عێراقی وەڵام بدەنەوە بەڵام کەس قسە ناکات و هەمووان بێدەنگن، بۆیە تورکیاش بە دڵی خۆی چی ئەوێت دەیکات و دەیڵێت، هەر دەوڵەتێک سەروەری هەبێت قبوڵ ناکات ئەوەی بەرامبەر بکرێت." د.مەحمود عوسمان لەبارەی دۆخی ئاڵۆزی ناوخۆیی هەرێمی کوردستانەوە باس لەوە دەکات کە بەهۆی سیاسەتی جیاوازی هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار و ناکۆکیان دۆخی هەرێم بەرەو خراپتر دەڕوات و "ئەگەر وا بڕوات ئایندەی هەرێمەکە باش نابینم."
شەنای فاتیح بەهۆی دواکەوتنی مووچەکانیان و نزیکبوونەوەی ساڵی نوێی خوێندنی ٢٠٢٣-٢٠٢٤ مامۆستایان هەڕەشەی بایکۆتکردنی هۆڵەکانی خوێندن دەکەن لەئەگەری ئەوەی لایەنی پەیوەندیدار بەدەم داواکارییەکانیانەوە نەچێت. وەزارەتی پەروەردەی حکومەتی هەرێمی کوردستان رۆژی ١٣ی ئەیلوولی بەیەکەم رۆژی دەستپێکردنی وەرزی نوێی خوێندنی ٢٠٢٣-٢٠٢٤ دەستنیشانکردووە، هەروەها لەمساڵی خوێندندا رۆژانی هەینی و شەممە پشوو دەبێت. ئەمە لەکاتێکدایە شەش رۆژ لەمانگی ئەیلوول تێپەڕیووە بەڵام تائێستا مامۆستایان و فەرمانبەرانی حکومەتی هەرێمی کوردستان مووچەی مانگی تەمموزیان وەرنەگرتووە، بۆیە فەرمانبەران بەگشتی و مامۆستایان بەتایبەتی لەئەگەری دواکەوتنی مووچەدا هەڕەشەی بایکۆتکردنی هۆڵەکانی خوێندن دەکەن، جێگری سەرۆکی یەکێتی مامۆستایان دەڵێت:» بارودۆخ بەم شێوەیە بڕوات ئەمساڵی خوێندن دڵخۆشکەر نییە». عەتا ئەحمەد، جێگری سەرۆکی یەکێتی مامۆستایانی کوردستان لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: بەشیوەیەکی گشتی بارودۆخێکی نەخوازراو هاتووەتە پێشەوە، ماوەی دوو مانگە مامۆستا مووچەی وەرنەگرتووەو چارەسەری کێشەکانیش تائێستا دیار نییە، بۆیە مامۆستایان دڵەڕاوکێیان بۆ ساڵی نوێی خوێندن هەیە بەڵام هێستا زووە بڕیار لەسەر بایکۆت بدرێت. وتیشی: بەبڕوای ئێمە ئەگەر بێت و بارودۆخ بەم شێوەیە بڕوات و دواکەوتنی مووچە بەردەوام بێت مامۆستایان خۆڕسکانە خۆپیشاندان ئەنجامدەدەن و بایکۆتی هۆڵەکانی خوێندن دەکەن و ناڕەزایەتی دەردەبڕن، چونکە ئەوە مافێکی رەوای خۆیانە لەکاتێکدا کەدەزانن لەهەرێمی کوردستاندا داهاتێکی باش هەیەو بەرپرسان بارودۆخیان باشەو داهاتیان هەیەو سامانی ئەم وڵاتە خەڵکانێک دەیبەن کەهیچ خزمەتێکیش ناکەن، ئەمانە وایانکردووە کەهیچ کەس دڵخۆشنەبیت بەپەروەردەو مامۆستایەتی. بەڵام ئێمە هانی کەس نادەین بۆ ئەم پڕۆسەیەو ئومێدەوارین کەحکومەت بەرپرسانە مامەڵە لەگەڵ ئەم بارودۆخەدا بکات، لەهەمان کاتدا دانانی پشووی شەممان و کەمبوونەوەی بەشە وانەکانی بەشێک لەوانەبێژانی لەجیاتی گرێبەستکردن بۆیان خستووەتە بەر لادان و دەرکردن. عەتا ئەحمەد وای وت. جێگری سەرۆکی یەکێتی مامۆستایان باسی لەوەشکرد کە ئەگەر بارودۆخ بەم شێوەیە بڕوات ئەمساڵی خوێندن دڵخۆشی نییە و ئەگەر لایەنی پەیوەندیدار بەدەم داواکاری مامۆستایانەوە نەیەت مەترسی بۆ سەر پڕۆسەی خوێندن دروستدەبێت. بەپێی ئامارێکی بەڕێوبەرایەتی گشتی پەروەردەی سلێمانی کەدەست رۆژنامەی هاوڵاتی کەوتووە لەسنووری بەڕێوبەرایەتی گشتی پەروەردەی سلێمانی هەزارو ٣٩٠ ناوەندی خوێندن هەن بەم شێوەیەی خوارەوە: ١٠٦ باخچەو هەزار قوتابخانەی بنەڕەتی و ٢١ دواناوەندی و ٢١٧ ئامادەیی و ٢٣ ناوەندی فێرکردنی خێراو ١٦ ناوەندی پیشەیی و دوو کۆمەڵگەو پێنج ناوەندی نەهێشتنی نەخوێندەواری. ئەحمەد فازیل، کەپیشەی مامۆستایە لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: مامۆستایان رێککەوتوون لەسەر ئەوەی کە ئەگەربێت و مووچە نەدرێت ئەوا بایکۆتی هۆڵەکانی خوێندن دەکەن چونکە مووچە مافێکی رەوای مامۆستیانەو بژێوی ژیانیان لەسەر ئەو مووچەیە. وتیشی: چەندین مامۆستای وانەبێژ لادراوە بەهۆی ئەوەی کەڕۆژانی شەممە بووەتە پشوو و بەشە وانە کەمدەکات، ئەوەش بەنسبەت مامۆستایانی وانەبێژەوە شتێکی باش نییە چونکە مامۆستایانی وانەبێژ رەوشێکی ناخۆشیان هەیەو چەندین ساڵە خزمەت دەکەن و چاوەڕێی دامەزراندنن، بەڵام ئێستا بەسوپرایز لادەدرێن. هەر بەپێی ئەو ئامارەی بەڕێوبەرایەتی گشتی پەروەردەی سلێمانی، ٣٧٩ هەزارو ٨٠٧ قوتابی لەناوەندەکانی سنووری پەروەردەی سلێمانیدا دەخوێنن بەم شێوەیە: ١٦ هەزارو ٤٠٦ قوتابی باخچە، ٢٨٤ هەزارو ١٥٤ قوتابی بنەڕەتی، چوار هەزارو ٨٦٦ قوتابی دواناوەندی، ٦٨ هەزارو ٨٦٧ قوتابی ئامادەیی، ٩٥١ قوتابی فێرکردنی خێرا، سێ هەزارو ٦٣١ قوتابی پیشەیی، ٥٤٥ قوتابی کۆمەڵگەکان و ٣٨٧ قوتابی نەهێشتنی نەخوێندەواری. هاوکات ژمارەی قوتابیانی پۆلی ١٢ لەسنووری بەڕێوبەرایەتی گشتی پەروەردەی سلێمانی ٢٨ هەزارو ٧٣١ قوتابییە کە دەکاتە نزیکەی ١٠%ی هەموو قوتابیانی سنوری پەروەردەی سلێمانی بەم شێوەیە: ٢١ هەزار و ٩٦ قوتابی پۆلی دوانزەی زانستی، شەش هەزار و ١٨٧ قوتابی دوانزەی وێژەیی، هەزار و ٤٤٨ قوتابی پیشەیی. بەگوێرەی ساڵنامەی خوێندن کە لەلایەن وەزارەتی پەروەردەی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بڵاوکراوەتەوە رۆژی ١٣ی ئەیلوول یەکەم رۆژی دەستپێکردنی دەوام دەبێت و هەفتەی یەکەمیش تایبەت دەبێت بەئامادەکاری و رێنوێنی بۆ دەستپێکردنی خوێندن. بۆ ساڵی خوێندنی ٢٠٢٣- ٢٠٢٤ پێنج رۆژ لەهەفتەیەکدا وانە دەخوێندرێت و رۆژانی شەممە لەناوەندەکانی خوێندن کراوەتە پشوو. هەروەها کۆی گشتی رۆژەکانی خوێندن لەوەرزی یەکەمدا ٨٣ رۆژە کە لە ١٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٣ دەستپێدەکات وتاقیکردنەوەی کۆتایی وەرزەکەش لە٣-١٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ئەنجامدەدرێت، پاش کۆتایهاتنی تاقیکردنەوەکان رۆژانی ١٦-٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ پشووی وەرزی یەکەم دەبێت. سەبارەت بەوەرزی دووەمیش بەپێی ساڵنامەی وەزارەتی پەروەردە وەرزی دووەمی خوێندن ٨١ رۆژە و لە ٢١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ یەکەم رۆژی دەستپێکی وەرزی دووەم دەستپێدەکات و رۆژانی ١٤-٢٣ی ئایاری ٢٠٢٤ تاقیکردنەوەکانی کۆتایی وەرزی دووەمی پۆلە ناکۆتاکان و تاقیکردنەوەی نیشتیمانی پۆلی نۆی بنەڕەتی ئەنجامدەدرێن. هەروەها ٣ی حوزەیران تا یەکی تەمموزی ٢٠٢٤ خولی یەکەمی تاقیکردنەوە گشتییەکانی پۆلی ١٢ی ئامادەیی (زانستی-وێژەیی-پیشەیی) ئەنجامدەدرێن.
دیداری: سیروان حەمەڕەشید لەچاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ هاوڵاتی د.یوسف محەمەد، سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان لەخولی چوارەم، سەبارەت بەچەند پرسێکی تایبەت بەهەرێمی کوردستان و شێوازی حوکمڕانی پارتی و یەکێتی دەڵێت، حوکمڕانی هەردوو پارتی دەسەڵاتدار شکستیخواردووەو درێژەپێدانی دەبێتە هۆی «رووخانی قەوارەی هەرێم»، دەشڵێت، هەرێمی کوردستان لەو کاتەوە لەبۆشایی سیاسیدایە کەکاتێک ئەو سەرۆکی پەرلەمان بوو، مەسعود بارزانی، سەرۆکی پێشووی هەرێمی کوردستان، پەنای برد بۆ هێزو پەرلەمانی داخست. سەرۆکی پێشووی پەرلەمان باس لەوەش دەکات ، ئەوەی هەرێمی بەرەو لاوازی بردووە لەچەندساڵی رابردوودا لەبەرامبەر بەغدا «قوماری گەورەی وەک ریفراندۆم و بانگەشەی ئابوریی سەربەخۆ بوو کە نەک هەر نەبوونە هۆی سەربەخۆیی سیاسی و ئابوریی هەرێم، بەڵکو بوونە هۆی لەدەستدانی نزیکەی نیوەی خاکی کوردستان.» ئەو متمانەی بەوەش نییە هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی کوردستان لەشوباتی ٢٠٢٤ گۆرانکاری دروستبکات و دەڵێت کێشەکان قووڵتردەکاتەوە. لەوەڵامی ئەوەی ئاخۆ لەهیچ کارێکی سیاسی پەشیمان نییە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا، یوسف محەممەد دەڵێت، «هیچ شتێکی ئەوتۆ نییە کە لەماوەی دەستبەکاربوونم لەناو گۆڕان و تاکۆتایی ئەرکی سەرۆکایەتیی پەرلەمانی کوردستان لێی پەشیمان بم» بەڵام نایشارێتەوە کە ئەگەر وەک ئێستا بیری بکردایەتەوە ئەوا دوای کۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا وازی لەگۆڕان دەهێنا چونکە «کۆمەڵێک ململانێی ناخۆش و قێزەون لەناو گۆڕان هاتنە کایەوە کە بەداخەوە پریشکی چەپەڵی بەر ئێمەش کەوت.» ئەو دەشڵێت، نابێتەوە ئەندام لەهیچ حزبێکدا چونکە پێیوایە «لەئێستادا هیچ جوڵانەوەیەکی سیاسیی نییە کە بگونجێ لەگەڵ بیرو باوەڕو شێوازی کارکردنی ئێمە.» دەقی چاوپێکەوتنەکەی هاوڵاتی لەگەڵ د.یوسف محەممەد. هاوڵاتی: بەڕێزتان دەزانن پارتی و یەکێتی وەک دوو هێزی سەرەکی لەسەر بەرژەوەندی حزبییەکانیان لەململانێ و ناکۆکی قوڵدان و هەروەها لەگەڵ حکومەتی فیدراڵیشدا لەسەر بودجەو موچەی فەرمانبەران نەگەیشتوونەتە رێککەوتنی بنچینەیی، لەکاتێکدا دۆخی هەرێمی کوردستان و عێراق و ناوچەکە لەبەردەم ئاڵوگۆڕی سیاسیدایە، پێتانوایە چارەنووسی هەرێم بەرەو کوێ دەڕوات؟ یوسف محەمەد: وەک پێشتریش لەوتارێکدا ئاماژەمان پێدا (کۆتایی رژێمی حوکمڕانیی پاش راپەڕین..) ئەم شێوازە حوکمڕانییەی ئێستای هەرێم کە لەپاش راپەڕینەوە هاتۆتە کایەوە، بەتەواوی شکستی خواردووەو، هەر هەوڵێک بۆ درێژەپێدانی دەبێتە هۆی کێشەی گەورەتر بۆ هەرێم و تەنانەت رووخانی قەوارەی هەرێم. چونکە ئەم رژێمەی ئێستای هەرێم، پایە سەرەکییەکانی دروستبوونی لەدەستداوە کە بریتیبوون لەدژ وەستانەوەی خەڵکی کوردستان بۆ حوکمی پێشوی عێراق و تینویەتییان بۆ حوکمی خۆماڵی، پشتیوانیی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی کورد لەباشوری کوردستان. ئێستا شکستی پارتی و یەکێتی لەهێنانەکایەی حوکمڕانییەکی سەردەمییانەی دادپەروەری سەرکەوتوی خەڵکسالار لەهەرێمی کوردستان، وایکردووە زۆرینەی خەڵکی کوردستان بڕوایان بەم حوکمڕانییە نەمێنێ، بۆ نموونە بەشداری لەهەڵبژاردنەکاندا نەکەن، نەک هەر ئەوە بەڵکو بەشێکی زۆری هاووڵاتیانیان بەکوردبوون کافر کردو لێی رادەکەن. لەهەمان کاتیشدا وایانکرد کە دۆستەکانمان لە (کۆمەڵگای نێودەوڵەتیی) بەردەوام رەخنەبگرن لەم شێوازە حوکمڕانییەو تەنانەت داهاتووی هەرێمیان بەلاوە گرنگ نەمێنێ. بۆیە بێ دوودڵی دەتوانین بڵێین کەدرێژەدان بەو شێوازە لەحوکمڕانییە دەسەڵاتگەرە پۆلیسییە خێزانییە نادیموکراسییەی هەرێم، بەردەوام لەناوەوەو دەرەوەی لاوازتری دەکات تا ئاستی رووخاندنی. هاوڵاتی: تا دێت حکومەتی ناوەندی گوشارو هەواڵەکانی بەئاڕاستەی لاوازکردن و بچوککردنەوەو کەمکردنەوەی دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستانە، پێتانوایە ئەو سیاسەتەی بەغداد لەبەرامبەر هەولێر تاکەی بەردەوام دەبێت؟ یوسف محەمەد: گومانی تێدا نییە کەئێمە لەباشوری کوردستان، هەر لەسەرەتای دروستبوونی عێراقەوە کێشەمان هەیە لەگەڵ دەسەڵاتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق و خەڵکی کوردستان لەقۆناغە جیاوازەکان بەشێوازی جیاجیا خەباتیان کردووە لەپێناوی بەدەستهێنانی مافەکانیان. لەدوای رووخانی رژێمی پێشووی عێراق، زیاتر لەهەر کاتێکی تری مێژووی سەد ساڵی ئێمەو تەنانەت زیاتر لەهەر پارچەیەکی تری کوردستان، مافەکانی گەلی کورد لەدەستوری عێراقدا دانی پێدانرا، هەرچەندە ئەوکاتەش ئەگەر ناکۆکیی پارتی و یەکێتی نەبوایە دەتوانرا مافی زیاتر بەدەست بهێنرێ، بۆ نموونە لەیەکلا کردنەوەی کێشەی کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکانی تر. ئەوەی هەرێمی لەبەرامبەر بەغدا بەردەوام بەرەو لاوازی برد، شکستی حوکمڕانیی هەرێم و ئەنجامدانی قوماری گەورەی وەک «ریفراندۆم» و بانگەشەی «ئابوریی سەربەخۆ» بوو کە نەک هەر نەبوونە هۆی سەربەخۆیی سیاسی و ئابوریی هەرێم، بەڵکو بوونە هۆی لەدەستدانی نزیکەی نیوەی خاکی کوردستان و دەسەڵاتە دیفاکتۆکانی هەرێم و ئابورییەکەشی کردە ئابورییەکی کرێخۆری وابەستە بەنەوت و وابەستە بەتورکیاو دواجاریش هەرەسهێنانی بەگرتنەوەی قوفڵی بۆریی نەوتەکەی لەڕێی بڕیارێکی دەستەی ناوبژیوانیی پاریس. راستە لەبەغداش بەشێکی دەستەبژێری سیاسی بۆ بازاڕگەرمی بانگەشەی لاوازکردنی هەرێم و کەمکردنەوەی دەسەڵاتی دەکەن، بەڵام ئەوەی جێی سەرنجە هەر ئەوانە لەگەڵ ئەو هێزانەی هەرێم کە تادوێنێ بانگەشەی تەڵاقدانی عێراقیان دەکردو ئێستاش بەردەوامن لەپڕوپاگەندەی دژە عێراقی لەناوخۆ، ئەمانە هەردوولایان لەهاوپەیمانێتیدان بۆ ئیدارەدانی عێراق! ئەمانە هەردوولایان بەپڕوپاگەندەی دژ بۆ دەنگدەرانیان یەکتر تەواو دەکەن و خزمەت بەیەک دەکەن و دواجاریش بێشەرمانە پێکەوە هاوپەیمانی پێکدەهێنن! هیچ دەوڵەت و کیانێکی سیاسی نییە لەدنیادا کە مەترسیی دەرەکیی لەسەر نەبێ بەزلهێزترین دەوڵەتانی دنیاشەوە (بۆ نموونە ئەمریکا)، بەڵام ئەوەی لەمەترسییە دەرەکییەکان دەتپارێزێ، تۆکمەیی ناوخۆیی و دروستکردنی دامەزراوەو پشتبەستنە بەمەعریفە لەحوکمڕانی و ئیدارەو پێشخستنی کۆمەڵگاو ئابوری و دروستکردنی سوپای نیشتیمانی و پێشخستنیەتی. ئەوەی هەرێمی بەرامبەر بەغدا و دەرەوە لاواز کردووە، ناوخۆیەتی و بێ هێنانەکایەی سیستمێکی حوکمڕانیی نوێ لەهەرێمی کوردستان، هاوسەنگی بۆ پەیوەندییەکانی لەگەڵ بەغدا بۆ ناگەڕێتەوە. هاوڵاتی: لەدیدی بەڕێزتانەوە هەرێمی کوردستان چۆن دەتوانێت رووبەڕووی ئەو ئاڵنگاری و مەترسییە دەرەکیانە ببێتەوە؟ یوسف محەمەد: هەرێمی کوردستان بەوەلانانی ئەم رژێمە حوکمڕانییە شکستخواردووە و هێنانەکایەی سیستمێکی حوکمڕانیی نوێ دەتوانێ رووبەڕووی ئاڵنگاریی و مەترسییەکانی سەری ببێتەوە. کۆتایی هێنان بەحوکمڕانیی پشتبەستو بەهێزی چەکدارو ئەمنیی حزبی و شەخسی، ئابوریی کرێخۆرو پڕ لەگەندەڵی و وابەستە بەنەوت بێ دیاربوونی داهاتەکەی، پشتبەستن بەخولیا و خەیاڵ و ئارەزوی کۆمەڵێک کەس و کوڕو نەوەکانیان کە تائێستاش پشت بە رەوایەتیی خەباتی شاخ دەبەستن لەبری پشتبەستن بەحوکمی دامەزراوەیی سەردەمیانە، دابەشکردنی نادادپەروەرانەی داهات و هەڵتۆقینی چەندین سیاسیی بازرگان و بازرگانی سیاسی کەپێشتر خاوەنی هیچ نەبوون و ئێستا لەڕیزی ملیاردێرەکانی جیهانن لەکاتێکدا بەشێکی زۆری گەنجان بەدەست بێکاری و بێدەرامەتییەوە دەناڵێنن، کۆتایی پێهێنانی ئەم رژێمە بەهەموو هاوکێشەکانی پشتییەوەو دروستکردنی سەرلەنوێی سیستمێکی حوکمڕانیی نوێ کەپشت ئەستوربێ بەشەرعییەتی دیموکراسی و دەنگی هاووڵاتییان و ئامانجی بریتی بێ لەدەستەبەرکردنی چاکەی گشتی و رەزامەندیی هاووڵاتییان، سیستمێک کەسوپای نیشتیمانی و گشتگیر بۆ هەموو هەرێمی کوردستان دروستبکات و ئامانجی پاراستنی هەرێم بێ نەک حزب و خێزانە دەستڕۆشتووەکان، سیستمێک کەئابورییەکی فرە سەرچاوەو شەفاف بەسیستمی بانکی و دادپەروەر لەدابەشکردنی داهات بهێنێتە کایەوە، سیستمێک کەیاسا سەروەر بکات و دادگاکان و بڕیارەکانیان بخاتە سەروو هەموو کەس و دەسەڵاتەکانەوە، سیستمێکی ئاوا هەرێم لەناوەوە بەهێز دەکاتەوەو پشتگیریی هاونیشتیمانیان بەدەست دەهێنێتەوەو پشتگیریی نێودەوڵەتیش بەدەست دەهێنێتەوە، لەبەرامبەر دەرەویدا بەهێزی دەکاتەوەو دەتوانێ جۆری پەیوەندییەکەی لەگەڵ بەغدا بگۆڕێ بۆ پەیوەندییەکی هاوسەنگی یەکتر تەواوکەر لەڕووی سیاسی و ئابوری و ئەمنییەوە. رووبەڕووبوونەوەی ئاڵنگاری و مەترسییەکانی دەرەوە بەچارەسەری ئاڵنگارییە ناوخۆییەکان دەستپێدەکات. هاوڵاتی: هەرێمی کوردستان ماوەیەکە پەرلەمانی نەماوەو حکومەتی هەرێمش کاربەڕێکەرە، واتە هەرێم بەبۆشایی یاسایی و ئیداریدا گوزەر دەکات، بەڕای بەڕێزتان لێکەوتە نەرێنییەکانی ئەو بۆشاییە لەسەر هەرێم چی دەبێت؟ یوسف محەمەد: هەرێمی کوردستان لەزووەوە لەبۆشایی دامەزراوەییدایە. هەر ئەوکاتەی لەبری پەرلەمان و دووبارەکردنەوەی هەڵبژاردن بۆ یەکلاکردنەوەی ململانێ سیاسی و حزبییەکان پەنا بۆ چەک براو شەڕی ناوخۆ دروستبوو، هەر ئەوکاتەی بۆ درێژەدان بەمانەوەی لەکورسیی دەسەڵات، کەسێکی وەک بارزانی پەنای بۆ هێز برد بۆ داخستنی پەرلەمان، هەر ئەوکات دامەزراوەکانی هەرێم بێنرخ کران و بوون و نەبوونیان وەک یەکی لێهات. بەڵام داخستنی ئەم جارەی دەرگای پەرلەمان بەبڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵی، زەنگی کۆتایی هاتنی شەرعییەتی کۆی ئەو رژێمە حوکمڕانییە بوو کەدامەزراوەکانی تەنها بۆ رتوشی حوکمڕانییەکی پشت ئەستور بەچەک بێ ئەرزش کردبوو. ئیتر سەردەمەکە بەتەواوی گۆڕاوەو هەروەک چۆن ئەم بۆشاییە دامەزراوەییەی ئێستا مەترسیدارە، گەڕانەوە بۆ دامەزراوەی شکڵی و رتوشیش نە شەرعییەت دروست دەکاتەوەو نە هەرێم لەمەترسییەکان دەپارێزێ. هاوڵاتی: بەڕێزتان لەدادگای باڵای فیدراڵ سکاڵاتان لەسەر ماوەی درێژکردنەوەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان تۆمارکرد ، بەهۆی بردنەوەی داواکەتان دادگا بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی کوردستانی دا، ئایا بڕیاری هەڵوەشاندنەوەکە کاریگەری خراپ و دەرهاویشتەی نەرێنی لەسەر پێگەی هەرێم دانەناوە؟ یوسف محەمەد: ئەوەی هەرێمی لاواز کردووە، لاوازیی دیموکراسی، لاوازیی دامەزراوەکانی، هەڵبژاردنی پڕ تەزویر، دواخستنی بەردەوامی هەموو هەڵبژاردنەکانە نەک بڕیاڕی دادگای باڵای فیدڕاڵی بەپشتبەستن بەو داوایەی ئێمە خستمانە بەردەمی. ئەوەی لە رابردوو بۆ دەسەڵاتدارانی هەرێم دەچووەسەر، ئێستا ئیتر ناچێتەسەرو هیچ خراپەکاری و نادادیی و پێشێلکردنی ماف و ئازادییەک ناشارێتەوەو پەردەپۆش ناکرێت. هەر بۆ نموونە ئایا دەسەڵاتدارانی هەرێم ئێستا دەتوانن زیندانیکردنی ئازادیخوازانی بادینان لەدنیای دەرەوە بشارنەوەو پەردەپۆشی بکەن!؟ خۆ بۆ ئەوەش ئێمە سکاڵامان نەکردووە! . دادگای باڵای فیدڕاڵی بەپێی ئەو دەستورەی زۆرینەی هاووڵاتییانی هەرێمیش دەنگیان بۆدا، تەنها شوێنی تایبەتمەندە بۆ لێپێچینەوەی نادەستوری بوونی کاری دامەزراوەکانی بەغداو هەرێمیش، بۆیە ئێمە پەنای بۆ دەبەین. سەیر ئەوەیە ئەوانەی دادوەری کوردیان بۆ ئەو دادگایە پاڵاوتوە، ئەوانەی شەڕ لەسەر پۆستەکانی بەغدا لەفەڕاشێکەوە بۆ سەرۆککۆمار دەکەن، ئەوانە تانە لەوە دەدەن ئێمە بۆ لەبەردەم ئەو دادگایە سکاڵا تۆمار دەکەین! هاوڵاتی: ئایا هەڵبژاردنی ئەندامانی پەرلەمانی کوردستان لە ٢٥/٢/٢٠٢٤ بەڕێوەدەچێت.؟ پێتوایە هەڵبژاردن هیچ گۆڕانکاریەکی بنەڕەتی دەهێنتە ئاراوه؟ یوسف محەمەد: بڕیارە لەو بەروارە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بکرێ، بەڵام دوو رێگڕی تەکنیکی و چەندین رێگڕیی سیاسی لەبەردەم ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی پاک و بێگەرد هەن؛ سەبارەت بەڕێگرییە تەکنیکییەکان یەکێکیان ئەو سێ داوایەن کە لەبەردەم دادگای فیدراڵین سەبارەت بەیاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، کەپێویستە یەکلابکرێنەوە، دووەمیش کۆتایی هاتنی ویلایەتی ئەنجومەنی کۆمسیارانی عێراقە لە ٧ /١ /٢٠٢٤ هەرچەندە دانانی ئەنجومەنێکی کۆمسیارانی نوێ لەعێراق بەپێی یاساکەی ئێستای زەحمەت نییەو دەکرێ لەماوەی هەفتەیەکدا ئەوە بکرێ، بەڵام کێشەکە لەوەدایە کەهێزە سیاسییەکانی عێراق دەیانەوێ سەرلەنوێ پێکهاتەی کۆمسیۆنەکە بگۆڕن و بیکەنەوە بەکۆمسیۆنی هەڵبژێردراوی پەرلەمان. هەر بۆیەش بەنیازن ئەگەر هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق بکرێ، بۆ ماوەی سێ مانگ کۆمسیۆنی ئێستا درێژبکەنەوە تا لەو ماوەیەدا یاساکەی هەموار دەکەن و هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانیش بکرێ. درێژکردنەوەی ماوەی ئەنجومەنی کۆمسیارانی ئێستای کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراق بێ کێشەی دەستوری و یاسایی نابێ و رەنگە لەبەردەم دادگای باڵای فیدراڵی تانەی لێبدرێ، چونکە بەپێی مادەی (٧/ یەکەم)ی یاسای کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان ژمارە ٣١ی ساڵی ٢٠١٩، ماوەی ویلایەتی ئەنجومەنی کۆمسیاران (٤) ساڵە کە یارای درێژکردنەوە نییە. بەڵام کێشەکانی بەردەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەر ئەمانە نین، بوونی هێزی چەکدارو ئەمنی و هەواڵگریی حزبی و دابەشبوونی هەرێم بەسەر زۆنە حزبییەکان و ناکۆکیی پارتی و یەکێتی و نەمانی متمانە لەنێوانیان و لەنێوان خەڵک و ئەوان و دەسەڵاتەکانیان، لەمپەری گەورەی بەردەم ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی جێی متمانەی ناوەوەو دەرەوەیە. بەڕاشکاوی دەیڵێم ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی هاوشێوەی جاران و بێ هاتنەکایەی گۆڕینی ریشەیی لەهەرێم، نە رەوایەتی دەگێڕێتەوە بۆ دامەزراوەکانی هەرێم، نە کێشەکانیشی چارەسەر دەکات، بەڵکو رەنگە ببێتە هۆی قوڵبوونەوەی زیاتری کێشەکان و دابەشبوونی تەواوەتیی هەرێم لەباشترین حاڵەتدا. هاوڵاتی: ئێستا چەندان کارەکتەرو سەرکردەو کادری سیاسی ناڕازی لەدەرەوەی هێزە سیاسییەکاندا هەیە، ئایا ئەوانە هیچ جۆرە نەخشەو پلانێکیان بۆ هەڵبژاردن و ئایندەی هەرێم هەیە؟ بەپێی هەڵبژاردنەکانی چەندساڵی رابردوو، رێژەی بەشداری دەنگدەران هەڵبژاردن لەدوای هەڵبژاردن کەمییکردووە، لەچەند راپرسییەکی ئەمدواییانەش بۆ بەشداری هەڵبژاردن ژمارەکە زۆر کەمە، بە رای تۆ هۆکاری ئەمە ئەوەیە خەڵک متمانەی بەپرۆسەی هەڵبژاردن نەماوە یان متمانەی بەهیچ پارتێکی سیاسی نەماوە گۆڕانکاری دروستبکات؟ یوسف محەمەد: خەڵک هەم بڕوای بەپڕۆسەی سیاسیی هەرێم نەماوە، هەم بڕواشی بەهەڵبژاردنەکانی هەرێم نەماوەو پێیان وایە پڕن لەگزی و ساختەکاری. لەهەمان کاتیشدا هێزە سیاسییەکانی ئێستاش بەدەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە بەشێوەیەکی گشتی بەهۆی چەندین هۆکاری بابەتی و خودی متمانەی جەماوەرییان لاواز بووە کەئەمەش لەوانەیە لەیەکێکیان بۆ ئەوی تریان زیادو کەمی هەبێ. کاتییەتی لەگۆشەنیگایەکی ترەوە بڕوانینە چۆنیەتیی چارەسەری قەیرانە قووڵەکانی حوکمڕانیی هەرێم و بە بێهۆشکردنی کاتی و چارەکە چارەسەر رازی نەبین، چونکە ئێستا ئیتر وەک رۆژی روون دیارە داهاتووی هەرێم لە مەحەکە نەک تەنها داهاتوی دەسەڵاتەکەی. هاوڵاتی: سەردانی هاکان فیدان، وەزیری دەرەوەی تورکیا، بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان چۆن هەڵدەسەنگێنیت، بەتایبەت کاتێک وتی کە بابەتی تیرۆر لەگەڵ هەردوو حکومەت بابەتی سەرەکی بووەو سوپاسی حکومەتی هەرێمی کرد لەسەر «رووبەڕووبونەوەی تیرۆر»و وتیشی، «پەکەکە لەهەرێم و عێراق رادەماڵین و پاکیاندەکەینەوە؟» یوسف محەمەد: تورکیا چەکی پەکەکە بەکاردەهێنێ بۆ رەواییدان بەداگیرکاریی و فراوانخوازییەکانی لەهەرێمی کوردستان و لە رۆژاڤاش. هەروەها دژوەستانەوەی ئەو هێزە بەکار دەهێنێ بۆ لاوازکردنی خەباتی سیاسیی کوردانی باکوریش، هەروەک دەبینن بەبیانوی پەیوەندی لەگەڵ «تیرۆر» هاوسەرۆکانی پێشوی هەدەپە و چەندین سەرکردەو پەرلەمانتاریان وا چەند ساڵە لەزیندانن. ئەمە لەکاتێکدایە کەهاوسەنگیی هێزی چەکداری دوای هاتنەکایەی درۆن بەتەواوی گۆڕاوەو ئێستا چەکی پەکەکە هەڕەشەیەکی ئەوتۆ نییە لەسەر تورکیا. کێشەی کورد لەباکور بەشەڕ چارەسەر نابێ. تەنها چارەسەر کپکردنی لولەی تفەنگە لەهەردوو لاوەو گەڕانەوەیە بۆ پڕۆسەی ئاشتی. هاوڵاتی: راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم کێشەیەکی گەورەی بۆ حکومەتی هەرێم دروستکردووە، تۆ سەرهەڵدانی ئەمە بۆچی دەگەڕێنیتەوە؟ بۆ بێباکی دەسەڵاتی یەکێتی و پارتی یاخود فشاری حکومەتی ناوەندی و وڵاتانی دراوسێ؟ یوسف محەمەد: هەر لەسەرەتاوە وابەستەکردنی ئابوریی هەرێم بەنەوت و هەروەها وابەستەکردنیشی بەتورکیا بە «رێکەوتنی پەنجا ساڵە» بەناوی «ئابوریی سەربەخۆ»وە هەڵە بوو. سەربەخۆیی ئابوری بەنەوت نایەتەدی بەتایبەت بۆ کیانێک کە دەرچەی لەسەر ئاوە نێودەوڵەتییەکان نییە، هەر لە ٢٠١٤ەوە ئەمەمان پێوتن. بەڵام دەسەڵاتدارانی هەرێم گوێیان نەگرت، چەندین جار داوامان لێکردن پێش دەرچوونی بڕیاڕی دادگای فیدڕاڵی لەسەر نەوتی هەرێم و پێش دەرچوونی بڕیاری دەستەی ناوبژیوانیی پاریس لەگەڵ بەغدا رێکەوتنی هاوسەنگ بکەن، نەیانکردو زۆر لوتبەرزانە مامەڵەیان کرد. لەکاتێکدا لەئیدارەدانی مەلەفی نەوتیش شکستیان خواردو لەبری سەربەخۆیی ئابوری وابەستەیی ئابوری و لە بری خۆشگوزەرانی موچەبڕین و پاشەکەوتی موچەو کەمدەرامەتییان هێنا بەسەر خەڵکی کوردستان، وەک خۆیان دەڵێن چەندین ملیار دۆلاریش قەرزیان هێنایەسەر هەرێم! تەنها شتێک کە لەمەلەفی نەوت دەستی خۆیان کەوت شیرینی و کۆمشنەکانی نەوت بوو کە لەنێوان خۆیان بەشیان کردو خۆیان پێ دەوڵەمەند کرد. هاوڵاتی: ئەگەر جارێکی تر بگەڕێیتەوە بۆ رابردوو هەمان ئەو شتانەت دەکرد کە کردووتن، واتە دەبوویتە ئەندام لەبزووتنەوەی گۆڕان یان بڕیاری بوون بەسەرۆکی پەرلەمانت قبووڵ دەکرد؟ یوسف محەمەد:هیچ شتێکی ئەوتۆ نییە کە لەماوەی دەستبەکاربوونم لەناو گۆڕان و تاکۆتایی ئەرکی سەرۆکایەتیی پەرلەمانی کوردستان لێی پەشیمان بم. سەرەڕای ئەوەی ئەو ماوەیە ئێجگار قورس بوو و پڕ بوو لەململانێی ئێجگار توندو قورس بەتایبەت بۆ گەنجێکی وەکو ئێمە لەو کاتەدا، بەڵام سوپاسی خودا دەکەم کە لەو ماوەیەدا هیچ شتێک نییە کە ئەنجامم دابێ و ئێستا بەهۆیەوە شەرمەزاری خواو خەڵک بم. سەرمان بەرزە کە لەبەرزترین پۆستەکانی ئەم وڵاتە، ئامانج و مۆڕاڵ و بانگەشەو بەڵێنەکانی خۆمان لەبیر نەکردو نەمان گۆڕینەوە بەدەسەڵات و پارە. ئەمە لەئاستی تاکەکەسی بۆ ئێمە زۆر گرنگە، بەڵام لەئاستی گشتیشدا هەر گرنگە، لەم سەردەمی نەمانی متمانەیە بەکارەکتەرە سیاسییەکان، لەم سەردەمەی زۆرێک پاش گەیشتنیان بەکێکی دەسەڵات یان تەنانەت پێش ئەوەش نرخ لەسەر خۆیان دادەنێن، مەلەکردن بەپێچەوانەی شەپۆلی ئاو لەناو رژێمێکدا کە مۆرکی باوی گەندەڵییە، بۆ دروستکردنەوەی متمانە بەسیاسەت ئێجگار گرنگە. رەنگە ئەگەر کەمێک بگەڕێینەوە بۆ دواوە لەدوای کۆچی دوایی کاک نەوشیروان، ئەگەر وەک ئێستا بیرم بکردایەتەوە لەکارکردنی رێکخراوەیی لەناو گۆڕان دوردەکەوتمەوەو هەروەک پشتیوانێکی گۆڕانخوازان دەمامەوە. هەرچەندە ئەوکاتە بۆ ئێمە ئێجگار سەخت بوو و زۆر رۆمانسییانە بیرمان دەکردەوە، بەڵام کۆمەڵێک ململانێی ناخۆش و قێزەون لەناو گۆڕان هاتنە کایەوە کە بەداخەوە پریشکی چەپەڵی بەر ئێمەش کەوت (لەکاتێکی تردا بەدرێژی دێمە سەر ئەم بابەتە). جگە لەو ماوە کەمە، هیچ شتێکی تر نییە لەو ماوەیەدا کە پرسیارت کرد لێی پەشیمان بم. هاوڵاتی: پلانی داهاتووت چییە؟ نیازت هەیە بگەڕێیتەوە ناو سیاسەت؟ یان بەجۆرێکی تر هیچ حزبێک لەهەرێمی کوردستان لەئێستادا بوونی هەیە کە د.یوسف متمانەی پێی هەبێت ببێتەوە ئەندام تێیدا؟ یوسف محەمەد: وەک کارەکتەرێکی ناو بواری سیاسیی ماوەی رابردووی هەرێم، وابیر دەکەمەوە کە رەنگە هەر قۆناغێک جیاوازبێ لەقۆناغەکانی پێشوو، لەهەر قۆناغێک مرۆڤ دەتوانێ ئەرکێکی گشتیی جیاواز راپەڕێنێ. لەماوەی رابردوودا بردنی کۆمەڵێک بابەتمان بەگرنگ زانی بۆ بەردەم دادگای باڵای فیدڕاڵی کەسوپاس بۆ خوا تائێستا سەرکەوتوو بووین تیایداو چەند کەیسێکی تریش ماون کەئێستا کاریان لەسەر دەکەین. لەڕووی حزبیشەوە لەئێستادا هیچ جوڵانەوەیەکی سیاسیی نییە کەبگونجێ لەگەڵ بیرو باوەڕو شێوازی کارکردنی ئێمە. لەگەڵ کۆمەڵێک چاکەخوازی تری هەرێم لەگفتوگۆداین بۆ دۆزینەوەی باشترین رێگای نوێ بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو ئاڵنگارییانەی ئێستا لەهەرێمی کوردستان هاتوونەتە کایەوە، ئومێد دەکەین کەپڕۆژەی نوێی ئەڵتەرناتیڤ بۆ کۆی شکستەکانی ئێستای هەرێم بێتە کایەوە.
هاوڵاتی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم لە کۆبونەوەی ئاسایی خۆیدا داوای لە حکومەتی عێراق کرد کە شایستە داراییەکانی هەرێم بەو شێوەیە بنێرێت کە لە بودجەدا بۆ هەرێمی کوردستان دیاریکراوە و دەشڵێت، پێشنیار کراوە "کۆبوونەوەیەکی فراوانی هێز ولایەنە سیاسیەکانی هەرێم بکرێت بۆ خستنەڕووی ڕاستییەکان." حکومەتی هەرێم رایگەیاند ئەمڕۆ چوارشەممە 6ی ئەیلولی 2023 بە سەرپەرشتی مەسرور بارزانی، سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران و ئامادەبوونی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆکوەزیران، ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان کۆبووەوە و باس لە شایستە داراییەکانی هەرێم لە بودجەی عێراق کرا. لە کۆبونەوەکەدا ئەوە هاتووە کە "پێویستە حکومەتی هەرێم کۆی گشتی شایستەی داراییەکانی بۆ خەرج بکرێت کە بە گوێرەی خشتەکانی بودجەی عێراق بۆ ساڵی 2023 دەکاتە بڕی 16 تریلیۆن و 498 ملیار دینار، کە مانگانە بە گوێرەی ژمارەکانی بودجە دەکاتە یەک ترلیۆن و375 ملیار دینار." ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق چەند رۆژێک لەمەوبەر بڕیاریدا کە بۆ ماوەی سێ مانگ مانگانە 500 ملیار بنێردرێت بۆ هەرێمی کوردستان و حکومەتی هەرێم بەم بڕە رازی نییە چونکە بەپێی راگەیاندراوەکە حکومەتی هەرێم، "لەگەڵ کەوتنەبواری جێبەجێکردنی یاسای بودجەی عێراق لە 2023/6/25 ، هەرێم پابەندییەکانی خۆی بە گوێرەی یاسای بودجە جێبەجێ کردووە." باس لەوەش کراوە، ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم "داوا دەکات ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق چاوخشاندنەوەی پێویست و دادپەروەرانە بە بڕیارەکەیدا بکاتەوە و شایستە داراییەکانی هەرێم بەو ژمارانەی لە خشتەکانی بودجە هاتوون بۆ هەرێم خەرج بکات، بە تایبەتیش تەرخانکراوەکانی مووچە کە مانگانە 906 ملیار دینارە تا هەرێمی کوردستانیش بتوانێت مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم بدات." لەکۆتایی راگریاندراوەکەدا ئەوە هاتووە کە پێویستە هەموو لایەنە سیاسییەکانی هەرێم یەکدەنگبن لەسەر داکۆکیکردن لە مافە دەستورییەکانی هەرێم بۆیە "پێشنیاری سازدانی کۆبوونەوەیەکی فراوانی هێز ولایەنە سیاسیەکانی هەرێم کرا بۆ خستنەڕووی ڕاستییەکان."
هاوڵاتی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێم رایگەیاند، بە بڕیاری مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێم، رێنمایی وه‌رگرتنه‌وه‌ی قه‌رزو پێشینه‌ی هاوسه‌رگیری و خانوبه‌ره له (كه‌فیل) هه‌ڵوه‌شێندرایه‌وە. وەزارەتی دارایی و ئابووریی حکومەتی هەرێمی کوردستان نوسراوێکی بڵاوکردەوە کە تێیدا هاتووە، "لەسەر فەرمانی سەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیران و بە رەچاوکردنی دۆخی ئێستای هاووڵاتییان و فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان، پاڵپشت بە نووسراوی ئەنجوومەنی وەزیران، بڕیاردرا؛ بە هەڵوەشاندنەوەی رێنماییمان (ژمارە 9ـی ساڵی 2023) تایبەت بە وەرگرتنەوەی قەرز و گەڕاندنەوەی پشکی پێشینەی هاوسەرگیری و خانووبەرە لە دەستەبەر (کەفیل)." ئەمە لەکاتێکدایە کە پێشتر پیشەوا هەورامانی، وتەبێژی حکومەتی هەرێم، رایگەیاند گۆڕانکاری لە میکانیزمی گەڕاندنەوە قەرزی پێشینەی خانوبەر و هاوسەرگیری دەکرێت. وتەبێژی حکومەتی وتیشی، "حکومەتی هەرێم مەبەستییەتی کە فشارو بارگرانی لەسەر هاونیشتیمانییانی هەرێمی کوردستان دروستنەبێت و میکانیزمی پێشوو لەبەرژەوەندی هاوڵاتیاندا گۆڕانکاری بەسەردا دێت."
هاوڵاتی سەرچاوەیەک لە وەزارەتی دارایی بە هاوڵاتی راگەیاند لە کۆبوونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیران تاووتوێی ئەوە کراوە کە لێبڕینی مووچە بگەڕێتەوە، ئەویش بەهۆی ئەوەی کە پارەی تەواوەتی لەبەردەست نییە بۆ پێدانی مووچەی فەرمانبەران. ئەمڕۆ چوارشەممە جوتیار عادل، سەرۆکی فەرمانگەی میدیا و زانیاری حکومەتی هەرێم رایگەیاند کە لە کۆبونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیران یاسای بودجەی فیدراڵی و بارودۆخی مووچە لە هەرێمی کوردستان و بەرەئەنجامی دواکۆبوونەوەی شاندی دانوستانکاری هەرێم لەگەڵ شاندی هاوتایان لە بەغدا تاووتوێ کراوە. سەرچاوەکەی وەزارەتی دارایی بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوە کرد لە کۆبوونەوەکەدا تاووتوێی ئەوە کراوە لێبڕینی مووچە بەڕێژەی %21 بخرێتە بەرباسەوە، ئەویش بەهۆی ئەوەی پارەی تەواوەتی لەبەردەست نییە بۆ پێدانی مووچەی مانگی تەمموز و ئاب. بەهۆی کەڵەکەبونی قەرز و قەیرانی کۆرۆناوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە 21-6-2020 بریاریدا بە لێبڕینی 21٪ـی مووچە و شایستە داراییەکانی مووچەخۆران و خانەنشینان، ئەم بڕیارەش بۆ نزیکەی دوو ساڵ بەردەوام بوو. لە ئێستادا حکومەتی هەرێم پیویستی بە 940 ملیار دینارە بۆ پیدانی موچە و تا ئیستا 320 ملیاری لەبەردەستدایە لەگەڵ 25 ملیار دیناری هاوپەیمانان و ئەگەر 500 ملیار دینارەکەی بەغدا وەربگرێت، 100 ملیار دینار کورتهێنانی دەبێت.
.jpg)
