کەشناسى:  باران لە زۆربەی ناوچەکان دەبارێت

هاوڵاتی لە زانکۆی تۆرینۆی ئیتاڵیا، چاپی ئیتاڵی پەرتووکی سۆسیۆلۆژیای ئازادی عەبدوڵا ئۆجالان، بڵاوکرایەوە. کتێبی سۆسۆلۆژیای ئازاد’ـی عەبدوڵا ئۆجالان – کە بەم دواییە وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی ئیتاڵی – لە بەشی کەلتوور و سیاسەت و کۆمەڵگە،ڕۆژی ٣٠ـی ئایار، لە زانکۆی تۆرینۆی ئیتاڵیا لە لایەن چەند پرۆفیسۆرێکەوە سیمینارێکی لەسەر پێشکەشکرا. لە سیمینارەکەدا کورتەیەک لە چەمکی کۆمەڵناسی و کۆمەڵگەی پێشنیارکراوی کتێبی ” سۆسیۆلۆژیای ئازادی”ـی خرایە ڕوو، هەروەها تیشک خرایە سەر ڕەخنەکانی ئۆجەلان لە زانستە کۆمەڵایەتییەکان و تیۆرەکانی “پۆزەتیڤیست” و یۆرۆسەنترییەکان” کە ئەورووپا سەنتەریی بەبنەما وەرگرتووە. ئەوە روون کرایەوە "ڕێبازێکی گشتگیر پێویستە بۆ کێشە هەنووکەییەکانی جیهان کە  تێزەکانی ئۆجالان لەمبارەیەوە پێویستییەکی بایەخدارە". لە کۆتای سیمینارەکەدا وتیان  "بەو هیوایەن، کە هزری عەبدوڵلا ئۆجالان زیاتر لە چوارچێوەی زانکۆکاندا خوێندنەوەی بۆ بکرێت و ببێتە پایەی بیرکردنەوە لە زانستە مرۆییەکان و زانستە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان".

هاوڵاتی دوای حەوت رۆژ لە ونبوونی گەنجێکی کوردی تەمەن  38 ساڵ کە شۆفێری تاکسییە و دانیشتووی ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆیە، بە برینداری دۆزرایەوە. ئەو هاوڵاتییە کە ناوی عەزیز زەینەلعابدین ئیبراهیمە کاتژمێر 07:00ی ئێوارەی رۆژی 29ی ئایاری 2023،  ونبوو؛ دوای پێنج رۆژ لە ونبوونی، تاکسییەکەی لە دەرەوەی سەنتەری زاخۆ دۆزرایەوە. کاتژمێر 12:00ی شەوی رابردوو، ئەو گەنجە بە برینداری گەڕاوەتەوە ماڵەوە.  ئیبراهیم کە زڕ برای ئەو گەنجەیە بە هاوڵاتی ی وت" عەزیز حەوت رۆژ لەمەوبەر چەند سەرنشینێکی لەزاخۆوە بۆ دهۆک گواستووەتەوە لەوکاتەوە دیار نەما، دوای ئاگادار کردنەوەی پۆلیس لە ونبوونی و گەڕان بەدوایدا هیچ شتێک مان دەست نەکەوتو نەماندۆزییەوە" براکەی عەزیز وتیشی "شەوی ڕبردوو نزیک ١٢ ی شەو بە برینداری گەڕاوەتەوە ماڵەوە و لە ئێستادا لە بنکەی پۆلیسە و لێکۆڵینەوە لە ڕوداوەکە دەستی پێکردووە". ئەوەشی ڕونکردەوە،"  تائێستا لێکوڵینەوەکان تەواو نەبوونە و لەوانەیە سبەی پولیس عەزیز تەسلیمی ئێمە بکەنەوە". عەزیز زەینەلعابدین 10 ساڵە ژیانی هاوژینیی پێکهێناوە و دانیشتووی سەنتەری زاخۆیە، هەشت ساڵە شۆفێری تاکسییە و کوردن.

هاوڵاتی ئەندامێکی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق بە دووری دەزانێت رۆژی سێشەممەی داهاتوو پەرلەمان بۆ پەسەندکردنی پڕۆژەیاسای بودجە کۆببێتەوە. لەكاتێكدا هێشتا پرۆژەیاسای بودجەی عێراق پەسەند نەكراوە، بەڵام پەرلەمانی عێراق لە نۆی مانگەوە دەكەوێتە پشووەوە و ئەگەر تائەو كاتە پەسەند نەكرێت، ئەوا چەند مانگێك دوادەكەوێت. لەمبارەیەوە مسته‌فا كه‌رعاوی، ئەندامی ‌لیژنه‌ی دارایی پەرلەمانی عێراق ڕایگەیاند، كاره‌كانی لیژنه‌ی دارایی راگیراون و هێشتا رێككه‌وتن له‌سه‌ر ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی كاره‌كانیان نه‌كراوه‌، بۆیه‌ پێناچێت رۆژی سێشه‌ممه‌ دانیشتنی په‌رله‌مان به‌ڕێوه‌بچێت. به‌گوته‌ی كه‌رعاوی په‌سه‌ندكردنی بودجه‌ پێویستی به‌ بڕیاری سیاسییه‌ و هێشتا كاروباره‌كانی لیژنه‌ی داراییش ته‌واو نه‌بوونە. هاوکات ئیمان عەبدولرەزاق، ئەندامی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانیش ڕایگەیاند، وەرزی یاسادانانی ئەنجومەنی نوێنەران بە کراوەیی دەمێنێتەوە تا پەسەندکردنی بودجە، جەختیش دەکاتەوە لەوەی کە لە ئێستا یەکلاییکردنەوەی بودجە کەوتوەتە تونێلێکی تاریک و لەدەستی لیژنەی داراییدا نەماوە. باسی لەوەشکردوە، تائێستا ھیچ ھەواڵێک نییە کە ئاماژەبێت بۆ رێککەوتنی سیاسی بەمەبەستی پەسەندکردنی بودجە، بۆیە لەم ھەفتەیەشدا بودجە پەسەند ناکرێت. یەکێک لە ناکۆکییە دیارەکانی بودجە پەیوەستە بە پشکی ھەرێمی کوردستان، کەو ئەویش تایبەتە بە شێوازی ھەژمارکردنی ھەناردەی نەوت و چۆنیەتی مامەڵەکردن بە داھاتەکەی لەگەڵ داھاتی دەروازە سنورییەکان.

هاوڵاتی میدحاد سانجار و پەروین بوڵدان بڕیارە لە داهاتوویەکی نزیکدا دەست لە پۆستی هاوسەرۆکایەتی هەدەپە بکێشنەوە. میدحاد سانجار و پەروین بوڵدان هاوسەرۆکانی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) بەشداریان لە بەرنامەیەکی (میدیا هابەر تی ڤی) دا کرد. هاوسەرۆکانی هەدەپە رایانگەیاند، لە کۆنگرەی پارتەکەیاندا، خۆیان بۆ پۆستی هاوسەرۆکایەتی کاندید ناکەنەوە. لە کۆنگرەکەدا هیچ پوستێک وەرناگرن و ئەرکی هاوسەرۆکایەتی رادەستی هاوڕێکانیان دەکەن. لە بەرنامە تەلەلەڤزیۆنیەکەدا، پەروین بوڵدان وتی، " دوای هەڵبژاردن رامانگەیاند کە کۆنگرە ئەنجام دەدەین. لەبەرئەوەی بە ئامانجەکانمان نەگەیەشتین. لە هەموو قۆناغێکدا من ئامادەم بەرپرسیاری خۆم جێبەجێ بکەم. بەڵام بەگوێرەی رەخنەکان، بە سەربەرزیەوە پۆستی هاوسەرۆکایەتی بۆ هاوڕێکانمان جێ دەهێڵم. لە کۆنگرەکەدا بەشداری لە هیچ میکانیزمێکی بڕیاردان نابم." میدحاد سانجار هاوسەرۆکی هەدەپەش کە بە هەمان شێوە خۆی بۆ هاوسەرۆکایەتی هەدەپە هەڵنابژێرێتەوە، باسی لە راگەیەندراوەکەی سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) کرد کە وتبووی، " دەست لە سیاسەتی چالاک هەڵدەگرم." و وتی، " دەمیرتاش هاوڕێیەکی زۆر بەنرخە. ئێمە پێشتر سەردانی دەمیرتاشمان کرد و پێمان راگەیاند کە لە رووی یاساییەوە ناتوانێت خۆی بۆ پۆستی سەرۆکایەتی کاندید بکات. دواتر ئێمە چووینە زیندانی کاندرا و بۆچوونی فیگەن یوکسەکداغ و گوڵتەن کشاناکمان وەرگرت. پێشنیازیان کرد کە ئەگەر کاندیدێک هەبێت، پێویستە ژن بێت. ئەو پێشنیازەمان هەڵسەنگاند. باسی ئەوە دەکرا کە ژنێک هەڵبژێرین. ئەو بڕیارەش بە دەمیرتاش راگەیەندرا و ئەویش پشتگیری لە پێشنیازەکە کرد."

هاوڵاتی هەسەدە رایگەیاند کە لە مانگی ئایاردا ١٦ ئۆپراسیۆنیان ئەنجامدا و ٢١ تیرۆریست دەستگیرکراون. هێزەکانی سوریای دیموکراتی (هەسەدە) ئامارێکی لەبارەی چالاکی و ئۆپراسیۆنی هێزەکانیان لە مانگی ئایاردا بڵاوکردەوە. هەسەدە دەڵێت، لە ماوەی مانگی رابردوودا، هێزەکانیان بە تەنیا ١٢ ئۆپراسیۆن و لەگەڵ هێزەکانی دژە تیرۆری هەرێمی کوردستان (یەکێتی نیشتیمانی کوردستان) و هێزەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعشدا چوار ئۆپراسیۆنیان ئەنجامداوە. هەسەدە ئاشکرای کرد کە لە ئۆپراسیۆنەکاندا ٢١ تیرۆریستی داعش دەستگیرکراون. هەروەها تیرۆریستێکیش کوژراوە. لە ئامارەکەی هێزەکانی سوریای دیموکراتیدا هاتووە، " لە مانگی ئایاردا دەوڵەتی تورکیا ٣٢ جار بە تانک و ٤ جاریش بە درۆن هێرشی لە بەرامبەر شار و شارۆچکەکانی رۆژئاوای کوردستان ئەنجام داوە. بەگوێرەی ئامارەکە، لە هێرشەکاندا چوار شەڕڤان و دوو هاوڵاتی مەدەنی شەهید بوون. هەروەها چوار شەڕڤان و نۆ هاوڵاتی مەدەنیش بریندار بوون.

هاوڵاتی لە ناوچەی شەڕای عەفرین حکومەتی تورکیا دەستی بە دروستکردنی ئۆردوگایەکی دیکە بۆ لایەنگرە سوریەکانی کرد، هەوڵەکانی تورکیا بۆ گۆڕینی دیموگرافیای عەفرین بەردەوامە کە پێنج ساڵە داگیرکراوە. بەگوێرەی میدیاکانی رۆژئاوای کوردستان لە گوندی کەفەر رومی سەر بە ناوچەی شەڕای عەفرین، حکومەتی تورکیا دەستی بە دروستکردنی ئۆردوگایەکی نوێی نیشتەجێبوون بۆ خێزانی چەکدارەکان کردووە. بەگوێرەی زانیاریەکان، ئۆردوگا نوێکە لە ٥٠ باڵەخانەی چوار نهۆمی پێک دێت و بەسەر خێزانی چەکدارەکاندا دابەش دەکرێت. دەوڵەتی تورکیا تاوەکو ئیستا بە دەیان یەکەی نیشتەجێبوون و ئۆردوگای دروست کردووە و هیچ کوردێکیش سوودمەند نابێت و هەوڵ دەدات، عەفرین لە کورد چۆڵ بکات.

هاوڵاتی ئەمڕۆ روپێوی زەویی جوتیارانی کورد و تورکمان لە سنوری تۆپزاوا و ترکەڵان دەکرێت و دەدرێت بە وەزارەتی بەرگری عێراق، جوتیارانیش ناڕازین.  دوای چەند رۆژێک لە خۆپیشاندان و ناڕەزایی جوتیارانی کورد و تورکمانی سنوری تۆپزاوا و ترکەڵان، بڕیارە ئەمڕۆ ڕوپێوی زەوییەکان بکرێت و بە رەسمی بگەڕێندرێتەوە بۆ وەزارەتی بەرگری عێراق، کە پێشتر لە چوارچێوەی تەعریبی ناوچەکە ئەو زەویانە خرابوونە سەر وەزارەتەکانی عێراق. جووتیاران خۆیان بە خاوەنی راستەقینەی ئەو زەوییانە دەزانن و تاپۆی رەشی عوسمانییان هەیە و دەڵێن، تاوەکو دەست لە زەوییەکانیان هەڵنەگیرێت و داواکارییەکانیان جێبەجێ نەکرێت، شەقام چۆڵ ناکەن و درێژە بە خۆپێشاندانەکە دەدەن. سوپای عێراق بەنیازە لە تۆپزاوای کەرکووک دەست بەسەر چەندین هەزار دۆنم زەویدا بگرێت، بەبیانووی ئەوەی موڵکی وەزارەتی بەرگرییە، لەکاتێکدا سەرجەم زەوییەکان لە چوارچێوەی مادەی 140ـدان و نابێ حکومەت دەستیان بەسەردا بگرێت.

هاوڵاتی بنەماڵەی عەقید هاوکار جاف رایگەیاند، ئەمڕۆ لە دادگای کەتنی هەولێر بڕیاری لەسێدارەدان بۆ شەش کەس لەوانە دەرچوو، کە تۆمەتبارن بە کوشتنی عەقید هاوکار جاف لە شاری هەولێر. بەپێی گوتەی بنەماڵەی هاوکار جاف، ئەو کەسانەی ئەمڕۆ سزای لەسێدارەدانیان بۆ دەرچووە، پێکدێن لە:  وەهاب مەجید باقی، بەڕێوەبەری گشتیی دژەتیرۆری سلێمانی کارزان محەممەد رەشید، بەرپرسی هەواڵگریی دژەتیرۆری سلێمانی وریا خالید عەلی، ئەفسەر  لەشکر محەممەد حەسەن، ئەفسەر عاسی رەشید حوسێن، ئەفسەر لوئەی محەممەد رەزا، فەرماندەی فەوجی دژەتیرۆری سلێمانی لە گەرمیان نیوەڕۆی رۆژی هەینی 7-10-2022 لە گەڕەکی سەربەستیی شاری هەولێر، دوو بۆمب بە ئۆتۆمبێلێکدا تەقینەوە و لە ئەنجامدا عەقید هاوکار عەبدوڵڵا، ناسراو بە "هاوکار جاف" گیانی لەدەستدا.  دوای ڕوداوەکە لە ڕۆژی 12-10-2022 ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان لە ڤیدیۆیەکدا دانپێدانانی شەش کەسی بڵاوکردەوە کە تۆمەتبار کرابوون بە کوشتنی هاوکار جاف، ئەفسەری پێشووی دژەتیرۆری یەکێتی. ئەنجوومەنی ئاسایش لە ڤیدیۆکەیدا تیمێکی دژەتیرۆری سلێمانی بە کوشتنی هاوکار جاف تۆمەتبار دەکات و دەڵێت، بە فەرمانی راستەوخۆی "بەرپرسی دژەتیرۆری سلێمانی" و "بەرپرسی هەواڵگری دژەتیرۆری سلێمانی" کراوە. دواتر لە وڵامی ئەمەدا دەزگای دژەتیرۆری سلێمانی راگەیێیندراوەکەی ئەنجوومەنی ئاسایشی رەتکردەوە و رایگەیاند "ناوهێنانی دژەتیرۆر و تۆمەتبارکردنی لەلایەن هێزێکی هەواڵگری چەواشەکار کە هەمیشە لە بەرەکانی جەنگی پارێزگاری لە کوردستان هەڵهاتووە و سەر بە لایەنێکی پیلانگێری دۆڕاوی ئەم هەرێمەیە کە رێڕەوی ئاسایشیان ونکردووە و، لەبری کارکردن بۆ پاراستنی ئاسایشی هەرێمەکەمان، سەرقاڵی داتاشینی ئەو سیناریۆیانەن کە سیاسییە دۆڕاوەکانیان فەرمانیان پێدەکەن و ئەم دەزگا هەواڵگرییە چەواشەکارە جێبەجێیان دەکات." دەزگای دژەتیرۆری سلێمانی سەرجەم ئەو تۆمەتانەی دراونەتە پاڵ ئەفسەرەکان، لە بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی دەزگای دژەتیرۆر رەتکردنەوە و رایگەیاند، "دڵنیاتان دەکەینەوە خەڵکی خۆشەویستی کوردستان زۆر لەوە هۆشیار و تێگەیشتووترن کە بکەونە ژێر کاریگەریی سیناریۆی بەتاڵ و بێبنەماوە".

هاوڵاتی ئەمرۆ یەک شەممە عەلی رەئووف و کاروان فیزیک، هەردوو نوێنەرێ وانەبێژانی هەرێمی کوردستان چوونە دادگای هەولێر، دوای پێداچوونە بە دۆسیەکانیان دادگا بڕیاری ئازادکردنیان دەرکرد. عەلی رەئووف ، نوێنەری گشتی مامۆستایانی وانەبێژ لە هەرێمی کوردستان بە هاوڵاتی ی وت"ئەمرۆ دەنگی مەزڵوم و وانەبێژان سەرکەوت و دادگا بڕیاری ئازادکرنی من و هاورێیەکەم دەرکرد" ئەو دوو مامۆستایە بە تۆمەتی ئەنجامدانی خۆپیشاندانی بێ مۆڵەت ساڵی پار لە لــە ڕێڪەوتـی 6 ی 9 ی 2022 لە بەردەم بینای ئەنجومەنی وەزیران دەستگیرکران و دواتر بە کەفالەتی 10 ملیۆن دینار ئازادکران. پێشتریش عەلی ڕەوف بۆ هاوڵاتی ڕونکردەوە،" ساڵی رابردوو پێش ئەوەی خۆپێشاندان بکەن، هەوڵیانداوە مۆڵەت وەربگرن، بەڵام داواکارییەکەیان لە پارێزگای هەولێر لێ وەرنەگیرا". ئەمڕۆ یەکشەممە دوای دادگایکردنیان لە دادگای هەولێرو پێداچونەوە بە دۆسییەکانیاندا بڕیاری ئازادکردنیان دەرچوو. لە هەرێمی کوردستان نزیکەی 33 هەزار وانەبێژ هەن؛ 11 هەزاریان لە پارێزگای هەولێر، 10 هەزار لە پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و 12 هەزاریش لە سنووری پارێزگای دهۆکن. بەپێی یاسای خۆپێشاندان لە هەرێمی کوردستان؛ هەرکەسێک بەبێ مۆڵەت خۆپێشاندان بکات، سزاکەی بەندکردن دەبێت بە ماوەیەک کە لە مانگێک زیاتر نەبێت یان بە سزایەک لە 50 هەزار دینار کەمتر و لە 500 هەزار دیناریش زیاتر نەبێت، یان بە هەردووکی سزا دەدرێت.

هاوڵاتی هێزەكانی سووریای دیموكراتیک- قەسەدە، ٥٠ زیندانی داعش کە عێراقین، لەگەڵ ١٦٨ خێزانی چەتەکانی داعشیان لە کامپی هۆلەوە رادەستی عێراق کردەوە. بەگوێرەی ئاژانسی فرانس پرێس، ئەو تۆمەتبارانە دەگەڕێندرێنەوە و لەبەردەم دەسەڵاتی دادوەریی عێراقدا لێكۆڵینەوەیان لەگەڵدا دەكرێت  و دادگایی دەكرێن. هاوکات بەپێی سەرچاوەكانی حكومەتی عێراق، ئەو ١٦٨ خێزانەی داعش لە ناوەندی كامپی جەدعە كە دەكەوێتە باشووری موسڵ دادەنرێن، بەمەرجێك دەبێت قۆناغێكی چاكسازیی دەروونی تەواو بكەن، دوای دڵنیابوونەوە لێیان دەگەڕێندرێنەوە بۆ ناوچەی نیشتەجێبوونیان. جێگەی ئاماژەیە، كا‌مپی هۆل یەكێكە لە گەورەترین كامپەكان، كە خێزان و ئەندامانی چەتەكانی داعشی تێدایە و دەكەوێتە رۆژئاوای كوردستان و نزیكەی ٧٠ هەزار هاوڵاتی سووری و هەڵگرانی ڕەگەزنامەی جۆراوجۆری وڵاتانی جیهانی تێدایە، لەنێویاندا زیاتر لە ٣٠ هەزار كەسیان هەڵگری ڕەگەزنامەی عێراقین.  

بەرهەمی هەنگوین لە پارێزگای ورمێ زۆر دەبێت و بەرپرسێکیش دەڵێت: بڕیارە جگە لە کەنداو هەنگوینی ورمێ رەوانەی بازاڕە نێودەوڵەتییەکان بکرێت. خەسرەو شەهبازی، بەڕێوبەری کشتوکاڵی پارێزگای ورمێ لە رۆژهەڵاتی کوردستان رایگەیاند؛ زیاتر لە 24%ی کۆی بەرهەمی هەنگوین لە ئێران لەو پارێزگایە بەرهەم دەهێنرێت و بڕێکی بەرچاوی رەوانەی دەرەوە دەکرێت. شەهبازی وتویەتی: پێشبینی دەکرێت ئەمساڵ 32 هەزار تۆن هەنگوین لە ناوچەکانی پارێزگای ورمێ بەرهەم بهێنرێت. ئاماژەی بەوە کردوە لە ئێستادا ورمێ جگە لە دابینکردنی بەشێکی بەرچاوی هەنگوینی ئێران، بڕیارە دوای تۆمارکردنی وەک براندێکی نێودەوڵەتیی رەوانەی بازاڕەکانی جیهان بکرێت. بە وتەی شەهبازی: بەشێکی زۆری هەنگوینی بەرهەمهاتوی ورمێ رەوانەی وڵاتانی کەنداو دەکرێت و لەگەڵ تۆمارکردنی براندەکە ئەو هەنگوینە بۆ وڵاتانی دیکەی جیهانیش رەوانە دەکرێت.  

هاوڵاتی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لەبارەی نادەستوریبوونی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان چەندین گۆڕانكاری ڕاگرت . بڕیارێكی دادگای فیدراڵی عێراق لەبارەی نادەستوریی بوونی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، كۆتایی بە 15 مانگ مشتومڕو ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان هێنا، بەبێ ئەوەی پەرلەمانی ماوەدرێژكراوە بتوانێت كۆمسیۆنی هەڵبژاردن كارا بكاتەوە‌و یاسای هەڵبژاردن هەموار بكات. دوای زیاتر لە پێنج مانگ دانیشتنی دادبینی‌و دواخستن، دواجار 30-5-2023 دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە راگەیاند كە لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان تۆماركرابوون. دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندەوە، بەمەش هەموو ئەو یاساو بڕیارانەی لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە دەرچوون، هەڵوەشایەوە، بەڵام ئەم بڕیارە هێشتا ناكۆكیەكانی نێوان پارتی و یەكێتی كۆتایی پێناهێنێت و بەشێكی بڕیارەكە لەبەرژەوەندی پارتییە و بەشێكیشی لەبەرژەوەندی یەكێتی. سكاڵاكارەكانی كەیسی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەبەردەم دادگای فیدراڵی بریتی بوون لە هەریەكە لە (یوسف محەمەد) سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان‌، (شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌، سروە عەبدولواحید سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی عێراق‌و (كاوە عەبدولقادر) سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی كوردستان. یەكەم دانیشتنی دادگای فیدراڵی لەبارەی ئەم كەیسە لە رۆژی 18ی كانونی یەكەمی 2022 بەڕێوەچوو، تێیدا دادگای فیدراڵی هەموو سكاڵاكانی یەكخست، واتا زیاتر لە پێنج مانگ ئەم كەیسە لەبەردەم دادگادا بوو‌. بڕیاری دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، هەموو ئەو یاسا‌و بڕیارانە دەگرێتەوە كە لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە دەرچوون. رۆژی (6ی تشرینی دووەمی 2022) تەمەنی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هات، واتا لەدوای ئەم رێكەوتەوە هەموو ئەو یاساو بڕیارانەی كە لە پەرلەمانەوە دەرچوون، بە پوچەڵ ئەژماردەكرێن، كە دیارترینیان ئەمانەن: یەكەم: یاسای ژمارە (13)ی ساڵی 2022 یاسای پەروەردەو فێركردن لە هەرێمی كوردستان-عێراق دووەم: یاسای ژمارە (14)ی ساڵی 2022 یاسای ڕێكخستنی مامەڵەكردن لەگەڵ ئاژەڵە ماڵی‌و بێلانەكان سێیەم: یاسای ژمارە (15)ی ساڵی 2022 یاسای بەركاركردن‌و هەمواری پیادەكردنی یاسای واژۆی ئەلیكترۆنی‌و مامەڵە ئەلیكترۆنییەكان ژمارە (78)ی ساڵی 2012 لە هەرێمی كوردستان-عێراق. چوارەم: یاسای ژمارە (16)ی ساڵی 2022 یاسای هەمواری پیادەكردنی یاسای بەڕێوەبردنی ئەوقافی عێراقی ژمارە (64)ی ساڵی 1966ی هەمواركراو لە هەرێمی كوردستان-عێراق پێنجەم: یاسای ژمارە (17)ی ساڵی 2022 یاسای هەمواری یەكەمی یاسای ئەنجومەنی شورای هەرێمی كوردستان-عێراق ژمارە (14)ی ساڵی 2008 شەشەم: بڕیاری ژمارە (10)ی تایبەت بە كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی لە هەرێمی كوردستان سەرباری هەڵوەشاندنەوەی ئەو یاسایانەی لەماوەی درێژكراوەی تەمەنی پەرلەمان دەرچوون، هەموو ئەو دەستلەكاركێشانەوە‌و سوێندخواردنانەی پەرلەمانتارانیش بە هەڵوەشاوە هەژماردەكرێت كە لەماوەی درێژكراوەی تەمەنی پەرلەماندا كراون. رۆژی 22-5-2023 پارتی دیموكراتی كوردستان بەبێ رەزامەندی یەكێتیی نیشتمانی‌و لایەنەكانی تر، درێژەی بە كۆبونەوەی پەرلەمانی كوردستاندا، تێیدا زۆرینەی بەكارهێناو كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی كوردستانی كاراكردەوە، ئەم بڕیارە لەلایەن وەزارەتی دادەوە لە رۆژنامەی "وەقایع"ی كوردستان بڵاوكرایەوە. پەلەكردنی پارتی بۆ ئەوە بوو، پێش بڕیاری دادگای فیدراڵی بكەوێت‌و كۆمسیۆن كارا بكاتەوە، بەڵام بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی، كۆبونەوەی 22ی ئەم مانگەی پەرلەمانی كوردستان بە هەڵوەشاوە هەژمار دەكرێت، واتا دادگای فیدراڵی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی هەڵوەشاندەوە، چونكە دادگا لە حوكمەكەیدا دەڵێت هەموو ئەو یاساو بڕیارانەی لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە دەرچوون، پوچەڵن. ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی لە بەرژەوەندی یەكێتیی نیشتمانی شكایەوە، چونكە یەكێتیی دژی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان بوو، سەرۆكی پەرلەمان رێواز فایەق كە سەربە یەكێتییە، دانیشتنەكەی 22ی مانگی هەڵگرت، بەڵام هێمن هەورامی جێگری كە سەربە پارتییە، درێژەی بە دانیشتنەكەدا، ئەمە ناكۆكییەكی تری لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی دروستكرد. بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی گورزێكیش بوو كە بەر ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان كەوت وەكو دەسەڵاتی سێیەم لەئاستی هەرێم، چونكە ئەنجومەنی دادوەریی هەرێم سەرباری دژایەتی سەرۆكی پەرلەمان، نوسراوی هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمانی جێبەجێكردو لەسەر ئەو بنەمایە سوێندخواردنی دوو ئەندامی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی هەرێمی پەسەند كرد، بۆ پەسەندكردنی بڕیارەكەی هێمن هەورامی، ئەنجومەنی دادوەریی تەنانەت نیسابی یاسایی خۆشی شكاند. ئێستا كە ئیتر دادگای فیدراڵی پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندوەتەوە بە كۆبونەوەی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنیشەوە، سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان رادەستی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق دەكرێت، ئەوەش لەكاتێكدایە بەر لەوەی دادگای فیدراڵی بڕیاری كۆتایی خۆی دەربكات، یەكێتیی بەپێی رێككەوتنێك كە لەگەڵ پارتی كردبووی، داوای دەكرد كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان‌و هەمواری یاسای هەڵبژاردن پێكەوە لە یەك رۆژدا لە پەرلەمان ئەنجام بدرێن. پارتی‌و یەكێتیی لەسەر كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان بە هەمان پێكهاتەی خۆیەوە رێككەوتن، بەڵام لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردن بەدیاریكراویش لەسەر بابەتی چۆنیەتی دابەشكردنی (11) كورسییەكەی "كۆتا"ی پێكهاتەكان ناكۆك بوون، ئەم ناكۆكییەش درێژەی كێشا تا ئەوكاتەی دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی هەڵوەشاندەوە. بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی، یەكێتی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی لەبەرژەوەندی خۆی دەبینێت، هەرچەندە هیچ بەرپرسێكیان ئامادەنەبوون لەوبارەیەوە لێدوان بدەن. بەڵام پێشتر لوقمان وەردی جێگری سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت:"هیچ دەنگدانێك نەبووە لەپەرلەماندا جگە لەوەی شەڕكراوە، دوو كەسیان بە ناشەرعی بردووەتە بەردەم ئەنجومەنی دادوەری، ئەو ئەنجومەنە خۆی ئەگەر سەروەری یاسا هەبێت دەبێت دادگایی بكرێن ". بەوتەی لوقمان وەردی " لەدەرەوەی سازانی نیشتیمانی و ناكۆكی نێوان هێزە سیاسیەكانیان قوڵتركردەوە، لای ئێمە هیچ شتێك نیە بەناوی كۆمسیۆن و هیچ گفتوگۆیەكیش لەبارەی كۆمسیۆن و هەڵبژاردنەوە نییە". ئەگەر هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە لەو بابەتەدا بە سودی یەكێتیی نیشتمانی شكابێتەوە كە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق پرۆسەی هەڵبژاردن لە هەرێم بەڕێوەببات، ئەوا لەبەرامبەردا لەوەدا بە زیانی یەكێتیی دەشكێتەوە كە هەڵبژاردنەكە دەبێت بە یاسای پێشووی هەڵبژاردنەكان بكرێت. لەماوەی 15 مانگی رابردوودا یەكێتیی چووە ناو كێشمەكێشێكی زۆرەوە لەگەڵ پارتی لەبارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكانی كوردستان، لەم كێشمەكێش‌و دانوستانانەدا پارتی قایل كرد بەوەی هەڵبژاردن بەشێوەی "فرە بازنە" بەڕێوەبچێت، سەرباری ئەمە لە پرسی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكاندا، لەكۆی (11) كورسی پەرلەمان داوای دەكرد (4) كورسی بدرێت بە سنوری سلێمانی، لەسەر ئەم بابەتە تاڕادەیەك گەرەنتی بەدەستهێنانی (2) كورسی كۆتاكانی كرد. بەڵام ئێستا كە دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندوەتەوە بەبێ ئەوەی پەرلەمان یاسای هەڵبژاردنی هەمواركردبێتەوە، ئیتر دەبێت بۆ سازدانی هەڵبژاردن پەنا بۆ یاسا كۆنەكەی هەڵبژاردن ببرێت، ئەمەش لە بەرژەوەندی پارتییە، بەتایبەتیش كە یاساكە شێوازی (یەك بازنە)ی بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن لە كوردستان دیاریكردووە، ئەم شێوازە یەكێتیی‌و زۆرینەی لایەنەكانی دژی بوون، چونكە پێیانوابوو لە شێوازی (یەك بازنە)یدا پارتی دەتوانێت جارێكی تر (زۆرینە) لەناو پەرلەمانی كوردستان دروست بكات. یەكێتیی مانگی ڕابردوو لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سێ سكاڵای لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكان تۆماركردووە، هێشتا دانیشتنی دادبینی لەسەر ئەم سكاڵایانە بەڕێوەنەبردووە، رەنگە ئەمە هەندێك كێشە دروست بكات، هەرچەندە ئیتر پەرلەمانێك نەماوە بۆ ئەوەی یاسای هەڵبژاردن هەمواربكاتەوە بەوشێوەی كە یەكێتیی دەیەوێت. رۆژی (6ی تشرینی دووەمی 2022) تەمەنی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هات. نزیكەی مانگێك بەر لە تەواوبوونی تەمەنی یاسایی خۆی، پەرلەمان لە رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022دا لە دانیشتنێكدا بۆ ماوەی (یەك ساڵ) تەمەنی خۆی درێژكردەوە. 26ی مانگی ئازاری ئەمساڵ، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بۆ جاری دووەم وادەی هەڵبژاردنی دیاریكردەوە، ئەمجارە رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵی دیاریكرد، ئەم وادەیەش لەبەردەم ئەگەری دواكەوتنێكی تردایە، بەتایبەتی ئەگەر دوای بڕیارەكەی ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی، پارتی‌و یەكێتیی لەسەر سازدانی هەڵبژاردن بە كۆمسیۆنی عێراق‌و یاسا كۆنەكە نەگەنە رێككەوتن. ئەم دۆخە نوێیە گەڕێكی نوێی دانوستانی دەوێت لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی‌و لایەنەكانی تر، كە دیار نییە چەند مانگ دەخایەنێت. ئەوەش لەكاتێكدایە پێشتر هەندرێن محەمەد سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی لەهەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:"رێكارە ئیداریەكانمان بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەوادەی خۆیدا دەستپێكردووەو نوسراویشمان ئاراستەی كۆمسیۆنی عێراق كردووە، بۆ ئەوەی لیستی تۆماری دەنگدەرانمان رادەست بكەن". وتیشی:"سەرەتا رێكارەكان بۆ ئەوەیە هەندێك لایەنی ئیداری رێك بخەینەوە و كارەكانی فەرمانبەرەكانیش رێكبخەینەوە، بەڵام تائێستا كۆبوونەوەی ئەنجومەنی كۆمسیاران بەرێوەنەچووە". وەك سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی هەرێمی كوردستان دەڵێت ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان 25 ملیۆن دۆلاری پێویستە و ئەو پارەیەش زیاتر بۆ كارمەندەكانە". پێشتریش عومەر گوڵپی ئەندامی دەستلەكاركێشاوەی پەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت:"دەمانویست پێش بەسەرچوونی وادەی یاسایی پەرلەمان كۆمسیۆن كارابكرێتەوە، لەدوای شەشی 11 ی 2022 كە وادەی یاسایی پەرلەمان بەسەرچووە، پێمان وایە پەرلەمان دەسەڵاتی ئەوەی نییە یاسا دەربكات". وتیشی:"هەردوو حزبی دەسەڵات دۆخێكیان دروستكردووە كە ئێستا دەزگاكان هیچ شەرعیەتێكیان نەماوە و كێشەی گەورە بۆ هەرێمی كوردستان دروستبووە". ڕاپۆرتێكی ئێنستتیوتی پەی ئاماژەی بەوەش داوە تۆماری دەنگدەران لە هەرێم پشت بە فۆرمی خۆراك دەبەستێت و ئەم فۆرمەش لەساڵی (1996)ەوە دروستكراوە، بەڵام تا ئێستا ئەو كەسانەی كە مردوون لە ساڵی (1996)ەوە بە دەگمەن نەبێت ناویان لە تۆمارەكە نەسڕاوەتەوە، كە بە سەدان هەزار كەس دەخەمڵێنرێت. پشكی پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان یەكێكی دیكەیە لە خاڵی ناكۆكی نێوان لایەنە سیاسییەكان و هەندێكش بە "گرێكوێرەی هەڵبژاردن" ناوی دەبەن. ئارام جەمال – بەرپرسی پەیمانگای كوردی بۆ هەڵبژاردن پێی وایە "ئەو یانزە كورسییەی لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا بۆ پێكهاتە نەتەوەییەكان تەرخانكراوە، بۆ یەكەمجارە بووەتە كێشەی نێوان پارتی و یەكێتی". ئارام جەمال پێشیوابوو كە چارەسەری دروست ئەوەیە و كە ئەو پێكهاتانە نوێنەری راستەقینەی خۆیان هەبێت، چونكە ڕەگی كێشەكە ئەوەیە هەتا ئێستا هاوڵاتیانی ئەو پێكهاتانە بەناوی نوێنەرایەتیەوە قەیرانی نوێنەرایەتیان هەبووە.

هاوڵاتی وەزارەتی تەندروستی بۆ کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشی تای خوێنبەربون رێنمایی نوێی دەرکرد و دەڵێت، سەربڕینی ئاژەڵ لەماڵان بەهەمو شێوەیەک قەدەغەیە و سەربڕین تەنها لە شوێنی رێپێدراو دەبێت، هەروەها پێویستە هاوڵاتیان گۆشت لە شوێنی رێپێدراو بکڕن و دەستکێش لە دەستبکەن. لە نووسراوێکی وەزارەتی تەندروستی کە واژۆی د. سامان بەرزنجی وەزیری تەندروستی بەسەرەوەیە و ئاراستەی بەڕێوەبەرایەتیە گشتییەکانی کردووە، چەند خاڵێکی خستووەتەڕوو بە مەبەستی گرتنەبەری رێوشوێن بۆ خۆپارێزی لە نەخۆشی تای خوێنبەربوون. لە نووسراوەکەی وەزارەتی تەندروستی هاتووە، بۆ کۆنترۆڵکردنی نەخۆشی تای خۆێنبەربوون کە نەخۆشییەکی ڤایرۆسی زۆر مەترسیدارە، لەبەر تۆمارکردنی چەند حاڵەتێکی پشتڕاستکراو لە هەندێک پارێزگای هەرێمی کوردستان پێویستە ئەم شوێنانە بگیرێنەبەر: 1-سەربڕینی ئاژەڵان لە ماڵان بە هەمووشێوەیەک قەدەغەیە و تەنها لە شوێنی رێپێدراو دەبێت. 2- پابەندبوونی قەسابەکان بە لەبەرکردنی کەلوپەلی خۆپاراستن بەتایبەتی لەبەرکردنی دەستکێشی لاستیک و جلی تایبەتی خۆپارێزی لەکاتی مامەڵەکردن لەگەڵ ئاژەڵان یان گۆشت و خوێنەکەی بەشێوەی تەواو، لەکاتی سەرپێچی بە توندی سزادەدرێن. 3- دوای سەربڕین ئاژەڵ دەبێ شوێنەکە پاک بکرێتەوە و بە بەکارهێنانی گیراوەی کلۆر. 4-پێویستە هاووڵاتییان گۆشتی سوور لە شوێنی رێپێدراو بکڕن و دەستکێش لە دەست بکەن و ئاگاداربن دەستیان بریندار نەبێت و تەختەی لەتکردنی گۆشت جیاواز بێت لە هی سەوزە، پاشان شوێنەکە بە ئاوی گەرم و پاکبکرێتەوە. 5- لەبەرکردنی جلی قۆڵ درێژ و رەنگی کاڵ لەکاتی سەردانی ئەو شوێنانەی گەنەکان تێیدا بڵاوە، بەکارهێنانی کرێمی تایبەت بە دروورخستنەوەی مێروو و گەنە لە لەشی مرۆڤ. 6- بەڕێوەبەرایەتییەکانی تەندروستی پێویستە هەماهەنگی لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتییەکانی ڤێتێرنەری و کشتوکاڵ بکەن دەربارەی رێکارەکانیان سەبارەت بە رشاندنی ئاژەڵان بە قڕکەر. 7-جەخت کردنەوە لە کاری پتەوکردنی تەندروستی بۆ پاراستنی هاووڵاتییان لە رێگەی هەڵمەتی جیاواز و بڵاوکردنەوەی رێنمایی بە مەبەستی گەیاندنی زانیاری دروست. 8- جێبەجێکردنی چالاکییەکانی رشاندنی شوێنی گەنەکان بە گوێرەی پلانی ساڵانەی کۆنترۆڵکردنی نەخۆشییە گوازراوەکان. 9- پابەندبوونی کارمەندانی تەندروستی بە لەبەرکردنی کەرەستەی خۆپارێزی کەسی بەشێوەیەکی زانستی دروست.

هاوڵاتی لەكاتێكدا هێشتا پرۆژەیاسای بودجەی عێراق پەسەند نەكراوە، بەڵام پەرلەمانی عێراق لە نۆی مانگەوە دەكەوێتە پشووەوە و ئەگەر تائەو كاتە پەسەند نەكرێت، ئەوا چەند مانگێك دوادەكەوێت. لەم بارەیەوە ئەندامێکی لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، ئەنجومەنی نوێنەران رۆژی ٩ی ئەم مانگە دەچێتە نێو پشووی وەرزی یاسادانان و بەر لەو وادەیەش دەنگ لەسەر پرۆژە یاسای بودجە دەدرێت. سەعد مانع ئەندامی لیژنەی دارایی لە لێدوانێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، ماددەکانی تایبەت بە ھەرێمی کوردستان کە لە نێو لیژنەی دارایی دەنگیان لەسەردراوە، بوونەتە ھۆی دواکەوتنی دەنگدان لەسەر پرۆژە یاسای بودجە. وتیشی، ئەنجومەنی نوێنەران رۆژی نۆی ئەم مانگە دەچێنە نێو پشووی وەرزی یاسادانان و پێویستە بەر لەو وادەیە دەنگ لەسەر بودجە درابێت، ھەربۆیە چاوەڕوان دەکرێت رۆژی یەکشەممە یاخود دووشەممەی داھاتوو دیاری بکرێت بۆ دەنگدان لەسەر بودجە لە نێو ئەنجومەنی نوێنەران. پەسەندكردنی پرۆژەیاسای بودجەی عێراق بەراور بە ساڵانی ڕابردوو زۆر دواكەوتووە و ئەگەر تا نۆی مانگ پەسەند نەكرێت، ئەوكاتە یان دەبێت پەرلەمان پشووەكەی دوابخات یان پەسەندكردنی پرۆژەیاساكە دەكەوێتە دوای تەواوبوونی پشووەكەوە و زیاتر لە مانگێك دوادەكەوێت. پشكی كورد لە پڕۆژە بودجەی عێراق جێگیر كراوەو لەماددەكانی (12،13،14) ئاماژە بەشایستەو پابەندبوونەكانی حكومەتی هەرێم كراوە، بەڵام پارتی ناڕازیەو رێككەوتنی لەگەڵ شیعەكان كردووە بۆ دەستكاریكردنی بەشێك لەبڕگەكانی ماددەی 14ی پڕۆژە یاساكە. لەماددەی 12ی پڕۆژەكە ئاماژە بەوە كراوە كە لەپرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)دا، پشكی هەرێم بەڕێژەی (12.67%) لەبودجەی گشتی دیاریكراوە، بڕەكەشی دوای لێدەركردنی خەرجی سیادی حاكیمە، زیاتر دەبێت لە 15 ترلیۆن دینارو مانگانە دەگاتە ترلیۆنێك و 250 ملیار دینار. هەروەها لەماددەی 14و بڕگەی 12ی پڕۆژەكەدا ئاماژە بەگەڕاندنەوەی مووچە پاشەكەوتكراوەكان كراوە كەمانگانە 10% بگەڕێندرێتەوە بۆ مووچەخۆران كەحكومەتی هەرێم مانگانە 910  ملیار دینار دەداتە مووچەو بەو شێوەیە مانگانە 91 ملیار دینار خەرجی دارایی دیكەی بۆ دروست دەبێت.

هاوڵاتی بەگوێرەی ئاماری رێکخراوێکی بەرگریکردن لە ژنان، لە ماوەی مانگێکدا لە تورکیا و باکوری کوردستان ٤٠ ژن کوژراون. رێکخراوی ( ئێمە کوشتنی ژنان رابگرین) کە لە باکوری کوردستان و تورکیا بەرگری لە ژنان دەکات ئاماری مانگی ئایاری توندوتیژی سەر ژنانی بڵاوکردەوە. بەگوێرەی ئاماری رێکخراوەکە، لە ماوەی مانگێکدا لە تورکیا و باکوری کوردستان ٤٠ ژن کوژراون. لەو ژمارەیە ١٢ ژن لەلایەن هاوسەرەکانیانەوە، ٨ ژن لەلایەن پیاوانی دیکەوە، ٧ ژن لەلایەن خۆشەویستیەکانیانەوە، ٣ ژن لەلایەن هاوسەرەکانی پێشوویانەوە، ٣ کن لەلایەن کوڕەکانیانەوە، ٢ ژن لەلایەن برکانیانەوە و ٢ ژنیش لەلایەن خزم و کەسوکاریانەوە کوژراون و بکوژانی سێ ژنیش دیار نییە و ئاشکرا نەکراون. لە ئاماری ( ئێمە کوشتنی ژنان رابگرین) هاتووە، جگە لەوەش ٢٢ ژنی دیکە بە شێوەیەکی گۆماناوی گیانیان لەدەستداوە کە تاوەکو ئێستا هۆکاری گیان لەدەستدانیان روون نییە. رێکخراوەکە ئاماژەی بەوەکردبوو، لە ساڵی ٢٠٢٢دا لە تورکیا و باکوری کوردستان ٣٣٤ ژن کوژراون و ٢٤٥ ژنیش بە شێوەیەکی گۆماناوی گیانیان لەدەستداوە.