بە ئۆنلاین شاندی هەرێم و عێراق پرسی هەناردەی نەوتیان تاوتوێ کرد

  سەركۆ جەمال   لەشاری لۆزانی سویسرا 99 ساڵ لەمەوبەر 12 وڵات رێككەوتن لەسەر دابەشكردنی كورد بەسەر چوار دەوڵەتدا، كورد لەهەر چوارپارچەی كوردستان بەرنامەو پلان دادەنێت بۆ ئەوەی لەساڵی داهاتوودا ئەو رێكەوتنە شوومە هەڵبوەشێنرێتەوە. رێكەوتنی سیڤەر لە 10ی ئابی 1920 واژۆكرابوو كە بەفەرمی كوردیان وەك نەتەوە ناساند، بەڵام لە 20ی تشرینی دووەمی ساڵی 1922 كۆنگرەی لۆزان لەنێوان دەوڵەتانی بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا، ژاپۆن، یۆنان، رۆمانیا، سلۆڤینیا، سربیاو توركیا بەڕێوەچوو، جگە لەوەش وڵاتانی ئۆكرانیا و جۆرجیا و بولگاریا ئەندامی بەشداربووی كۆنگرەكە بوون. لەسەر پێشنیاری توركیا، لە 23ی نیسانی 1923دا، قۆناغی دووەمی كۆنگرەی لۆزان دەستی پێكرد، لەدانیشتنی دووەمی كۆنگرەكەدا گفتوگۆكان لەسەر دەوڵەتی عوسمانی بۆ ماوەی سێ مانگ بەردەوام بوون، لەئەنجامدا  لە 24ی تەمموزی 1923 پەیمانی لوزان لەقەڵای ئۆشی «قەڵای مێژوویی شۆڕشگێڕانی سەدەی 13» لەلۆزانی سویسرا واژۆكرا لەنێوان شاندی توركیاو وڵاتانی هاوپەیمان. رێككەوتننامەی لۆزان 99 ساڵ بەسەریدا تێپەڕبووەو بەو هۆیەوە پرۆسەی جینۆسایدو لەناوبردنی كورد دەستیپێكردو وڵاتانیش چاویان لەسیاسەتەكانی كوشتنی كورد داخست. بەوتەی بەرپرسێكی باڵای یەكێتی ، ئێستا نەیارانی كورد تەكنیك و مامەڵەیان گۆڕاوە بەرامبەر كورد ستران عەبدوڵا ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی وتی:» هەتا مەسەلەی كورد چارەسەر نەكرێت لەهەر پارچەیەك بەتایبەتمەندی خۆی و مافی چارەنووسی خۆی پیادە نەكات دەسكەوتەكانی هەر دەڵەمە دەبن و هەڕەشەی جۆراوجۆر هەر دەمێنێت». هەروەها ئەو ئەندامەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی ئەوەشی خستەڕوو:»توركیاو غەیری توركیاش خۆیان بۆ هەموو ئەگەرێك ئامادە كردووە، بەڵام زەحمەتە لۆزان ناونیشانی هەنگاوی داهاتوویان بێت، ئەم لۆزان و مۆزانانە بۆ ئەوان هەر دەسكەلایە بۆ هەژموون لای نەیارانی مەسەلەی كورد ناوەرۆكی هەژموون گرنگترە لەناوەكانی». هاوكات پێشیوابوو بۆ گەلی كوردیش هیچ چاری نییە، درێژەدان بەخەبات و سەرخستنی ئیرادەی رەوا و مافەكانی حزب و هێزەكان بۆ ئەم دروست بوون ئەگینا جەدوایان چییە؟». كەسایەتییەكی سیاسی ئیسلامی رێككەوتننامەی لۆزان بە  « وێستگەیەك بۆ دەرخستنی سیما نائەخلاقییەكەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی» ناودەبات ئەبوبەكر كاروانی كەسایەتی دیاری ئیسلامی و سیاسی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»حوكمدانی چوارەمین نەتەوەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بوو، بەسەد ساڵ زیندانی لەنێو زیندانی قەوارە دوواكەوتووە نوێیەكانی ناوچەكەدا، لەگەڵ كاری قورس و ئەشكەنجەدان و سوكایەتیپێكردنێكی بەردەوام». كاروانی  وتیشی:»لۆزان تەنها وێستگەیەكە بۆ دەرخستنی سیما نائەخلاقییەكەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ناسیۆنالیزمە سەردەستەكانی ئەو دەوڵەتانەی كوردیان بەسەردا دابەشكراوە، بەرامبەر رۆڵەكانی ئەم میللەتەو مافەكانیان.» مامۆستایەكی زانكۆ پێیوابوو دەبێت كورد داوای جێبەجێكردنی رێككەوتننامەی سیڤەر بكاتەوە. حەسەن ئەمین شێخانی، مامۆستای زانكۆو توێژەر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»لەڕووی یاسایی و عورفی نێودەوڵەتی و رێكەوتننامەكاندا، لۆزان 99 ساڵی بەسەردا تێدەپەڕێ واتا   ساڵی 2023 كۆتایی دێت، دەبێ كورد داوای جێبەجێكردنی رێكەوتنامەی سیڤەر بكات، چونكە بنەماو بنەڕەتی سەرەكیە بۆ رێكەوتننامە گشتیەكانی ناوچەكەداو زامنی پێكەوە ژیان و ئارامی ناوچەكەیە «. حەسەن ئەمین  ئەوەشی روونكردەوە لە رێكەوتنامەی سیڤەردا لەماددەكانی 62، 63 ، 64 مافی ئەوەی داوە بەكورد كەوا لەڕاپرسیەكدا قەوارەو دەوڵەتی خۆیانیان هەبێت، وتیشی:» دەوڵەتی عوسمانی كەپایتەختەكەی ئیستانبوڵ بوو واژۆی كردو ئەو مافەی بەگەلی كورد دا، بەڵام رێكەوتنامەی لۆزان لەساڵی 1923 ئەتاتورك كە ئەنقەرەی كردبووە پایتەخت، توركە  سیكویلارەكان واژۆیان كردو مافەكانی كوردیان پشتگوێ خست». ئەو مامۆستایەی زانكۆ جەختی لەوەشكردەوە كە پێویستە كورد داوا لە نەتەوەیەكگرتووەكان و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی بكات بۆ جێبەجێكردنی رێكەوتنامەی سیڤەر.

هاوڵاتی  هەپەگە رایگەیاند: لە شەڕو پێكدادانەكانیان لەگەڵا سوپای توركیا 36 سەربازی توركیا كوژران و دوو سەربازی تریش برینداربوون.  ناوەندی راگەیاندن و چاپەمەنی هێزەكانی پاراستنی گەل هەپەگە راگەیەنراوێكی سەبارەت بەشەڕو پێكدادانەكانیان لەگەڵا سوپای توركیا لە هەریمەكانی ئاڤاشین و مەتینا و زاپ بڵاوكردەوە،و دەڵێت:" 36 سەربازی توركیا كوژراون و 2 سەربازی تریش برینداربوون"، و ئاشكراشیكرد: "گەریلا دوو درۆنی تێكشكاندوەو گورزیان لە هێلیكۆپتەرێكی سوپای توركیا وەشاندووە". ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە: "سوپای توركیا سەنگەرەكانی شەڕی گۆڕەپانەكانی بەرخودانی شەش جار بە چەكی كیمیایی و تەقەمەنی، ١٥ جاریش بە فڕۆكەی شەڕ، ١١ جاریش بە هەلیكۆپتەری هێرشبەر و بە دەیان جاریش بە هاوەن و كاتیوشا بۆردومانكردووە". ئامارەكانی هەپەگە لەبارەی كوژرانی سەربازانی توركیا لە كاتێكدایە، وەزارەتی بەرگریی ئەو وڵاتە، رایگەیاندووە: "سەربازێكیان بە تەقینەوەی مینێكی چێندراو گیانی لەدەستداوەو مینەكەش لەلایەن گەریلاكانی پارتی كریكارانی كوردستان  پەكەكە دانراوە." 

هاوڵاتی  موراد قەرەیلان ئەندامی كۆمیتەی بەڕێوەبەری پەكەكە دەڵێت: "ئێستا دەرفەتە بۆ حكومەتی هەرێم و پارتی دیموكراتی كوردستان هەڵوێستێكی نوێ بەرامبەر هەژموونی باڵادەستی و دەستدرێژییەكانی توركیا بگرنەبەر،و ئەگەر بیانەوێت دەرفەتیان بۆ ڕەخساوە". راشیگەیاند: "دەكرێت هەم هەڵوێستی نەتەوەیی كوردستانی و هەم  عێراقیش پەرەی پێ بدرێت، و هاوكات دەتوانن دەستكەوتی نوێ بەدەست بهێنن". رونیشیكردەوە: "بەشێك لە سیاسەتی باشوری كوردستان  پێشتریش خاوەن هەڵوێست بوون، بەڵام ئەوانەی تا ئێستا هەڵوێستی خۆیان دەرنەبڕیوەو ئەوانەشی هاوكارییان دەكەن، دەتوانن دووبارە هەڵوێستی نوێ نیشان بدەن، چونكە ئەوە شتێك دەكرێت،و لە هەمان كاتدا هیواش هەیە، كە ئەم سیاسەتە بگرنەبەر و دەستكەوتی نوێ بەدەست بهێنین، ئێمە هیوادارین لەم چوارچێوەیەدا پێشكەوتن ڕووبدات". موراد قەرەیلان، لە دیدارێكیدا لەگەڵا میدیاكانی سەر بە پەكەكە تیشكیخستەسەر هێرشەكانی دەوڵەتی توركیا بۆسەر خاكی عێراق، رایگەیاند: "لەبارەی بوونی سوپای توركیا لەسەر خاكی عێراق ، زۆربەی بڕیارەكانی بەرپرسانی دەوڵەتی عێراق لەسەر ئەم بابەتە ڕاستن، بەڵام ئەو ژمارانەی دەیدەن كەمێك كەمترن لەوەی هەیە، ڕەنگە زانیارییەكانیان تەواو نەبێت، لە ڕاستیدا ژمارەی ئەو خاڵە سەربازیانەی دەوڵەتی توركیا، كە لە باشووری كوردستان دروستكراون نزیكەی ١٠٠ خاڵن، بەڵام ژمارەی ئەو سەربازانەی لەسەر خاكی عێراق جێگیركراون و چالاكن، بەلانیكەمەوە ٣٠ هەزار سەربازن"، و وتیشی: "سوپای توركیا لە ماوەی سێ مانگدا زیاتر لە سێ هەزار هێرشی ئاسمانی بۆ سەر خاكی عێراق ئەنجامداوەو دوو هەزار و ٥٧٤ جاریش بۆردومانی خاكی عێراقی كردووە". دوێنی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی كۆبونەوەیەكی سەبارەت بە هێرشەكانی توركیا بۆ سەر ناوچە گەشتیارییەكەی پارێزگای دهۆك ئەنجامداو تیایدا وەزیری دەرەوەی عێراق راپۆرتێكی سەبارەت بە دەستدرێژیەكانی توركیا پێشكەش كردو داوای كرد توركیا خاكی عێراق جێبهێڵێت، هەر لە كۆبونەوەكەدا جینین پلاسخارت نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق ڕایگەیاند: "هێرشەكەی توركیا بۆسەر زاخۆ، كە بە ناوچەیەكی گەشتیاری ناسراوە، بێ باكییەكی شۆكهێنەرە بۆ گیانی خەڵكی سڤیل".    

هاوڵاتی  ژمارەیەك لە فەرمانبەرانی گرێبەستی سەرجەم شار و شارۆچكەكانی كوردستان، ئەمڕۆ لە بەردەم ئەنجومەنی وەزیران لە شاری هەولێر گردبوونەوە و نزیكەی كاتژمێریك شەقامی ٦٠ مەتری بەردەم ئەنجومەنی وەزیرانیان داخست و داوا دەكەن بكرێن بە هەمیشەیی. ستار سعید نوێنەری فەرمانبەرانی گرێبەست بە ڕۆژنامەنوسانی رایگەیاند: "ئێمە وەكو فەرمانبەرانی گرێبەست لە سەرجەم شار و شارۆچكەكانی كوردستان گردبووینەتەوەو  داوا دەكەین بكرێبن بە هەمیشەیی". ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: "داوامان لە حكومەتی هەرێم ئەوەیە تا زووە فەرمانبەرانی گرێبەست بكرێن بە هەمیشەیی"،و وتیشی: " فەرمانبەر هەیە ماوەی ١٠ بۆ ١٥ساڵە گرێبەستە و خزمەتی كردووە، بەڵام تا ئێستا هەر گرێبەستەو نەكراوە بە هەمیشەیی." دواتر خۆپیشاندەران نزیكەی كاتژمێریك شەقامی ٦٠ مەتری بەردەم ئەنجومەنی وەزیرانیان داخست و رایانگەیاند: "لە خۆپیشاندان بەردەوام دەبین، تا لە ئەنجومەنی وەزیرانەوە وەڵاممان دەدرێتەوە".  

هاوڵاتی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق  لەكۆبونەوەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی ڕایگەیاند:" هێرشەكەی توركیا بۆسەر زاخۆ، كە بە ناوچەیەكی گەشتیاری ناسراوە، بێ باكییەكی شۆكهێنەرە بۆ گیانی خەڵكی سڤیل".   جنین پلاسخارت نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق، لە وتارێكیدا لە كۆبوونەوەی دوێنێی ئەنجوومەنی ئاسایشدا رایگەیاند" زۆر گرنگە هەموو هێرشەكان بۆسەر خاكی عێراق بوەستێن، ئەم پێشێلكارییانە نەك تەنیا بێباكانە گرژییە نێوخۆی و هەرێمییەكان زیاد دەكەن، بەڵكو هەروەكو بینیمان، دەبنە هۆكاری رووداوی تراژیدی مرۆیی گەورە".  دەقی وتارەكەی جنین پلاسخارت: زۆر سوپاس بەڕێز سەرۆكی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی؛ زۆر سوپاس بۆ رەخساندنی دەرفەت بۆ خستنەڕووی دوایین زانیاری لەسەر هێرشی تراژیدی ئەم دواییەی سەر قەزای زاخۆ لە سنووری پارێزگای دهۆك كە گیانلەدەستدانی 9 كەسی سڤیل و برینداربوونی 33 كەسی دیكەی لێكەتەوە. لە دوایین وتارم لەبەردەم ئەم ئەنجوومەنە، چونكە ئەمە یەكەمجارم نییە كە تۆپباران و مووشەكباران بخەمەڕوو، هۆشداریمدا كە "ئەمە رێگەیەكی زۆر مەترسیداری بەرەوپێشبردنی بەرژەوەندییەكانە، هەروەها رێگەیەكە كە زیاتر دەوڵەتی عێراق" لاوازدەكات.   تاوەكو ئێستا ئەوەی دەیزانین ئەمەیە:   دوای نیوەڕۆی 20ـی تەممووز، پێنج گولە تۆپ بەر هاوینەهەواری پەرەخ كەوتن. هاوینەهەوارەكە شوێنێكی گەشتیاریی ناسراوە. هەروەكو لەم كاتەی ساڵدا پێشبینی دەكرێت، لە گەشتیاران جمەی دەهات و منداڵیش لەوێ بوون.   یەكەم تۆپباران بەر تەپۆڵكەیەك كەوت كە بەسەر پەرخەدا دەڕوانێت، بەڵام تۆپبارانی دووەم ناوجەرگەی هاوینەهەوارەكەی كردە ئامانج، هەروەكو وتم، 9 كەسی كوشت كە لەنێویاندا سێ منداڵ هەبوون، یەكێكیان منداڵێكی یەك ساڵان بوو؛ 33 كەسی دیكەی برینداركرد. 11 لە بریندارەكان نەشتەرگەریان بۆ كراوە و باری تەندروستی سێیان ناجێگیرە.   راستەوخۆ دوای هێرشەكە، مستەفا كازمی، سەرۆكوەزیران لیژنەیەكی پێكهێنا. هەر لە هەمان رۆژ، لیژنەكە سەردانی شوێنی هێرشەكەی كرد بۆ ئەوەی شوێنەكە بەچاوی خۆی ببینێت، بەڵگە كۆبكاتەوە و قسە لەگەڵ شایەتحاڵ و خەڵكی ئەوێ بكات. پشتئەستوور بە هەڵسەنگاندنی ئەو بەڵگانەی كۆكرانەوە، حكومەتی عێراق بە روونترین شێوە رووداوە تراژیدییەكەی خستە ئۆباڵی هێزە چەكدارییەكانی توركیا. لە هەمان كاتدا، وەزارەتی دەرەوەی توركیا راگەیێندراوێكی بڵاوكردەوە و رایگەیاند كە "توركیا دژی هەر جۆرە هێرشێكی بە ئامانجگرتنی خەڵكی سڤیلە و ئامادەشە هەموو هەنگاوێك بۆ ئاشكراكردنی راستییەكان بگرێتەبەر" و داوای كرد "لە بەرپرسانی حكومەتی عێراق تاوەكو هیچ راگەیێندراوێك لەژێر هەژموونی قسە و باس و پڕوپاگەندەی رێكخراوی تیرۆریستی بڵاونەكاتەوە و هەروەها هاوئاهەنگی بكات لە ئاشكراكردنی ئەنجامدەرانی راستەقینەی ئەو رووداوە تراژیدییە."   رۆژی دواتر، لە رێگەی تۆڕەكۆمەڵاتییەكانەوە باڵیۆزخانەی توركیا لە بەغدا رایگەیاند: "هاوخەمی بۆ برا عێراقییەكانمان دەردەبڕین كە لەسەردەستی رێكخراوی پەكەكەی تیرۆرست شەهیدكران."   لە هەمان كاتدا، هەر لە 20ـی تەممووز، باڵی سەربازیی پەكەكە راگەیێندراوێكی بڵاوكردەوە و تێیدا رەتیكردەوە لەو شوێنانە پێگەیان هەبووبێ و توركیای بە هێرشەكە تۆمەتباركرد.   بەڕێز سەرۆكی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، لە وەڵامی ئەو هێرشە تراژیدییە، ئەنجوومەنی ئاسایشی نیشتیمانیی عێراق كۆبوونەوەیەكی نائاسایی لە هەمان رۆژدا ئەنجامدا. ئەنجوومەنەكە بە تووندی سەركۆنەی كرد و گوتی: "هێرشی دڕندانەی توركیا"، هەروەها رەتیكردەوە خاكی عێراق وەكو بنكەیەك بۆ هێرشكردنە سەر وڵاتانی دراوسێ و "یەكلاكردنەوەی ململانێكان بەكاربهێندرێت."   لە راگەیەندراوەكەدا وەزارەتی دەرەوە راسپێردرا راپۆرتێك لەبارەی "هێرشە دووبارەبووەكانی توركیا" بۆسەر عێراق ئامادەبكات و هەروەها باڵیۆزی توركیا بانگهێشتبكات و باڵیۆزی عێراقیش لە ئەنقەرە بانگبكاتەوە، بێ ئەوەی باڵیۆزێكی نوێ بنێردرێتە توركیا. وەزارەتی كاروباری دەرەوە ئاماژەی بەوەدا كە حكومەت"لە باڵاترین ئاستی دیپلۆماسی وەڵامی دەبێت،" لەنێویاندا لە رێگەی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان.   لە 21ـی تەممووز، سەركردەكانی عێراق لە هەموو پێكهاتەیەكی سیاسی كۆبوونەوەیەكیان لەسەر ئاستی باڵا ئەنجامدا و راگەیەندراوێكی هاوبەشیان بڵاوكردەوە و سەركۆنەی "هێرشی توركیایان" كرد و "پشتگیرییان بۆ رێوشوێنی بەرزكردنەوەی سكاڵا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی دەربڕی."   لە 23ـی تەممووز، سەرۆكوەزیران مستەفا كازمی لەگەڵ مەسرور بارزانی، سەرۆكوەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان كۆبووەوە. لە راگەیەندراوێكی هاوبەشدا لەدوای كۆبوونەوەكە، هەردوولا "سەركۆنەی تووندی هێرشەكانی توركیایان لەنێو خاكی عێراق" كرد. لە 23ـی تەممووز، ئەنجوومەنی نوێنەران كۆبووەوە بۆ تاوتوێكردنی ئەو رووداوە، ئەوەش بە ئامادەبوونی وەزیرانی دەرەوە و بەرگری، سوپاسالار و هەروەها جێگری فەرماندەی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكان. لە وتارەكەی لە بەردەم پەرلەمان، وەزیری دەرەوە ئاماژەی بەوەدا كە  لە 2018وە 22700 پێشێلكاری توركیا دژی سەروەریی عێراق تۆماركراون؛ ئەو ئاماژەی بەوەش دا كە لە 2018ەوە وەزارەتی دەرەوە 296 یاداشتنامەی ناڕەزایی دژی "دەستوەردانی" توركیا پێشكەشكردووە. لە ماوەی كۆبوونەوەكەدا، لیژنەی ئاسایش و بەرگری پەرلەمان پێشنیازیكرد هێزەكانی پەكەكە لە عێراق دەربكرێن، تەواوی هێزەكانی توركیا بكشێنەوە، هێزی فیدراڵیی عێراقی لەسەر سنوور لەگەڵ توركیا بڵاوبكرێتەوە، رێككەوتنی ئەمنی لەگەڵ توركیا هەڵبوەشێندرێنەوە ئەگەر هەبێت، هەروەها چاو بە بودجەی بەرگری بخشێندرێتەوە بۆ ئەوەی توانا سەربازییەكانی [عێراق] بەهێزبكرێت.   لێرەوە، لەكاتێكدا هیچ كەسێك حەزی بە هەڵچوونی زیاتر نییە، عێراق داوادەكات توركیا لەتەواوی خاكی عێراق بكشێتەوە و دوای لێكۆڵینەوەیەكیش دەكات.   بەڕێز سەرۆكی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، ئەم هێرشە قێزەونە بۆ سەر ئەم شوێنە ناسراوە كە ناوچەیەكی گەشتیاری ناسراوە، بێ باكییەكی شۆكهێنەرە بۆ گیانی خەڵكی سڤیل و هەروەها بۆ ستانداردە قبووڵكراوەكانی نێودەوڵەتی پەیوەست بە یاسا مرۆییەكان و هەروەها مافەكانی مرۆڤ. لەكاتێكدا هەموو لایەنەكانی بەشدار لە هەر پێكدادانێك پێویستە هەموو رێوشوێنێكی كردەیی بگرنەبەر بۆ ئەوەی خۆیان لە زیانگەیاندن بە خەڵكی سڤیل لە هەموو كاتەكاندا بەدووربگرن، لەو هێرشەدا ئەمە لەبەرچاو نەگیرا.   لە گفتوگۆكانی دوێنێمدا لەگەڵ سەرۆكوەزیرانی عێراق، ئەو جارێكی دیكە جەختی لە گرنگی لێكۆڵینەوەیەكی شەفاف و تێروتەسەل كردەوە كە سەربەخۆیانە بێت و بە هاوبەشی بێت. ئەو وتی گرنگە كە كۆتایی بە گومانەكان و رەتكردنەوەكان، هەروەها تێنەگەیشتن و هەڵچوونی گرژییەكان بهێنین. لە هەمان كاتدا، من لەوە تێدەگەم كە توركیاش ئامادەیە بە هاوبەشی لەگەڵ عێراق پرسەكە یەكلابكەنەوە تاوەكو بزانن رێك چی روویدا.   بەڕێز سەرۆكی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، هەروەكو چەندین جار لە ساڵانی رابردوو وتوومە، عێراق وەك مافی خۆی رەتیدەكاتەوە وەكو گۆڕەپانێك بۆ ململانێ دەرەكی و هەرێمییەكان سەیربكرێت، بكرێتە گۆڕەپانێك كە تێیدا وڵاتانی دراوسێ یان هەر لایەنێكی دیكە، بەشێوەیەكی رۆتینی و بەپارێزبەندییەوە پێشێلی سەروەری و یەكپارچەیی خاكەكەی بكەن.   لەڕاستیدا، زۆر گرنگە هەموو هێرشەكان بۆسەر خاكی عێراق بوەستێن. ئەم پێشێلكارییانە نەك تەنیا بێباكانە گرژییە نێوخۆیی و هەرێمییەكان زیاددەكەن، بەڵكو هەروەكو بینیمان، دەبنە هۆكاری رووداوی تراژیدی مرۆیی گەورە.   

سەركۆ جەمال نزا بەكر ئەو منداڵەی رێژەی زیرەكییەكەی 125%ە لەدایكبووی 1/1/2015 یەو دانیشتووی هەڵەبجەی تازەن، بەوتەی پزیشكەكەی بە 25 خولەك كتێبێكی خوێندووەتەوە و شەوانەش كتێب دەخوێنێتەوە، وەزیری پەروەردەش بەڵێنی پێداوە لەكۆلێژی زانكۆی كامبریج لەسلێمانی بەردەوامی بەخوێندنەكەی بدات. چۆن زیرەكیەكەی ئاشكرابوو؟ زیرەكی ئەو منداڵە كاتێك ئاشكرابووە كەبەهۆی كەمی كێشیەوە دایكی بردوویەتیە لای پزیشك، بەڵام لەچاوەڕوانی تەواوبوونی پشكنینەكەی كە 25 خولەكی خایاندووە كتێبێكی خوێندووەتەوە. پاشان پشكنینی زیرەكی بۆ كراوە و دەركەوتووە ئاستی زیرەكییەكەی 125% زیاترە و وەزیری پەروەردە قسەی لەگەڵ دایكی منداڵەكە كردووەو بڕیاریداوە بینێرێتە كۆلێژی زانكۆی كامبریج لەسلێمانی. پزیشكەكەی وردەكاریەكەی ئاشكرادەكات كۆچەر عومەر، پزیشكی پسپۆڕی مناڵان یەكەمجار پشكنینی بۆ منداڵەكە كردووە بەهاوڵاتی وت: «ئەو منداڵەی كە پشكنینی  IQی بۆ كراوە یەكێكە لە نەخۆشەكانم، تەمەنی تەنها حەوت ساڵە و دەیان كتێبی خوێندووەتەوە، لەپێشانگای نێودەوڵەتیی كتێب یەك عەرەبانە كتێبی كڕیبوو، هەرزوو هەمووی خوێندبووەوە، زیرەكییەكی لەڕادەبەدەری هەیە و ئاستی زیرەكی (125%) زیاتریشە». وەك ئەو پزیشكە دەڵێت « كێش و خواردنی كەم بوو و لەم نەخۆشخانەیەدا چیرۆكێكی منداڵانم پێدا بیخوێنێتەوە بەڵام وتی من ئەو چیرۆكانە ناخوێنمەوە، پاشان چیرۆكێكی دیكەم پێدا كە بۆ منداڵی نۆ ساڵ دەبێت، بەڵام تا پشكنینەكەی تەواو بوو كە 25 خولەكی پێچوو ئەویشی خوێندەوە». «هەر منداڵێك دێتە لام چیرۆكێكی دەدەمێ تا پێوەی سەرقاڵ بێت ئەو چیرۆكەی من پێمدا بۆ تەمەنی خۆی بوو وتی ئەوە بۆ من هیچ نییە بۆیە چیرۆكێكی دیكەم پێدا، ئەویشی بەكەمتر لەنیو كاتژمێر خوێندەوە منیش بەلامەوە نائاسایی بوو، دوای گفتوگۆ لەگەڵ دایك و باوكی بۆم دەركەوت منداڵێكی نائاساییە بەتایبەت بۆ وڵاتی ئێمەو لەدەرەوەی شاریش». د.كۆچەر عومەر وای وت. بەوتەی د.كۆچەر عومەر :»بەهۆی گومانی لەزیرەكی ناسروشتی منداڵەكە ناردوویەتی بۆلای د.ئەفرام تا پشكنینی زیرەكی بۆ بكەن و ئەویش كە پشكنینەكەی بینیوە سەری سوڕماوە لەئاستی زیرەكی و ناسروشتی منداڵەكە». كوێستان ئەحمەد دایكی منداڵەكە بەهاوڵاتی وت «تەمەنی حەوت ساڵەو دەرچووە بۆ پۆلی دوو، هەموو شەوێك كتێب دەخوێنێتەوەو لەپێشانگای نێودەوڵەتی رۆشتووە زۆرترین كتێبی كریوە». بەوتەی دایكی :»پێشتر زانیویانە منداڵەكەیان زیرەكە، بەڵام نەك بەو ئاستە، بۆیە كاتێك پزیشكەكە گومانی كردووە بۆیان دەركەوتووە ئاستی زیرەكی زۆر بەرزە».

هاوڵاتی  فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی  لە شاری نیویۆرك سەبارەت بە هێرشەكانی توركیا، رایگەیاند: "توركیا هێرشەكەی بۆ سەر ناوچە گەشتیاریەكەی دهۆك ئەنجامداوەو توركیا ڕێز لە سەروەری خاكی عێراق ناگرێت". وتیشی: "هەفتەی ڕابردووی هێرشی توركیا بۆ سەر هاوینەهەواری پەرەخی لە پارێزگای دهۆك 9 گەشتیار شەهید بوون و 31 كەسی دیكە برینداربوون، لەناو شەهیدەكاندا منداڵی تەمەن یەك ساڵەی تێدایە". ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: "توركیا بەردەوام پێشێلكاری بەرامبەر خاكی عێراق ئەنجامداوەو ئێمە وەك حكومەتی عێراق داوا لە ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایش  دەكەین بە توندترین شێوە ئیدانەی ئەو هێرشە بكەن و هەڵوێستیان هەبێت". فوئاد حوسێن جەختی لەوەشكردەوە كە بۆ خۆی چووتە شوێنی رووداوەكەو شوێنی پێكدادانی پەكەكەو سوپای توركیا نییەو ناوچەی شەڕ نەبووە، ئەوە ئێمەی وەك حكومەتی عێراق نیگەران كردووەو وتیشی:" داوا لە سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایش دەكەم هەڵوێستی روون بەرانبەر حكومەتی توركیا دەرببڕن و كۆتایی بە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكان و پێشێلكارییەكانی بۆ سەر خاكی عێراق بهێنێت". وەزیری دەرەوەی عێراق ئەوەشی خستەروو:" توركیا رێز لە داواكارییەكانی ئێمە ناگرێت، گرنگە ئەنجومەنی ئاسایش هەڵوێستی هەبێت، دەبێت ئاگار بن رێكەوتن لەگەڵ توركیادا نییە، ئەگەر توركیا باسی ئەوە بكات ئەوە بەهیچ شێوەیەك راست نییە". ئاماژەی بەوەشكردووە، هەوڵەكانی توركیا بۆ نكۆڵیكردن لەوەی ئەو لە پشتی هێرشەكانی دهۆكەوەیە هیچ لە بارودۆخەكە ناگۆڕێت و وتوشیەتی، "ئێمە زانیاریی پێویستمان هەیە كە دڵنیایی دەدات لەبارەی ئەوەی توركیا دەستدرێژیی كردووەتە سەر خاكەكەمان." فوئاد حوسێن داواشیكرد: " لەناو ئەنجومەنی ئاسایش گوشار بكرێت و توركیا ناچار بكرێت كۆتایی بە لەشكركێشییەكانی بهێنێت، و بوونی هێزەكانیشی لەسەر خاكی عێراق ناسەقامگیری دروستكردووە، خەڵكی عێراق چاوەرێی ئەنجومەنی ئاسایشە بێت بەدەمییەوە".  

هاوڵاتی  وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا داوایكرد دەستبەجێ گرژییەكان لە باكووری سووریا كەمبكرێتەوە، و رایگەیاند: " گرنگە هەموو لایەنەكان رێز لە زۆنی ئاگربەست بگرن كە بۆ بەهێزكردنی سەقامگیرییە لە سوریا". نێد پرایس وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا رایگەیاند: "داوادەكەین دەستەبەجێ گرژییەكان لە باكووری سووریا كەمبكرێتەوە و گرنگە هەموو لایەنەكان رێز لە زۆنی ئاگربەست بگرن كە بۆ بەهێزكردنی سەقامگیرییە لە سووریا". وتیشی: گرنگە هەموو لایەنەكان بە ئاراستەی گەیشتن بە رێككەوتن هەنگاوبنێن."

هاوڵاتی  رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی حكومەتی هەرێم رایگەیاند: هەست دەكرێت زیدەڕۆییەكان ڕوو لەهەڵكشانە و ئەو پرسەش سەرۆكی حكومەتی نیگەرانكردووە. وەزیری ناوخۆ  لەگەڵ پارێزگاری هەولێر سەبارەت بە بەپرسی زێدەڕۆییەكان كۆبوەوەو رایگەیاند: هەست دەكرێت زیدەڕۆییەكان ڕوو لەهەڵكشانە و ئەو پرسەش سەرۆكی حكومەتی هەرێمی نیگەرانكردووە، و وتیشی: نابێت بەرپرسانی ئیداریی خۆیان لەو بەرپرسیاریەتییە ڕاستەقینە بەدووربگرن، و سەرجەم دام و دەزگاكانی حكومەت بەرپرسن لە ڕێگریكردن لەو زێدەڕۆیانەی لەسنووری ئیدارەی ئەوان دەكرێت، تەئكیدیكردەوە: پێویستە لەزووترین كات چارەسەری ئەم كێشانە دیاری بكرێت.  وەزیری ناوخۆ پۆلێنكردنی جۆرەكانی زێدەڕۆیی بەمشێوەیە دیاریكرد:- 1- زێدەڕۆیی لەسەر موحەرەماتی شەقام، بەتایبەتی ڕێگاكانی دەرەوەی شار كە قوربانی زۆری لێكەوتۆتەوە.  2- زێدەڕۆیی لەسەر بۆڕی نەوت، بەتایبەتی لەناو ئەو مەزرەعانەی كە دەكەونە سەر ڕێگەی ئەو بۆڕیانە. 3- زێدەڕۆیی لە سەر ڕێڕەوی ئاو كە بۆتە هۆی دروستبوونی كارەسات.   میكانیزمی وەزیری ناوخۆ بۆ چارەسەریی زیادەڕۆیی:-  1- لیژنەیەك لە هێزەكانی (ئاسایش، زێرەڤانی، پۆلیس) پێكبهێنرێت، هەر زێدەڕۆییەك لەسەر بۆڕی نەوت كرابێ كە شادەماری ئابووری هەرێمی كوردستانە، لایەنی سەرپێچیكار ئاگاداربكرێتەوە و ئەو زێدەڕۆییانە لاببرێت. 2- هەمان لیژنە بەیاوەری پۆلیسی هاتووچۆ، چارەسەری هەموو ئەو زێدەڕۆییانە بكات كە كراوەتە سەر شەقامی دەوڵەت، كە موڵكی گشتییە، بەتایبەتی ئەوانەی لە شەقامە سەرەكییەكان ئەنجامدراوە. 3- پێویستە لەپارێزگای هەولێر تیمێكی تایبەت پێكبهێنرێت، بەهەماهەنگی لەگەڵ قائیمقام و بەڕێوەبەری ناحیەكان، هەر سەرپێچیەك هەبێت ڕاستەوخۆ بڕیاری چارەسەركردنی بدرێت، ئەو كەس و لایەنەشی ڕێگەیداوە بە ئەنجامدانی زێدەڕۆییەكە ڕێكاری یاسایی لەبەرامبەردا بگیرێتەبەر. 4- زیدەڕۆیی لەسەر ڕێرەوی سەرەكی و فەرعیەكانی ئاو بەهیچ شێوەیەك ڕێگەپێدراونییە و بەهەموو شێوەیەك پێویستە چارەسەربكرێت، چونكە ئەمە هۆكارە بۆ دروست بوونی لافا و نانەوەی كارەسات.

هاوڵاتی  وەزارەتی دەرەوەی عێراق رایگەیاند: بۆ یەكەمجارە ئەنجومەنی ئاسایش بەیاننامەی لەو جۆرە بۆ  ئیدانەكردنی هێرشەكەی سەر پارێزگای دهۆك دەربكات، هاوكات بڕیارە فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەو جینین پلاسخارت نوێنەری تایبەتی سكرتێری گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان لە كۆبونەوەی ئەمڕۆ ئەنجومەنی ئاسایش سەبارەت بە روداوەكە راپۆرت پێشكەش بكەن. ئەحمەد سەحاف وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی عێراق دەڵێت: بەیاننامەكەی ئەنجومەنی ئاسایش بۆ ئیدانەكردنی هێرشكردنە سەر سەروەریی عێراق لە چوارچێوەی زنجیرەی پێشێلكارییەكانی دەوڵەتی توركیا بۆ سەر سەروەری و ئاسایشی عێراق، بۆ یەكەمجارە بەیاننامەی لەو جۆرە دەربكات. ئاشكراشیكرد: ناوەڕۆكی بەیاننامەكە پشتیوانی لەهەڵوێستی عێراق دەكات و ڕێوشوێنەكانی ڕەچاوكردنی هێرشكردنە سەر سەروەریی نیشتمانی دەخاتە چوارچێوەیەكی نوێوە. دوێنێ‌ ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان ڕاگەیاندراوێكی سەبارەت بە هێرشەكەی هەفتەی ڕابردووی سەر هاوینەهەواری پەرەخی لە پارێزگای دهۆك بڵاوكردەوە، كە بەهۆیەوە 9 كەس گیانیان لەدەستدا و زیاتر لە 23 كەسی دیكەش برینداربوون. ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە: ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایش بە توندترین شێوە ئیدانەی ئەو هێرشە دەكەن كە لە 20 ی حەوتی ساڵی 2022 دا لە پارێزگای دهوك ڕوویدا و بووە هۆی كوژرانی لانی كەم 9 هاوڵاتی مەدەنی كە لە نێویاندا منداڵیش هەن. ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایش پرسە و سەرەخۆشی خۆیان ئاڕاستەی كەسوكاری قوربانیان و حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستانی عێراق دەكەن، و هیوای چاكبوونەوەی بەپەلە بۆ بریندارەكان دەخوازن، هەروەها پشتیوانی خۆیان دەردەبڕن بۆ لێكۆڵینەوەكانی لە لایەن دەسەڵاتدارانی عێراقەوە ئەنجام دەدرێن. هەر لە راگەیەنراوەكەدا ئەوەش هاتووە، كە ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایش هانی هەموو وڵاتانی ئەندامیان دا كە بە شێوەیەكی چالاك هاوكاری حكومەتی عێراق و بەرپرسانی پەیوەندیدار بكەن لە پشتیوانیكردن لە لێكۆڵینەوەكاندا. ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایش پشتیوانی خۆیان بۆ سەربەخۆی و سەروەری و یەكپارچەیی خاكی عێراق و پرۆسەی دیموكراتی و ئاوەدانی عێراق دووپاتكردەوە.

هاوڵاتی   هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) لە رۆژئاوای كوردستان دەستگیركردنی سێ ئەندامی میتی توركی راگەیاند كە دەستیان لە كوشتنی چەند فەرماندەیەكی یەپەگەدا هەبووە. ئەمڕۆ سێشەممە 26ی تەموزی 2022، هێزەكانی سوریای دیموكرات رایگەیاند:" لە پرۆسەیەكدا توانراوە سێ سیخوڕ دەستگیر بكرێت كە پیاوێك و دوو ژن بوون لە بەرژەوەندی توركیا لە باكور و رۆژهەڵاتی سوریا كارییان كردووە". هەروەها ئەوە ئاشكرا كراوە كە ئەو سێ كەسە ماوەیەكی زۆرە چاودێری كراون و دوای دەستگیركردنیان دانیان بە تاوانەكانیاندا ناوە و "دەستییان لە كوشتنی سەوسەن بیرهات، جێگری فەرماندەی هێزەكانی یەپەگە كە دوو رۆژ لەمەوبەر لەلایەن توركیا شەهیدكرا، ئەو كەسانە تێوەگلاون لە كوشتنی روبار حەسەكە و چەند فەرماندەیەكی هەسەدا هەبووە". هێزەكانی سوریای دیموكرات لە بارەی چارەنوسی ئەو كەسانەوە ئەوەیان دووپاتكردووەتەوە كە بەڵگەنامەی پێویست كۆكراوەتەوە و  رەوانەی دادگا كراون و دوای ساغبونەوەی تەواوی تۆمەتەكان بەپێ تاوانەكانیان سزا دەدرێن.  

هاوڵاتی وەفدێكی باڵای ئەمنی عێراق بەسەرۆكایەتی جێگری فەرماندەی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكانی عێراق گەیشتە زاخۆ لەهەرێمی كوردستان و لە خاڵی سفری سنوری هەرێم‌و توركیاو ئاڵای عێراقی بەڕووی سەربازانی توركیادا بەرزكردەوە. ئەمڕۆ سێشەممە 26ی تەموزی 2022، فەریق ڕوكنی یەكەم عەبدولئەمیر شەمەری جێگری فەرماندەی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكانی عێراق‌و وەفدی هاوڕێی لەدوا خاڵی سنوری عێراق‌و توركیا (هەرێم‌و توركیا) ئاڵای عێراقیان بەرامبەر سوپای توركیا بەرزكردەوە. بەیانی ئەمڕۆ وەفدێكی باڵای ئەمنی‌و سەربازیی عێراق بەسەرۆكایەتی فەریق ڕوكنی یەكەم عەبدولئەمیر شەمەری جێگری فەرماندەی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكان گەیشتە زاخۆو ڕاستەوخۆ چوونە دوا خاڵی سنوری هەرێمی كوردستان‌و توركیا. شانەی ڕاگەیاندنی ئەمنی عێراق ئاشكرایكردووە، وەفدەكە سەردانی بارەگای لیوای پاسەوانی سنور دەكات‌و هەڵسەنگاندن بۆ ڕەوشی ئەمنی سنورەكانی عێراق‌و توركیا دەكات.  

هاوڵاتی پێنج مووشەكی كاتیۆشا ئاراستەی كێڵگەی كۆرمۆر غازی كۆرمۆر كرا، بەرێوەبەری ناحیەی قادر كەرەم دەڵێت:" ئاگر كەوتووەتەوە".  سدیق محەمەد، بەڕێوەبەری ناحیەی قادركەرەم، راگەیاند، ئێوارەی ئەمڕۆ 25ی تەممووزی 2022 بە مووشەكی كاتیۆشا، هێرشكراوەتە سەر كێڵگەی غازی كۆرمۆر، وتیشی:" پێنج مووشەكی ئاراستە كراوە". هەروەها راشیگەیاند:" بەهۆی هێرشە مووشەكییەكەوە، ئاگر لە پووش و پاوەنی ناوچەكەدا كەوتووەتەوە و تیمەكانیان سەرقاڵی كۆنترۆڵكردنین".  

هاوڵاتی دەستەی ژینگەی هەرێمی كوردستان رایگەیاند كە پڕۆژەیەكی تایبەت بە "بارانی دەستكرد" رادەستی ئەنجومەنی وەزیران دەكەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی وشكەساڵی. ئەمڕۆ 25ی تەموزی 2022، دەستەكە لە راگەیەنراوێكدا ئاماژەی بەوەكردووە، ئەو رێگەیە لەساڵی 1945وە تاقیكراوەتەوە، لەساڵی 1986یش لەعێراقدا تاقی كراوەتەوە، ئێستاش وڵاتانی وەك سعودیەو ئیمارات لەم ناوچەیە پەنایان بۆ بردووە.  دەقی راگەیەندراوی دەستەی ژینگەی حكومەتی هەرێم: ئەمڕۆ رێكەوتی 25/7/2022 ئەندازیار عەبدولڕەحمان سدیق سەرۆكی دەستەی ژینگەی هەرێمی كوردستان لەهۆڵی دیوانی دەستە ئامادەی  سیمینارێكی زانستیی بوو كەلەلایەن دكتۆر حیدر محمد مامۆستا لەبەشی ئەندازیاریی ژینگەیی لەزانكۆی بەغداد پێشكەش كراو، نوێنەرانی وەزارەت و دەستەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئامادەی بوون. سیمینارەكە تایبەت بوو بەبارانی دەستكرد كە وەك میكانیزمێك وڵاتان سوودی لێوەردەگرن بۆ بەڕەنگاربوونەوەی وشكەساڵیی و زیادكردنی رووپۆشیی رووەكی و زیادكردنی بڕی ئاو.   شایانی باسە ئەم ئەزموونە لەساڵی 1945وە تاقیكراوەتەوەو ، لەساڵی 1986یش لەعێراقدا تاقی كراوەتەوەو، ئێستاش وڵاتانی وەك سعودیەو ئیمارات لەم ناوچەیە پەنایان بۆ بردووە.   بڕیار وایە كۆی میكانیزمی ئەم ئەزموونە و تێچووی پڕۆسەكە لەراپۆرتێكدا ئامادە بكرێت و بدرێتە ئەنجومەنی وەزیران بۆ تاوتوێكردنی.    

هاوڵاتی بەرپرسێك لە بارەگای بارزانی جەخت لەسەر جێگیریی هەڵوێستیان دەكاتەوە لەبارەی كاندیدی پارتی رێبەر ئەحمەد بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق. ئێوارەی ئەمڕۆ دووشەممە 25ی تەموزی 2022، عەرەفات كەرەم، بەرپرسی دۆسیەی عێراق لە بارەگای بارزانی، لە تویتێكدا نوسیویەتی:"هەڵوێستیمان جێگیرە لەبارەی كاندیدەكەمان بۆ پۆستی سەرۆكایەتی كۆمار". تویتەكەی عەرەفات كەرەم دوای ئەوە دێت كە ئەمڕۆ چوارچێوەی هەماهەنگی بەفەرمی لە راگەیەندراوێكدا ئاماژەی بەوەدا كە ئەمڕۆ سەركردەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی كۆبونەوەو لە كەشێكی ئەرێنیدا بەكۆی دەنگ رێككەوتن لەسەر كاندیدكردنی محەمەد شیاع سودانی بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران.