گۆڵێک پێش کۆبوونەوەکەی ئالاسکا .!

ئامادەکردنی: هاوڵاتی بەگوێرەی ڕاپۆرتێک کە لە ماڵپەڕی تۆڕی میدیایی جەزیرە بڵاوکراوەتەوە لەلایەن نووسەر و شیکەرەوەی سیاسیی و پسپۆڕ لە کاروباری تورکیا سەمیر ئەلعرکی لە ڕێکەوتی ٥ ی ئابی ٢٠٢٥ کە پشتی بەستووە بە توێژینەوەیەکی ئەکادیمیای لێکۆڵینەوەی نیشتمانی تورکیا سەر بە دەزگای هەواڵگریی میت، بە ناونیشانی "جەنگی ١٢ ڕۆژە، وانەیەک بۆ تورکیا".  توێژینەوەکە وەکو لە ناونیشانەکەیەوە دیارە، لەبارەی جەنگی ١٢ ڕۆژەی ئیسرائیل-ئێران، بۆ بەرچاوڕوونیی و یارمەتیدانی بڕیاربەدەستانی ئەنکەرەیە لە گرتنەبەری ڕێوشوێنی پێویست بۆ ئەگەرەکانی داهاتوو و ئەو وانانەی کە پێویستە لە شەڕەکەوە فێری ببن.  لە بەشی یەکەمی توێژینەوەکەدا داتای وورد لەبارەی جۆر و ئاستی پێشکەوتوویی چەکەکان، تاکتیکی سەربازیی، تەکنۆلۆژیای زانیاریی و ئۆپەراسیۆنە هەواڵگرییەکانی جەنگەکەوە خراونەتە ڕوو بە شیکریی وورد و هەمە لایەنەوە.  توێژینەوەکە لە پێشەکییەک و سێ سیناریۆی سەرەکیی وەکو ناوەڕۆکی توێژینەوەکە پێکدێت و لە کۆتایی توێژینەوەکەشدا دەرئەنجامەکانی خستووەتە ڕوو.    لە بەشێکی توێژینوەکەدا باس لە هێزی ئاسمانی ئیسرائیل دەکات و بە "بەهێزترین و پێشکەوتووترین هێزی ئاسمانیی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست" دا وەسفی دەکات. هەروەها ئاماژە بەوەش دەکات کە هێرشە ئاسمانییەکانی ئیسڕائیل، هێرشی چاوەڕواننەکراو، خێرا و وێرانکەرن. توێژینەوەکە بە وردی ئەو مۆدێلە جیاوازانەی فڕۆکە جەنگییەکان ڕوون دەکاتەوە کە هێزی ئاسمانی ئیسرائیل خاوەندارێتی دەکات و جەخت لەوە دەکاتەوە کە هەموویان "لەگەڵ جەنگی ئەلیکترۆنی و سیستمی پەیوەندییەکان و سیستەمی چەکەکاندا یەکانگیر و یەکگرتوون کە لەلایەن پیشەسازیی بەرگری ناوخۆیی ئیسرائیلەوە پەرەی پێدراوە، کە توانایەکی تاکتیکی ناوازەیان پێدەبەخشێت". هەروەها توێژینەوەکە وردەکاری هەموو جۆرەکانی مووشەک و ئەو بۆمب و تەقەمەنییانەی کە فڕۆکە جەنگییەکانی ئیسرائیل لە دژی ئامانجەکان بەکاریدەهێنن. ئەم هەمەچەشنیی و هەماهەنگییە ئاست بەرزە لە سیسستمی بەرگریی ئاسمانیی ئیسرائیلدا، تواناییەکی یەکجار بەهێز و ناوازەی بە سوپای ئیسرائیل بەخشیوە کە بە وردبینییەکی بەرزەوە ئامانجەکانی بپێکێت.  لە توێژینەوەکەدا هاتووە، کە زۆربەی ئەندامانی یەکەی ٨٢٠٠ لە گەنجانی تەمانی خوێندنی قۆناغی ئامادەیی پێکدێن و سەرپەرشتیار و بەرپرسیارن لە چاودێریکردن و شیکردنەوەی ئاماژەکای دیجیتاڵییەکان لە ڕێگەی سیستمی پەیوەندییەکان و ئۆپەراسیۆنە هەواڵگرییە ئەلیکترۆنییەکان و هێرشە سایبەرییەکانەوە، کە ئەمەش تایبەتمەندیی و کاریگەرییەکی بێوێنەی بۆ سوپا و هێزی بەرگریی ئیسرائیل دابین کردووە. لە بەشی دووەمی توێژینەوەکەدا، کۆمەڵێک وانە خراونەتە ڕوو، کە هەندێکیان لەمانەی خوارەوە پێکدێن: یەکەم: دیپلۆماسییەت، بە ڕەگەزێکی گرنگی تێوەگلان یان دوورەپەرێزیی لە جەنگ دادەنرێت. کاتێک وڵات، توانای دیپلۆماسیی ڕووە و لاوازیی و ساردیی دەڕوات و پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی بەرەو گرژیی دەچن، ئەمە دەبێتە قۆناغی پێش جەنگ یان قۆناغی ڕۆیشتن بەرەو جەنگ.  دووەم: پەیوەندییەکان و هاوپەیمانی ئیسرائیل لەگەڵ وڵاتانی خۆرئاوا و پاڵپشتییە هەمەلایەنەکانیان بۆی، دەبێت وەکو خاڵێکی گرنگ لەبرچاوبگیرێت. لە دۆخی جەنگی ١٢ ڕۆژەدا، ئیسرائیل لە هەموو پشتگیرییەکی وڵاتانی خۆرئاوا بەهرەمەند بوو، لە کاتێکدا ئێران بەتەنیا مایەوە و تەنانەت ڕووسیا و چین هێچ هەڵوێستیان نەبوو. سێیەم: ئاشتیی و سەقامگیریی ناوخۆیی و یەکگرتوویی ناوەکیی ووڵات، یەکێکی تر لە فاکتەرە بەهێزەکانە کە توێژینەوەکە ئاماژەی پێکردووە. چوارەم: تورکیا لەسەر هەموو ئاستەکانی توانای بەرگریی وهێزی ئاسمانیی خۆی لە پوەندیی بە تەکنۆلۆژیا و پەیوەندییە ئەلیکترۆنیی و ئاماژە دیجیتاڵییەکانەوە، پێداچوونەوە بکات و خۆی بەرەو پێش ببات. پێنجەم: بەرگری شارستانیی وەکو لایەنێکی گرنگ ئامژەی پێدراوە. کە پێویستە تەواوی پێکهاتەکانی کۆمەڵگا هەماهەنگیی و یەکگرتوویی دەزگاییان هەبێت لە دۆخی قەیران و کارەساتی جەنگدا. شەشەم: سیستمی ئاگادارکردنەوە لە سەرانسەری وڵاتەکەدا لە گوندە سەر سنوورییەکانەوە تا دەگات بە شارە گەورەکان و پایتەختیش، بەروپێش ببرێن و چاکسازییان تێدا بکرێت.  لە بەشی سێیەم و کۆتایی توێژینەوەکەدا، سی سیناریۆ دەخاتە ڕوو. هەر سێکیان ئەگەرەکانی پەیوەندیی نێوان ئیران و ئەمریکا، ئێران و ئیسرائیل هەروەها ئەمریکا ئیسرائیل شیدەکاتەوە و لە هەموو ئەگەرەکان و سیناریۆکانیشدا پەیوەندییەکان و ڕۆڵی تورکیا و کاریگەرییەکانی سیناریۆکان و ئەگەرەکان لەسەر تورکیا باس دەکات.  ئاماژەکان و خوێندنەوەکانی پشتی ئەم ڕاپۆرت و توێژینەوەیە، ئەوە نیشاندەدات کە هێرشی ئاسمانیی ئیسرائیل بۆ سەر تورکیا یەکێک لە ئەگەرەکانە لە دۆخی پەرەسەندنی زیاتری ڕووداوەکانی سووریا و گرژیی زیاتری پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات. ئەم ترسە لە جەنگ لە شیکارییەکی وورد و قووڵەوە بۆ هەموو سیناریۆ و ئەگەرەکان و دۆخی پەیوەندییەکانی تورکیا و هەلومەرجی ناوچەکەوە سەرچاوە دەگرێت.     بۆچوونی تۆ لەسەر ئەگەرەکان و سیناریۆکانی پەیوەندیی نێوان تورکیا و ئیسرائیل چییە؟

نووسین: ئەحمەد ڕەسوڵ لەگەڵمان بن بۆ ئەم ڕاپۆرتە لەبارەی قەیرانی غەززە و دواهەمین پەرەسەندنەکانەوە: دوای تێپەڕینی یست و دوو مانگ لە هێرشە تیرۆریستییەکەی حەمماس بە ناوی تۆفانی ئەقسا و وەڵامدانەوەی توند و بەرفراوانی ئیسڕائیل، دۆخی مرۆیی لە غەززە گەیشتووەتە ئاستێکی کارەساتبار. بەگوێرەی ئاژانسەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوە مرۆییەکان، لە ساڵی ٢٠٢٣ەوە تا ئێستا زیاتر لە ٦٠ هەزار فەلەستینی کوژراون و بە هەزاران کەسی دیکەش بریندار یان ئاوارە بوون. برسێتی کە سەرانسەری هەرێمەکەی گرتووەتەوە و مەترسیی جددی لەسەر تەواوی دانیشتوانەکەی دروستکردووە. گەیاندنی هاوکارییەکان زۆر کەم و سنووردارە و خەڵکی مەدەنی ڕۆژانە ڕووبەڕووی هەڕەشە دەبنەوە کاتێک هەوڵدەدەن دەستیان بە خۆراک بگات. منداڵان بەهۆی بەدخۆراکیی و کەمی ئاوی پاکەوە گیان لەدەستدەدەن. لەناوچوونی ژێرخانی ئابووری، لەوانەش نەخۆشخانە و قوتابخانە و سیستەمی ئاو، وایکردووە بەشێکی زۆری غەززە شوێنی نیشتەجێبوون نەمێنێت.  ئیسرائیل جەخت دەکاتەوە کە هێرشە سەربازییەکانی تا هەڵوەشاندنەوە و کۆتایی پێهێنانی حەماس و ئازادکردنی بارمتەکان بەردەوام دەبێت.  بە گوێرەی سەرچاوەکانی هەواڵ بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل، بڕیاریداوە بە دەستبەسەرداگرتنی سەربازیی بۆ تەواوی غەززە و داگیرکردنی، لە کاتێکدا هەندێک لە بەرپرسە سەربازییە باڵاکان ڕایانگەیاندووە کە سوپا سەرکەوتنی خێرا و تەواوەتی لە توانادا نییە و ئەمەش دەبێتە هۆی قووڵتر کردنەوەی قەیرانەکە. تەنانەت هۆشدارییان داوە لەوەی کە داگیرکردنی تەواوەتی بۆ غەززە، دەکرێت ببێتە تەڵەیەکی ستراتیژیی و درێژ مەودا. لەلایەکی دیکەوە، لەسەر ئاستی جیهان و ناوخۆییش، حکومەتی ئیسرائیل ڕووبەڕووی ڕەخنەیەکی توند بووەتەوە. هەڵوێستی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ئەمریکا  هەر سەرەتا پشتگیری دەربڕی بۆ مافی بەرگریکردنی ئیسرائیل لە خۆی بەڵام هاوکات دوای ماوەیەک لە هێرشە بەردەوامەکان و گەمارۆکانی ئیسرائیل، نیگەرانی خۆی لە پێشێلکارییە مرۆییەکانیش دەربڕیوە. دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا،  لە مانگی ئایاری ٢٠٢٥ دا کاروانێکی سەربازیی و تەقەمەنی بۆ ئیسڕائیل وەستاند و هۆشداریدا لەوەی کە یارمەتییەکانی داهاتوو بە مەرجی پابەندبوونی ئیسرائیل بە یاسا نێودەوڵەتییەکان دەبێت.  ستیڤ ویتکۆف نێردەی تایبەتی سەرۆکی ئەمریکا بۆ خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، لە دوای  سەردانی غەززە بۆماوەی پێنج کاتژمێر و کۆبوونەوەی لەگەڵ دامەزراوەی مرۆیی غەززە و بە ئامانجی تێگەیشتنێکی دروست و ڕاستەقینە لە قەیرانەکە و گەیاندنی بە سەرۆکی ئەمریکا. هەروەها بەشێکی زۆری ڕای گشتی لە ئەمریکا کە توێژی گەنجان دەگرێتە خۆ، ڕەخنەی توند و ناڕەزایەتی لە بەرامبەر حکومەتی ئەمریکا دەردەبڕن لە پاڵپشتییە بەردەوامەکانی بۆ حکومەتەکەی ناتانیاهۆ، کە بە کابینەیەکی جەنگیی و شەڕخوازی ناودەبەن. نوێترین پێشهاتەکان چاوەڕوان دەکرێت کابینە ئەمنییەکەی حکومەتی ئیسرائیل لە نزیکترین ماوەدا کۆببێتەوە بۆ ئامادەکردن و پێشکەشکردنی کۆتا پلانی داگیرکردنی تەواوی غەززە. هاوکات حەماس ڕایگەیاندووە کە هاوکاری لەگەڵ خاچی سوور دەکات بۆ گەیاندنی هاوکاری بە بارمتەکان ئەگەر ڕێڕەوی مرۆیی بکرێتەوە. هەروەها حەماس ئەوەشی ڕاگەیاندووە نایەوێت لە دوای ئاگربەست و گەیشتن بە ڕێککەوتن حوکمڕانی غەززە بکات. هەروەها ووڵاتانی عەرەبییش داوای چەکدانانیان لە حەماس کردووە لەپێناوی کۆتاییهێنان بەو کارەساتە مرۆییەی بەرۆکی خەڵکی غەززەی گرتووە.  لەلایەکی ترەوە، ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ٥ی ئابدا بۆ چارەسەرکردنی قەیرانی بارمتەکان کۆبووەوە و داوای ئازادکردنی دەستبەجێ و بێ مەرجی بارمتەکانی کرد. دەرئەنجام قووڵبوونەوەی زیاتری قەیرانی غەززە بەردەوامە و هەروەها فشارە نێودەوڵەتییەکانیش زیاتر دەبن بۆ ئاگربەست و گەیاندنی فریاگوزاریی مرۆیی بە خەڵکی غەززە.  بە گوێرەی پێشبینی و شرۆڤەی چاودێران، ئەو بڕیارانەی لە ڕۆژانی داهاتوودا لەلایەن ئیسرائیل و هاوپەیمانەکانیەوە دەدرێن، بەشێکی سەرەکی دەبن لە پلانی دیاریکردنی چارەنووسی داهاتووی غەززە و سەر لەنوێ دیزاینکردنەوەی نەخشەی ناوچەکە بە گشتی. ئایا تۆ هیچ پێشبینی یان بۆچوونێکت هەیە لەبارەی پلانی ئیسڕائیل و چارەنووسی غەززە و ناوچەکە بەگشتی؟ بفەرموو بۆچوونەکەت لە کۆمێنت بنووسە

ئامادەکردنی: هاوڵاتی – ئەحمەد ڕەسوڵ با لەم ڕاپۆرتەدا چیرۆکی دڵرەقیی و دڕندەیی ئایشمان و عەجاج ببیستین: ئەدۆڵف ئایشمان، یەکێک لەو سەرکردە نازییانەی کە ڕۆڵێکی گەورەی هەبوو لە ڕاگواستن و کۆچپێکردنی جووەکان لە سەرانسەری وڵاتانی ئەوروپا کە لە ژێر دەستی نازییەکان بوون، بۆ گیتۆکان و کامپەکان و کۆمەڵگا زۆرەملێیەکاندا. ئایشمان، سەرۆکی بەشی کاروباری جووەکان بوو لە ناو دەستەی پۆلیسی نهێنی ناسراو  بە گستاپۆ کە بەشێکی گرنگ بوو لە دەستەی نهێنی ناسراو بە SS.  ئایشمان بە ئەندازیاری ڕاگواستنی جووەکان و دابینکار و ئامادەکاری لایەنی لۆجستیکی بۆ پڕۆسەی کۆچپێکردنی جووەکان و نیشتەجێکردنیان لە ئۆردوگا زۆرەملێیەکاندا، دادەنرێت. پلانە ووردەکانی ئایشمان بوون بە هۆی کوشتن و لەناوبردنی سیستماتیکییانەی شەش ملیۆن جولەکە.  ئایشمان، لە دوای شکستی نازییەکان و کەوتنی ئەڵمانیا، بە نهێنی توانی خۆی بگەیەنێتە وڵاتی ئەرجەنتین بە ناوێکی دیکەی جیاوازەوە. بەڵام لە ساڵی ١٩٦٠ لەلایەن تیمەکانی دەزگای هەواڵگری ئیسڕائیلەوە توانرا بدۆزرێتەوە و دەستگیربکرێت. وەکو تاوانبارێکی گەورەی هۆڵۆکۆست، گوازرایەوە بۆ ئیسڕائیل و دادگایی کرا، کە دادگاییەکەی دەنگدانەوەیەکی جیهانیی لێکەوتەوە و لە ساڵی ١٩٦٢ لە سێدارە درا.  خانمە فەیلەسووف، هانا ئاڕێنت لە بەرئەنجامی بیرکردنەوە، تێڕامان و تیۆریزەکردنی هۆڵۆکۆستەوە لە پەیوەند بە ئایشمانەوە چەمکی خراپەی ئاسایی، یان خراپەی بە ئاساییکراوی داهێنا "Banality of Evil"  ڕەگی چەمکەکە دەگەڕێتەوە بۆ ووشەی فەڕەنسی banale واتا ئاسایی.  مەبەست لە خراپەی ئاسایی یان خراپەی بە ئاسایی کراو ئەوەیە کاتێک دەزگاکانی دەوڵەت، پڕۆژەی لەناوبردن و قڕکردنی گروپێک یان پێکهاتەیەکی مرۆیی دەکەن بە ئایدیۆلۆژیا و پلانی بۆ دادەنرێت و دەزگاکانی بۆ بونیاد دەنرێن، لێرەوە ئەو کارمەندانەی لەو دەزگایانەدا کاردەکەن، خۆیان وەکو ئامێرێک بۆ جێبەجێکردنی فەرمانەکان و ئەنجامدانی کارەکان دەبینن. واتا ئەو تاوانانەی کە دەزگاکان لە ڕیی کارمەندەکانەوە ئەنجامیان دەدەن، چیدی وەکو خراپەی تاکەکەسەکان هەژمار ناکرێت بەڵکو وەکو پڕۆسێسێکی فراوان لێکدەدرێتەوە.  کە ئەمەش دەبێتە ئەو خراپەیەی بە ئاساییکراوە یان ئەو تاوانە گەورانەی بە ئاسایی کراون و کارمەندەکان خۆیان وەکو ئەنجامدەرانی تاوان نابینن بەڵکو وەکو ئامێرێک لە نێو دەزگایەکی گەورە و وەکو جێبەجێکاری فەرمان و ئەنجامدەری کارەکانی دەزگاکە خۆیان دەبیینن و هەستپێدەکەن. لێرەوەیە بە ئاساییکردنی خراپە یان نۆڕمالیزەکردنی تاوان ڕوودەدات.  ئێستا با بگەڕێینەوە بۆ لای عەجاج، دیوەکەی تری ئایشمان لە کات و شوێنێکی تردا و لە نێو پڕۆسەیەکی دیکەی هاوشێوەی هۆڵۆکۆست، پڕۆسەی ئەنفال و لەنێوبردنی بەکۆمەڵی کوردەکان.  عەجاج، یەکێک لە جەللادەکانی زیندانی قەڵای نوگرە سەلمان بوو. زیندانی قەڵای نوگرە سەلمان سەر بە قەزای سەلمانە لە پارێزگای موسەننا لە بیابانی باشوری عێراق. دروستکردنی زیندانی نوگرە سەلمان دەگەڕێتەوە بۆ بیستەکانی سەدەی ڕابردوو کە لە بنەمادا بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی بادیەی باشور بوو. دواتر کرا بە زیندان، کە کۆنترین زیندانی گەورەی عێراقە.  زینداانی قەڵای نوگرە سەلمان جگە لە زیندانییکردنی بەشێک لە دەسگیرکراوانی کوردەکان لە میانەی پڕۆسەی لەنێوبردنی بەکۆمەڵ بە ناوی پڕۆسەی ئەنفال، هەروەها شوێنی زیندانییکردنی بەشێکی زۆر لە دەستگیرکراوانی حزبی دەعوەی عێراقیی و حزبی شیوعی عێراق و بەشێک لە دەسگیرکراوانی کوردانی فەیلی و هەروەها گەلێک لە شاعیران و ڕۆشنبیران بووە، لەوانە شاعیری بەناوبانگی عێراقی موزەفەر نواب. لە کاتی جینۆساید کردنی کوردەکان لە پڕۆسەی ئەنفالدا بە هەشت قۆناغ، بەشێک لە دەستگیرکراوان دەبرانە زیندانی قەڵای نوگرە سەلمان. زیندانەکە ڕووبەرێکی گەورەی هەیە کە بە نزیکەیی تا ٨ هەزار زیندانی جێگەی تیدا دەبێتەوە. بە گوێرەی گێرانەوەکانی ڕزگاربووان، عەجاج یەکێک لە ناوە هەرە ترسناکەکانی زیندانەکە بوو. زیندانە کەمترین ىڕی خواردن و ئاوی تێدا بەردەست بووە بۆ زیندانییەکان. هەڵبەت کە خواردنی کەم و خراپ لەگەڵ ئاوی گەرم و پیس بۆ خواردنەوە. زیندانییکراوان بە کۆمەڵی گەورە گەورە لە هۆڵەکانی ناو قەڵاکەدا بەبێ هیچ خزمەتگوزارییەکی پاک و خاوێنی، نیشتەجێدەکران و هەندێ جاریش هەندێکیان ئەگەر داواکرییەکیان هەبووایە یان نارەزایەتییەکیان دەربڕیبایە، ڕووبەڕووی لێدان و ئازاردان دەبووەوە، کە ناوە هەرە دیارەکەی ئازار دانی خەڵک، عەجاج بوو. عەجاج کەسێکی دڵڕەق و بێبەزەیی بووە.  عەجاج لە وێنەیەکیدا کە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای هەشتاکان و لە کاتی مەشقی سەربازییدا، تولە مارێک دەخوا کە وێنەکە لەو کاتەدا گیراوە کە کلکی تولە مارەکە بە دەمیەوە هاتووەتە خوارەوە و چاوەکانی زەق و دەرپەڕیون. تولە مار خواردنی عەجاج کەروێشکی زینوو خواردنی هاوڕێکانی لە هەمان وێنەدا، هێمایە بۆ ئەوەی دەستەیەک لە ئەفسەرانی سوپایەک هەموو ئەوەی دەیزانن و دەتوانن بیکەن، تەنها دڕندایەتییە و هیچیتر. دەستەیەک لە ئەفسەران کە ئەرکیان وێرانکردنی مرۆڤایەتیی و هەموو شتێکە.  ناوی عەجاج، کە ووشەیەکی بە بنەڕەت عەرەبییە، بە گوێرەی هەردوو ماڵپەڕی "المعانی" و "اسما‌و" ئەم واتایانەی هەیە: بایەکی تۆزاوی و خۆڵاوی، کەسی گەمژە، کەسێکی هەرە نزم و سووک، کەسێکی هەرە دەم پیس و جنێو لەسەر زار، کەسێکی هاوارکەر و قیژەقیژەکەر.  بە گوێرەی گێرانەوەی یادەوەرییەکانی کوردە ڕزگاربووەکانی پڕۆسەی ئەنفال، عەجاج دەقاودەق هەموو ئەو تایبەتمەندیی و سیفەتانەی تێدا بووە کە لە ماناکانی ناوەکەیدا هەن.  عەجاج ئەحمەد حەردان تکریتی، ئەفسەرێکی سەر بە سوپای ڕژێمی بەعسی لەناوچووی سەردەمی سەدام حسین بوو. ئەفسەرێکی بەشدار و کاریگەر بوو لە جینۆسایدکردنی کوردەکان لە پڕۆسەی ئەنفالدا.  لە دوای کەوتنی ڕژێمەکەی سەدام لە ساڵی ٢٠٠٣ وە لە خۆ شاردنەوەیەکی بەردەوامدا بووە و تەنانەت چەندین نەشتەرگەریی جوانکارییشی بۆ ڕوخساری ئەنجام دابوو بۆ ئەوەی نەناسرێتەوە. لە مانگی تەمووزی ٢٠٢٥ دوای ماوەیەک لە سووسەکردن و شوێنپێهەڵگرتن، بە تەواوی و دڵنیاییەوە ناسرایەوە و دەستگیرکرا کە لە گوندێک سەرقاڵی کاری ئەژەڵداریی بوو.  بەشێک لە نووسەران و چالاکوانانی بواری ئەنفال و جینۆسایکردنی کوردەکان، داوا دەکەن عەجاج لە دادگاییەکی ڕستەوخۆ و ئاشکرای پەخشکراودا، بە ئامادەبوونی قوربانییە ڕزگاربووەکان و نووسەران و چالاکوانانی ئەو بوارە، لە کوردستان ئەنجام بدرێت.  هەوڵ بدرێت وێنەیەکی ڕوون بۆ بەشێک لە کۆی دیمەنی جینۆسایدی کوردەکان، کە زیندنییەکەی نوگرە سەلمانە، لە ڕێگای ئەو دادگاییەوە، بکێشرێت.  بەڵام هاوکات، ئەو ترس و نیگەرانییەش ناشارنەوە کە هەیانە لە ئەزموونی ڕابردووی دەربازبوونی هەندێک لە تاوانبارە گەورە و سەرەکییەکانی پڕۆسەی ئەنفال و تاوانی دژ  بە مرۆڤایەتیی کیمیابارانکردنی هەڵەبجەدا. ئایا داواکاری تۆ لە شێواز و چۆنییەتی دادگاییکردن و چارەنووسی عەجاج، جەللادەکەی دۆزەخەکەی بیابان و ئایشمانەکەی ئەنفال، چییە؟ یان ئەگەر بەدەر لە هەموو ئەوە بۆچوونێکی دیکەت هەیە، بفەرموو بۆ کۆمێنت.

نووسینی: ئەحمەد ڕەسوڵ لەگەڵمان بۆ ئەم ڕاپۆرتە شیکارییە: سی و پێنج ساڵ لەمەوبەر، داگیرکردنی کوەیت لەلایەن عێراقەوە. لە بەرەبەیانی ڕێکەوتی ٢ ی ئابی ١٩٩٠، تەلەفزیۆنی عێراقی بەیاننامەیەکی خوێندەوە کە خاڵی وەرچەرخان بوو لە ڕێڕەوی ژیانی عێراقییەکان و مێژووی دەسەڵاتی سیاسیی لە عێراقدا و زنجیرەیەک گۆڕانکاری گەورەی بە دوای خۆیدا هێنا.  بەیاننامەکە، داگیرکردنی وڵاتی کوەیت بوو لەلایەن سوپای عێراقەوە لە ماوەی کەمتر لە ٢٤ کاتژمێردا.  کوەیت کە وڵاتێکی خاوەن سەروەریی و دانپێدانراو بوو لەلایەن کۆمەڵەی نەتەوە یەکگرتووەکان و تەواوی دنیاوە، ڕژێمی بەعسی دەسەڵاتداری پێشووی عێراق بە سەرۆکایەتی سەدام حسین بڕیاری داگیرکردنی دا.  عێراق لە دوای جەنگی هەشت ساڵەی لەگەڵ ئێران، داگەڕانی ئابووریی تووش هاتبوو و قەرزێکی زۆری لەسەر کەڵەکە بوو بوو. سەدام کە خۆی بە پارێزەری دەروازەی خۆرهەڵات و پارێزەری ئوممەی عەرەبی ناودەبرد، تەواوی دەوڵەتانی کەنداوی عەرەبیی و نیمچە دوورگەی عەرەبیی بە قەرزدار و منەتباری خۆی هەژمار دەکرد گوایا لە چاوچنۆکیی و پاوانخوازییەکانی ئێران لە خۆرهەڵاتەوە لەلایەک و هەروەها لە هەژموونخوازیی ئیسڕائیل و زایۆنیزم لەلایەکی ترەوە، دەیانپارێزێت. هەروەها بەو هۆکارەی لە جەنگە هەشت ساڵییەکەیدا لە دژی ئێران، ئەمریکا و ووڵاتانی خۆرئاوا پشتگیرییان دەکرد، پێشبینی دەکرد کە لە داگیرکردنی کوەیتدا، جیهان و ووڵاتانی عەرەبی یان بێدەنگیی هەڵدەبژێرن یان  ئەوپەڕی چەند بەیاننامەیەک دەردەکەن و هیچیتر واتا کار ناگاتە ئەوەی بە زەبری چەک و سەربازیی ڕووبەڕووی ببنەوە. هەڵبەت کە ئەو جۆرە پێشبینی و تێگەیشتنە بە تەواوی هەڵە و پێچەوانەی ڕووداوەکان بوو. لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بدەین، کە سەدام لەبەرئەنجامی ئۆپەراسیۆنەکانی پڕۆسەی بەدناوی ئەنفال لە دژی کوردەکان و تا ڕاددەیەک سەرکەوتن بەسەر شۆڕشی چەکداریی هێزە سیاسییە کوردییەکاندا و کۆنترۆڵکردنی تەواوی ناوچە سنوورییەکانی باکوری وڵاتەکە واتا کوردستان، بە خۆنازین و غروری سەرکەوتن زاڵ بوو بوو بەسەریدا. هەروەها لە کیمیایی بارانکردنی شاری هەڵەبجەدا، جیهان بێدەنگیی لێکردبوو. کوەیت، وڵاتێکی دەوڵەمەند بە نەوت، سەدام ویستی بیکات بە نۆزدەیەمین پارێزگای عێراق و نەوتەکەی بخاتە ژێردەستی خۆیەوە و کۆنتڕۆڵی نرخ و بڕی هەناردەی نەوت لە ڕێکخراوی ئۆپیک و جیهاندا بکات تا ڕاددەیەک. ئەمەش ئابووریی عێراق ببوژێنێتەوە و لە قەرزەکانیشی ڕزگاری بکات.  بەڵام ئەوەی ڕوویدا پێچەوانەکەی بوو. ئەو داگیرکارییە، بوو بە زەلکاوێک و عێراق کەوتە ناویی کە تا ئێستاش هەر نەیتوانیوە خۆی لێ دەرباز بکات.  لەبەرئەنجامی ئەو داگیرکارییەوە، تەواوی وڵاتانی جیهان، بە تایبەتی وڵاتانی خۆرئاوا لە هاوپەیمانێتییەکی نێو دەوڵەتیدا بە سەرکردایەتی ئەمریکا و بەریتانیا، هەروەها سەرەڕای وڵاتانی عەرەبییش، دژی وەستانەوە و لە ئەنجامدا بە هێزی سەربازیی لە کوەیت دەرکرا کە ناسراوە بە جەنگی کەنداو. بەشێکی زۆری سوپای عێراق لەم جەنگەدا لەبەریەک هەڵوەشا و بە شکستی عێراق تەواو بوو.  ئەم هەنگاوەی سەدام، کە خۆی دواتر لە یەکێک لە چاوپێکەوتنە تایبەتییەکانیدا باس لەوە دەکات لە بڕیاری داگیرکردنی کوەیتدا پەلە کراوە و بە ووردی دیراسەیان نەکردووە، بەو واتایەی بڕیارێکی هەڵە بووە، لێکەوتەکانی زۆر بوون، ئەمانە هەندێکیانن: یەک: سەپاندنی گەمارۆیەکی ئابووریی قورس و خنکێنەر بەسەر عێراقدا لەلایەن ئەمریکا و هاوپەیمانەکانییەوە کە ئەمەش بوو بە هۆی هەڵئاوسانی ئابووریی و بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک و کاڵا و پێداویشتییەکان بە ڕێژەیەکی زۆر و هەروەها بێبەهابوونی دراوی عێراقی. دوو: گۆشەگیربوونی عێراق لەسەر ئاستی نێو دەوڵەتیی و دیپلۆماسییەتی جیهانیی.  سێ: لەبەریەکهەڵوەشانی سوپای عێراق کە هەرگیز خۆی نەگرتەوە و وەکو پێشووی لێ نەهاتەوە. چوار: دارمانی ژێرخانی ئابووریی و کەرتی پیشەسازیی عێراق و قەرزێکی بێشوماری کەوتە سەر، بە قەرەبووکردنەوەی کوەیتیشەوە. پێنج: هاتنە خوارەوەی ئاستی داهاتی گشتیی و داهاتی تاکی عێراقی بە ڕاددەیەکی زۆر، کە هەژاریی باڵی کێشا بەسەر کۆمەڵگای عێراقییدا.  شەش: لاوازبوونی پێگەی عێراق لەسەر ئاستی ناوچەیی و جیهانییدا هەروەها لەلای بەشێکی زۆری دەوڵەتە عەرەبییەکانیش.  حەوت: پاشەکشە و بەرەو دوا گەڕانەوەی رەوتی ژیاریی، شارستانیی و فەرهەنگیی لە کۆمەڵگای عێراقیدا بە تەواوی پێکهاتەکانییەوە. هەشت:  کەرتی تەندروستی و پەروەردە زیانمەندی یەکەم و دواهەمین بوون. نۆ: لاوازبوونی دەزگا کارگێرییەکانی خزمەتگوزاریی گشتیی و هەروەها لاوازبوونی دەزگاکانی وەکو پۆلیس و ئاسایش کە ئەمەش کەلێن و بۆشایی ئەمنیی لێکەوتەوە.  دە: هەموو ئەو خاڵانە ڕێگەیان خۆشکرد بۆ ڕاپەڕینە جەماوەرییەکان لە ناوچە جیا جیاکانی عێراق و دواتریش ڕێگەی کردەوە بۆ هاتنە ناوەوە و تەداخولکردنی وڵاتانی دەوروبەر بە تایبەتی تورکیا و ئێران و پێشێلکردنی سەروەریی خاک و دەوڵەتی عێراق. ئەم خاڵانە بە کورتی کاریگەریی و لێکەوتەکانی بڕیاری داگیرکردنی کوەیت بوون لەلایەن عێراقەوە. لێرەدا دەبینین کە هەڵەی سیاسیی و بەخۆنازین و غروری بەتاڵ و ناو بۆشیی، سیاسییەک یان دەسەڵاتدارێک، دەشێت چ کاریگەرییکی نەرێنیی و چ وێرانەییەکی لێبکەوێتەوە بۆ کۆمەڵگا.  هەروەها لەسەر ئاستێکی گشتیی و فراوانتری جیهانیی، داگیرکردنی کوەیت لەلایەن عێراقەوە بە گوێرەی هەندێک لە شیکاریی و تیۆرە سیاسییەکان، ئەگەر هێندەی پرۆسترۆیکا و گلاسنۆست ڕووداوێکی گەورە نەبووبێت، ئەوا هیچی وای کەمتر نەبوو. لێرەدا باشترە ئاماژە بەوە بدەین کە پڕۆسترۆیکا و گڵاسنۆست دوو ووشەی ڕووسین کە مانای پێکهێنانەوە "دامەزراندنەوە" و کرانەوە  دەگەیەنن، کە بوون بە هۆی هەرەسهێنانی یەکێتی سۆڤیێت و پارچەپارچەبوونی و ڕوسیای فیدراڵی بەبێ ئایدیۆلۆژیای کۆمۆنیزمی لێ دروست بوو لە ئەنجامیشدا تاک جەمسەریی هێز و باڵادەستی بەرەی سەمایەداریی بە سەرۆکایەتی ئەمریکا، باڵی کیشا بەسەر جیهاندا.  داگیرکردنی کوەیتیش لەلایەن عێراقەوە، ئەو ڕووداوە بوو کە لە هەناویدا وەرچەرخانی گەورەی هەڵگرتبوو لەسەر ئاستی باڵانسی هێز و سەرەتای باڵکێشانی سیستەمی نوێی جیهان. تەنانەت سەرەتای هەیمەنەی گلۆبالیزەیشن بوو، کە هەندێک بە ئەمریکانیزم "ئەمریکانیزەیشن". ناوی دەبەن. پرسیارەکە بۆ خەڵکی عێراق و خەڵکی کوردستانیش وەکو بەشێک لە عێراق ئەمەیە:  ئەم داگیرکارییە چی بە دیاری پێشکەش بە عێراقییەکان کرد و لە نیگای ئێستاوە بۆی بڕوانین چی دەبینین؟ دەتوانین پرسیارگەلی دیکەش لەبارەی ئەو ڕووداوەوە پێشنیار بکەین، وەکو:  هەڵەی صدام حسین بوو یان ئەڵقەیەک لە زنجیرەی ئەو ڕووداوانەی دەبوایە ڕووبدەن؟  خاڵێک یان هەنگاوێک بوو لە هەنگاوەکانی سەر نەخشەی ڕووداو و گۆڕانکارییە جیهانییەکان بە سەرپەرشتی ئەمریکا یان یەکێک لەو ڕووداوە لابەلا و کتوپڕانەی کە ڕێڕەوی مێژوو دەگۆڕن؟ ئەی تۆ چۆنی تێدەگەیت و بۆچوونت لەو بارەیەوە چییە؟

ئیدریس مستەفا ئەو دوو جۆر لە ستراتیجەی رۆژاڤای بە بەهێزی هێشتۆتەوە! لە پەراوێزی دیمانەکەی پێرێی کەناڵی الحدث ی عەرەبی لەگەڵ جەنەراڵ مەزڵوم عەبدی... لە سیاستەدا دوو جۆر لە ستراتیج جەوهەری هەر قەوارەیەکی سیاسی دیاری دەکەن بە رادەیەک سەرکەوتوترین سیاسەت بەرهەم دەهێنێ. رۆژاڤا نموونەیەکی بەرجەستەی ئەم دوو جۆرە لە ستراتیجی سیاسیە.  ستراتیجی یەکەم... ستراتیجی ئاشکرایە کە زۆر دیارە و لە جەند دەستەواژەیەکدا خۆی دەبینێتەوە لەوانە ئاسایشی نەتەوەیی، ئاسایشی نیشتمان، سەروەری وڵات لە رویی ئابوری و سیاسیەوە. رۆژاڤا تاکو ئیستا لەم ستراتیجەدا زۆر سەرکەوتوو بووە بگرە زۆر حەکیمانە مامەڵەی لەگەڵ کردووە؛ وەک شەڕی داعش، بەرەنگاربوونەوەی تورکیا، پەیوەندی لەگەڵ ئەمریکا و هاپەیمانی نێودەوڵەتی، هێزی سەربازی و لەشکری، رووداوی مەنبەجی ساڵی ٢٠١٩، دانوستان و دانێشتنەکانی لەگەڵ دیمەشقی ئەوسا و ئێستادا. لە دیمەشقی دەمانی بەشار ئەسەدا داواکاریەکان لە ئاستێکدا بوون و لە هەنووکەی دیمەشقیشدا داواریەکان لە ئاستیکی باڵاتردان. بۆ نموونە لامەرکەزی کە مەزڵوم عەبدی لەدیمانەکەیدا ئاماژەی پێدا بۆخۆی نزیکە لە فیدراڵیەوە گەر وەک ئەو نەبێ چونکە سەنگی سیاسی و سەربازی رۆژاڤا هێندە بەهێزە کە دەتوانێ دەست بۆ ئامانجە سیاسیەکان ببات. ئەو ئاستە لە دپلۆماسیەتی سیاسی رۆژاڤا لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریکی و ئەوروپی و ناوچەیی و نێوخۆیی چ لێدوان بێ یاخود هەڵوێست پیشانی دەدات رۆژاڤا خاوەن چ هزرێکی ستراتیجی سیاسیە. ئەو شێواز و ئاستە لە ئاخاوتنی دپلۆماسی کە رۆژاڤا هەیەتی هەر لە ئیلهام ئەحمەد و ساڵح موسلیمەوە تا دەگات بە مەزڵوم عەبدی، بە نموونە گفتۆگۆکەی پێرێکەی، بەڵگە نەویستیە کە چۆن بەرخورد لەگەڵ هاوسەنگی سیاسی و رووداوەکاندا دەکەن.  ستراتیجی دووەم... ستراتیجی نهێنیە بەڵام بە مانای ئەوە نیە شاراوە بێ و کەس نەیبینێت، بەڵکو بە مانای ئەوەیە ئەم ستراتیجە روو بە ناوەوەیە. لەگەڵ ئەوەی راستەوخۆ روو بە رووی دەرەوە نیە وەک چۆن ستراتیجی یەکەم ئەو فەرمانەی هەیە، بەڵام بەهێزترین چەکە دژ بە هێزەکانی دەرەوە کە ئەو قەوارەیە ناواخنێکی بەهێزی هەیە کە دەتوانێ بەرگریکارێکی تۆکمە بێت بۆ بەردەام بوون و مانەوەیەکی دووریش گەر بیتوو دۆخی چوار دەور لە بەرژەوەندی دەسەڵاتەکەدا نەبێت.  ئەم ستراتیجە لە وەڵام بە پرسەکانی ناوخۆی وڵاتە کە قەوارە سیاسیەکە حوکمی تیدا دەکات و زۆرتر پەیوەستە بە خودی دەسەڵاتەکەی ناوەوە. گەر هەر دەسەڵاتێک بەڕێوەبردنێکی باشی دوور لە گەندەڵی ئیداری و دارایی و حکومی هەبێ؛ و عەدالەتخوازی لە ئاستە قانونی و سیاسی و کۆمەڵایەتیەکاندا هەبێ ئەوا یەکێک لە بەهێزترین ستراتیجەکانی بۆ خۆی مسۆگەر کردووە کە قەڵغانێکی بەهێز دەبێ بۆ ستراتیجی یەکەم. رۆژاڤا لەگەڵ هەموو ئەو ئاستەنگانەی بەرەو رووی دەبێتەوە، دەبوو لە زۆر بابەتدا لاواز یا فشەڵ بوایە؛ بە پێجەوانەی ئەمانەوە رۆژاڤا بووە بە نموونەیەک لە ئیدارەکردنێک لە هەموو ئاستەکاندا کە نەک هیچ قەوارەیەکی تر لە چەشنی خۆی بگرە هیچ وڵاتێکی ناوچەکە وەک رۆژاڤا سەرکەوتوو نەبووە. مەسەلەی پێکەوە ژیانی پێکهاتە ئاینی و نەتەوە جیاوازەکان و مەسەلەی بەشداری پێکردنی نێر و مێ بەو ئاستە بەرزەی ئێمە و جیهانیش دەیبینین یەکێکە لەو بابەتە سەرسوڕهێنەرانەی ناوچەکە و جیهانێش کە چۆن لەم دنیا جەنجاڵە سیاسی و فکری و ئاستە ناوچەیی و نێودەوڵەتیەکاندا دیمەنەکانی رۆژاڤا هەر وەک خۆیان ماون. دوا وتە: لە مێژووی کورددا هیچ قەوارەیەک بە وێنەی رۆژاڤا نەبووە و گەر یەک ئەزمونی کوردی خاوەن پرۆژەیەکی سیاسی لەو جۆرە بوونایە کە ستراتیج پەرژینی قەوارەکەی تەنی بوایە ئەوا کورد و مرۆی کورد ئێستا لە شوێنێکی تر دەبوون.

ئامادەکردنی هاوڵاتی بۆ ئەم ڕاپۆرتە پانۆڕاماییە لەگەڵمان بن: حوکمڕانێتیی لە هەرێمی کوردستان وەکو بانگەشە، سیستمێکی دیموکراسییە بە هەموو پێکهێنەرەکانییەوە. پێکهێنەرەکانی سیستمی دیموکراسیی لە هەڵبژاردنی پاک و ئازادانە، مافی دەربڕینی بیروڕا، سەربەخۆیی و سەروەری یاسا و دەزگاکانی قەزا و یەکسانبوونی هاونیشتمانیان، تڕانسپارێنسیی، مافی گردبوونەوە و خۆپیشاندان و مافی مرۆڤ، دادپەروەریی لە بەشکردنی سامان و داهات، ماف و ئەرکی ڕوون و دیاریکراو لە هەر ناوەند و دەزگایەکدا، ... هتد پێکدێن.  پێکهاتەی دەسەڵاتدارێتیی لە هەرێمی کوردستان، بەسەر دوالیزمێکی تونددا دابەش بووە. ڕووخسارێکی دیموکراتیک و ناوەڕۆکێکی دژە دیموکراسی. دەسەڵاتداران سیستمەکەیان بەجۆرێک لێکردووە کە ناوەند و ڕێکخراوەکان لە ئاستی ناوخۆیی، ناوچەیی و جیهانی کە داکۆکیکارن لە هەر یەکێک لە پێکهێنەرەکانی سیستمێکی دیموکراسیی، هەردەم لە ڕێگەی ئەو نامە ڕاستەوخۆیانەی بۆ دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستانیان ناردووە و هەروەها هەموو ئەو بەیاننامە و ڕاپۆرتانەی بڵاویان کردوونەتەوە، ڕەخنەگرتن و ئاگادارکردنەوەی وورد و هەندیجار توند بوون لە شێوازی حوکمڕانێتیی هەرێم، کە دژایەتیکردنە بە بنەما و پێکهێنەرەکانی سیستمی دیموکراسیی و تابێت نیشانەی پرسیاری ڕەوایەتیی لەسەر سیستمەکە تۆخ کردووەتەوە.  لانیکەم لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا، چەندین ناوەندی سیاسیی نێودەوڵەتیی و چەندین ڕێکخراوی جیهانیی لە نموونەی ئەمنستی ئینتەرناسیۆنال، ڕێکخراوی مافی مرۆڤی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان، پەرلەمانی ئەوروپا و چەندین دەزگای دیکەی کاریگەر لەسەر سیاسەت و ڕای گشتیی جیهان، چەندین ڕاپۆرت، بەیاننامە و نووسراویان دەرکردووە و بڵاوکردووەتەوە لەبارەی پێشکارییە یاسایی، سیاسیی و مەدەنییەکانەوە لەلایەن دەسەڵاتداریتیەوە لە هەرێمی کوردستان. لە کاتێکدا ئەو ڕێکخراو و دامەزراوانە، خۆیان لە سەردەمێکدا هێزی پالپشتییکار و یارمەتیدەری دروستبوون و سەرپێکەوتنی حکومەتی هەرێم و دەسەڵاتدارێتیی بوون لە کوردستان. بەڵام حکومەتی هەرێم بەجێی بەدەمەوەچوون و پیشاندانی پێشوازیی و کرانەوە بۆ راپۆرت و بەیاننامەکان و لە ئەنجامیشدا بەخۆداچوونەوە و خۆ باشتر کردن، هەستا بە دروستکردنی دەستەیەک بە ناوی دەستەی وەڵامدانەوەی ڕاپۆرت و بەیاننامە نێودەوڵەتییەکان. هەموو جارێکیش سەرۆکی ئەو دەستەیە لە کۆنگرە ڕۆژنامەوانییەکانیدا، وەڵامی ئەو ڕاپۆرت و بەیاننامانەی دەدایەوە بەوەی کە گوایا ئەوانە هەمووی ناراستین و درۆی هەڵبەستراون و چەواشەکاریین. سەرکوت و پێشێلکارییەکان لەسەر ئاستە جۆراوجۆرەکان ڕوخساری دەسەڵاتداریتییەکەیان داپۆشیوە. لە توندوتیژیی و دەستگیرکردنی ڕۆژنامەنووسانەوە تا دەگات بە تیرۆر کردنیان. لە توندوتیژیی و دەستگیرکردنی خۆپیشاندەران و چالاکوانانی مەدەنییەوە بیگرە تا دەگات بە تیرۆرکردنیان. ئەمە بۆ هەندێک لە نووسەران، ڕۆشنبیران و تەنانەت تا دەگات بە مامۆستایانی زانکۆ و ئەکادیمیستەکانیش ڕاستە.  سەرباری ناهاوسەنگیی لە دابەشکردنی سامان و داهاتی هەرێمەکە و گەندەڵییەکی زۆر و ناروونی لە سروشت و پێکهاتەی سیستمەکە و دەسەڵاتدارێتییەکەدا. هەروەها پاشەکشەی تەواوەتی مافی مرۆڤ و مافی هاوڵاتییان و یەکسانیی و دادپەروەریی لە ناو کۆمەڵگادا. شێوازە سەرەکییەکانی سەرکوتکردن - بڵاوەپێکردنی خۆپیشاندانەکان بەشێوەیەکی توندوتیژانە: خۆپیشاندانی ئاشتیانە، بەتایبەتی لەلایەن مامۆستایانەوە کە داوای مووچە نەدراو و دواخراوەکانیان دەکەن، بە هێز و زیادەڕۆییکردنەوە لە توندوتیژییدا، لەنێویاندا گازی فرمێسکڕێژ و ئازاردانی جەستەیی و دەستگیرکردنیش. - بە ئامانجگرتنی ڕۆژنامەنووسان: ئازاردان، دەستگیرکردنی پەیامنێران لەکاتی ڕووماڵکردنی ناڕەزایەتییەکان یان هەڕەشەلێکردنیان و شکاندن یان دەستگرتن بەسەر کەلوپەلی ڕۆژنامەوانییدا. هەندێکیان ئاگادارکرانەوە کە واز لە ڕەخنەگرتن لە حکومەت بهێنن یان ڕووبەڕووی مردن دەبنەوە. - هەڕەشەلێکردن، ئازاردان و دەستگیرکردنی نووسەران و چالاکوانانی مەدەنیی و مافەکانی مرۆڤ، لەسەر نووسین، پۆست و کۆمێنت لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان کە ڕوانگەیەکی ڕەخنەییان هەبووبێت لەبارەی دەسەڵاتدارانەوە. - هەراسانکردنی یاسایی: یاسای ناڕوون سەبارەت بە ناوزڕاندن و خراپ بەکارهێنانی ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان، بەکارهێنراوە بۆ دادگاییکردنی کەسانی ناڕازیی و سەپاندنی سزای توند بەسەریاندا. پرسە سیستمییەکان - بێ سزایی: زۆرێک لە ئەنجامدەرانی توندوتیژیی دژی ڕۆژنامەنووسان و چالاکوانان بە بێ ناسنامە و ئاشکراکردن و بێ سزا، ماونەتەوە. - دادپەروەری سیاسی: زۆرجار ڕێڕەوە یاساییەکان خزمەت بە ئامانجە سیاسییەکانی دەسەڵاتداران دەکەن، لەبەرئەوەی ڕەخنەگران بێدەنگ دەکەن نەک دادپەروەری بپارێزن. - سەرکوتکردنی میدیا: دەزگا مێدیاییە سەربەخۆکان زۆر جار ڕووبەڕووی سەرکوتکردن بوونەتەوە و ڕۆژنامەنووسان بە شێوەیەکی ڕۆتینی ڕێگرییان لێدەکرێت لە کارکردنی ئازادانە. ئەمە سەڕەڕای ئەوەی هەڵاواردکردنێکی گەورەی هاوکاریی مادیی و دەستگیرۆییکردنی هەمەلایەنە دەکرێت لە نێوان میدیا سەربەخۆکان و میدیا حزبییەکان و نزیکەکان لە دەسەڵاتدارانەوە.  ئەم ڕاپۆرتە ‌پیشاندانی چەند گۆشەیەکی هەڵوەرینی سیستماتیکیانەی مافە مەدەنییەکان و ئازادییەکان و مافەکانی مرۆڤ و دادپەروەریی بوو لە هەرێمی کوردستان.  ئایا تۆ پێت وایە بەردەوامبوونی دەسەڵاتدارانی هەرێم لەسەر هەمان ڕێڕەوی حوکمڕانیی، چی لێدەکەوێتەوە و خۆیان و خەڵکیش دەگەیەنێت بە کوێ؟ بەدەر لەو پرسانە، بۆچوونی تۆ چییە، لەسەر هەر پرسێکی دیکەی پەیوەندیدار بە شێوازی حوکمڕانێتییەوە لە هەرێمی کوردستان؟

کامەران ئیبراهیم شێروانی -  ئایا کەشتییگەلە تارماییەکان چین؟  -  کەشتییگەلە تارماییەکان چی دەکەن و بۆچی بە مەترسی بەرز هەژمار کراون؟ -  نوسراوەکە زەنگی ئاگادارکردنەوەیەکی ڕاستەقینەیە یان کارتی فشار؟ زانیاری وورد لەم ڕاپۆرتەدایە و لەگەڵمان بن: لە ژێر ئاسمانی شینی کەنداودا، لەو شوێنەی خوێنبەری ئابووریی عێراق لێیەوە بۆ جیهان دەکرێتەوە، جەنگێکی نهێنی و تەکنەلۆژیی سەردەم بە بێدەنگی بەڕێوەدەچێت. ئەمجارە، بێدەنگییەکە لەلایەن خودی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ـەوە شکێندرا، ئەویش لە ڕێگەی نووسراوێکی فەرمیی " نهێنی و زۆر بەپەلە" کە ئاراستەی دەزگای ئاسایشی نیشتمانی کراوە. ئەم بەڵگەنامەیە، کە واژۆی بەڕێوەبەری گشتیی کۆمپانیاکەی لەسەرە، وەک بۆمبێک تەقییەوە و پەردەی لەسەر شانۆیەکی مەترسیداری تاڵانکاریی ڕێکخراو هەڵدایەوە. نووسراوەکە چیرۆکی "کەشتیگەلە تارماییەکان" دەگێڕێتەوە؛ کەشتیگەلێک کە بە فێڵی دیجیتاڵی و چاونەترسییەوە، سامانی نیشتمانیی عێراق لەبەرچاوی جیهان تاڵان دەکەن. بەڵام پرسیارە ستراتیژییەکە ئەوە نییە کە چی ڕوودەدات، بەڵکو ئەوەیە: بۆچی سۆمۆ لەم کاتەدا بڕیاریدا ئەم نهێنییە گەورەیە ئاشکرا بکات؟ بەپێی ناوەڕۆکی نووسراوەکە، سۆمۆ لە ڕێگەی پلاتفۆرمە جیهانییەکانی چاودێرییەوە جووڵەی ژمارەیەک کەشتیی گوماناویی لە بەندەرەکانی ئوم قەسر و خۆر زوبێر تۆمار کردووە. ئەم کەشتییانە بە دوو شێوازی پێشکەوتوو کاردەکەن کە لە بەڵگەنامەکەدا بە "مەترسیی بەرز" پۆلێن کراون. یەکەم، لە ڕێگەی "فێڵی دیجیتاڵی" سیستەمی ناسینەوەی خۆکاری کەشتییەکان دەخەڵەتێنن تا شوێنی ڕاستەقینەی خۆیان بشارنەوە. دووەم، لە ڕێگەی "مامەڵەی نهێنی و گواستنەوەی بار لە کەشتییەکەوە بۆ یەکێکی تر"، لە تاریکیدا و بە کوژاندنەوەی سیستەمەکانیان، نەوتە دزراوەکە دەگوازنەوە بۆ کەشتیی دیکە کە ناسنامەی یاسایی ساختەیان هەیە. بەڵام ئاشکراکردنی ئەم زانیارییانە لەلایەن سۆمۆوە، کە بە دڵی کەرتی نەوتی عێراق دادەنرێت، تەنها ڕاپۆرتێکی تەکنیکی نییە. دەرکەوتنی ئەم بەڵگەنامەیە و ئاراستەکردنی بۆ باڵاترین دەزگای ئەمنی لە وڵاتدا، لەگەڵ ناردنی کۆپییەک بۆ دەزگای هەواڵگری، نووسینگەی ڕاوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی، وەزارەتی بەرگری، و فەرماندەیی هێزی دەریایی، ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە بابەتەکە لە دزییەکی ئاسایی گەورەترە. ئایا "پەرداخەکە پڕ بووە" و سۆمۆ وەک دامەزراوەیەک هەستی بە بێدەسەڵاتی کردووە لە بەرامبەر قەبارەی تاڵانییەکە و ئەو هێزانەی پشتیوانی دەکەن؟ یان ئایا ئەمە جووڵەیەکی حیساب بۆ کراوە لەناو ململانێی هێزەکاندا؟ گۆڕانکاری لە هاوکێشە سیاسییەکاندا لەوانەیە بووبێتە هۆی کردنەوەی ئەم دۆسیەیە وەک "کارتێکی فشار" دژی ئەو هێز و لایەنە سیاسییە ناوخۆییانەی کە گومان دەکرێت سوودمەند بن لەم تاڵانییە و پشتیوانی لۆجستی و ئەمنی بۆ دابین دەکەن. ئەم کردارە نزیک لە مەحاڵە، کە بەبێ پشتیوانیی ناوخۆیی ئەنجام بدرێت. کلیلە ونبووەکەی ئەم تاوانە ڕەنگە لەسەر وشکانی و لەناو خودی دامەزراوەکانی عێراقدابێت. هەر لێرەدایە کە ڕستە یەکلاکەرەوەکەی ناو نووسراوەکەی سۆمۆ مانایەکی قووڵتر وەردەگرێت، کاتێک بە ڕوونی دەڵێت: "دەمانەوێت دووپاتی بکەینەوە کە هەموو ئەم کەشتییانە لەناو خشتە فەرمییەکانی بارکردندا نین کە لەلایەن کۆمپانیاکەمانەوە ئامادە کراون". ئەم ڕستەیە نەک هەر مۆری کۆتایی لەسەر تاوانەکە دادەنێت، بەڵکو ئاماژەیەکی ناڕاستەوخۆیە بۆ ئەوەی کە دەسەڵاتێک لە سەرووی سۆمۆوە ئەم کارە ڕێکدەخات. زیانەکانی ئەم تاوانە، کە ساڵانە بە سەدان ملیۆن دۆلار دەخەمڵێنرێن، تەنها ژمارە نین، بەڵکو دزینی داهاتووی وڵاتێکن. سۆمۆ بەم نووسراوەیە ئەرکی خۆی جێبەجێ کردبێت یان یارییەکی سیاسیی نوێی دەستپێکردبێت، لە هەردوو حاڵەتدا حکومەتی عێراق و دەزگا ئەمنییەکانی لەبەردەم تاقیکردنەوەیەکی مێژووییدان. پرسیارە گەورەکە ئەوەیە: کێ لەپشت ئەم کەشتیگەلە تارماییانەوەیە؟ بێدەنگی و کاردانەوەی لاواز، گومانەکان زیاتر دەکات و مانای بەشداریکردن لە تاوانەکەدا یان ملکەچبوون بۆ ئەو هێزانە دەگەیەنێت کە لە پشتییەوەن. ئەم دۆسیەیە تاقیکردنەوەی ڕاستەقینەی ئیرادەی دەوڵەتە لە بەرامبەر هێزی سێبەرەکاندا؛ ئایا دەتوانێت ڕووبەڕووی ئەو ڕاستییە تاڵە ببێتەوە  کە دزەکانی سەدەی بیست و یەک، تەکنەلۆژیا و پشتیوانیی ناوخۆییان هەیە و لە دەریاکان بێباکانە کاردەکەن.

نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند زیاتر لە دوو ملیۆن فەلەستینی لە غەززە ڕووبەڕووی قەیرانی برسێتی و بەدخۆراکى بوونەتەوەو ژمارەی گیانلەدەستدان بەهۆی بەدخۆراکییەوە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ لە زیادبووندایە. دامەزراوەی مرۆیی غەززە کە گرووپێکە و لەلایەن ئیسرائیل و ئەمریکاوە پاڵپشتی دەکرێت، لە کۆتایی مانگی ئایارەوە لە غەززە کاردەکات. دەڵێت تا ئێستا 91 ملیۆن ژەم و ژەمە خۆراکی دابەشکردووە بەسەر هاوڵاتیانى غەززەدا، کە زۆربەیان لە شێوەی سندوقی خۆراکدان. کەناڵى بی بی سی ڕاپۆرتێکى بڵاوکردەوەو تیایدا ئەوەى خستوەتەڕوو بەهۆی قەدەغەکردنی چوونە ناو غەززە لەلایەن ئیسرائیلەوە پەیامنێرو ڕۆژنامەنوسەکانیان نەیانتوانی ئەو سندوقانە ڕاستەوخۆ ببینێت، بەڵام بەشی دۆزینەوەی ڕاستییەکانی کەناڵەکە پێداچوونەوەی بە وێنە و زانیارییەکانی دەزگای مرۆیی غەززە کرد و قسەی لەگەڵ پسپۆڕانی هاوکاری کرد کە نیگەرانی خۆیان دەربڕی سەبارەت بە بەهای خۆراکیی ئەو پاکێجانەى دەخرێنە خوارەوە. ڤیدیۆی فەلەستینیەکان کە ناوەڕۆکی ئەو سندوقانە پیشان دەدەن لە ڕێگەی ئۆنلاینەوە بڵاوبوونەتەوە، بەڵام دامەزراوەی مرۆیی غەززە هەفتەی ڕابردوو وێنەی ئەو خواردنەی بڵاوکردەوە. دوو وێنە کە لە سۆشیال میدیا بڵاوکراونەتەوە، زۆرتر ئەو خۆراکە وشکانە دەردەخەن کە پێویستیان بە ئاو و سووتەمەنی هەیە بۆ چێشت لێنان، لەوانە مەعکەرۆنی، نۆک، نیسک، و ئاردی گەنم. هەروەها زەیتی چێشت لێنان و خوێ و هەویری کونجی لە پاکەتەکاندا دەبینرێت. دەزگای مرۆیی غەززە ڕایگەیاندووە، ئەو سندوقانە هەندێک خواردنی ئامادەکراویشیان تێدابووە، وەک حەلوا، ڕێکخراوەکە لیستێکی بۆ دابین کردووە کە وردەکارییەکانی شتەکانی ناو هەر سندوقێک و ژمارەی کالۆریەکانیان دەخاتە ڕوو، بە "لیستی پێوەر" وەسفی کردووە. بەپێی ئەم خشتەیە، سندوقێکی ئاسایی 42500 کالۆری تێدایە و "هەر سندوقێک بەسە بۆ خۆراکدانی 5.5 کەس بۆ ماوەی 3 ڕۆژ و نیو". بەگوێرەی ئاماری دەزگای مرۆیی غەززە، هەندێکجار بابەتی بەدیل وەک چا و بسکیت و شوکولاتەیشی تێدایە، هەروەها پەتاتە و پیازیش دابەشدەکرێت، بەڵام ئەو ماددانە لە حیساباتی خۆراکیدا جێگیر نین. پرۆفیسۆرێکی پەرەپێدانی یارمەتییە نێودەوڵەتییەکان لە قوتابخانەی ئابووری لەندەن شیکاری بۆ ئەو لیستە کردووە کە لەلایەن دامەزراوەی مرۆیی غەززەوە بۆ خزمەتگوزاری دۆزینەوەی ڕاستییەکانی بی بی سی دابینکراوە و ڕایگەیاندووە، لەکاتێکدا پاکەتەکە ڕەنگە کالۆری پێویست بۆ مانەوە دابین بکات، بەڵام هێشتا ئەوە کەمەو بڕێکى زیاتریان پێویستە. ستوارت گۆردۆن، مامۆستای زانکۆکە دەڵێت: "لە بنەڕەتدا ئەم سەبەتە خۆراکیە گەدە پڕدەکات، بەڵام بەهای خۆراکی کەمی هەیە". ئاماژەی بەوەشکرد: ڕێجیمێکی لەو شێوەیە دەبێتە هۆی 'برسییەتی شاراوە' بەدرێژایی چەند هەفتەیەک و ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشییەکانی وەک کەمخوێنی و کەمی توندی ڤیتامین سی زیاد دەکات". ئەندرۆ سیل، مامۆستای یاریدەدەری خۆراکی نێودەوڵەتی لە زانکۆی کۆلێژی لەندەن ڕایگەیاند، سندوقی خۆراک کەمی کالیسیۆم و ئاسن و زینک و ڤیتامینەکانی سی و دی و بی ١٢ و کەی تێدایە، هەروەها ڕایگەیاندووە کە ئەم پاکەتانە ئەو خۆراکانەیان تێدا نییە کە بۆ منداڵانی بچووک گونجاو بێت. وتیشی: "بەکارهێنانی درێژخایەنی ئەم جۆرە خۆراکانە، تەنانەت ئەگەر بە بڕی پێویست بەردەست بێت، دەبێتە هۆی کۆمەڵێک کەمی خۆراکی و کێشەی تەندروستی جددی". ئاماژەی بەوەشکرد، بە پێچەوانەی دامەزراوەی مرۆیی غەززە، دامەزراوەکانی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان بەزۆری خۆراک بەکۆمەڵ دابەش دەکەن و تەواوکەری خۆراکی ئامانجدار بۆ گروپە لاوازەکان دابین دەکەن. هەروەها بەرنامەی خۆراکی جیهانی ڕایگەیاندووە کە ئامانجیان گەیاندنی هاوکاری بەپەلەیە بۆ منداڵانی بچووک و ژنانی دووگیان. تەنانەت ئەوانەی توانیویانە ئەم سندوقانە وەربگرن پێویستیان بە ئاو و سووتەمەنی هەیە بۆ لێنانی ژەمە وشکەکان، لە کاتێکدا غەززە ڕووبەڕووی قەیرانی ئاوی سەخت و کەمیی سووتەمەنی جددی بووەتەوە. نووسینگەی مرۆیی نەتەوە یەکگرتووەکان لەم هەفتەیەدا هۆشداری دا کە قەیرانی ئاو لە غەززە بە خێرایی خراپتر دەبێت و خێزانەکان ناچار دەکرێن پەنا بۆ شێوازی ناپارێزراو و ناتەندروستی چێشت لێنان ببەن، وەک سووتاندنی زبڵ و خاشاک. بەرنامەی خۆراکی جیهانی لە مانگی ئایاردا ڕایگەیاندبوو کە دابینکردنی ڕەسمی غازی چێشت لێنان پچڕاوە و لە بازاڕی ڕەشدا دەفرۆشرێت بە نرخێکی تا ٤ هەزار لەسەد زیاتر لە نرخی پێش جەنگ.

وەرگێرانی لە عەرەبییەوە: سالار سەروای لەگەڵمان بن بۆ زانینی چیرۆکەکە: لە بەیانیەکی هێمنی مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٩٥ کاتێک شێخ خەلیفە بن حمدی دووەم لە ئوتێلێکی سویسرا قاوەی بەیانیی دەخواردەوە، هەواڵێکی بۆ هات کە دەستەکانی کەوتنە لەرزین.. چیرۆکەکە بەم جۆرە بوو؛ تەلەفۆنەکە زەنگی لێدا و شێخ خەلیفە وەڵامی دایەوە، دەنگێکی لەرزۆک پێی گوت: "جەنابی میر... شێخ حەمەدی کوڕت خۆی بە میری قەتەر ناساندووە... دەوڵەتیش بەیعەتی پێداوە".  تەلەفونەکە داخرایەوە و بێدەنگییەکی ترسناک باڵیکێشا... پاشان ئاهێکی هەڵکێشا و فرمێسک لە چاوەکانی هاتنەخوارەوە. وتی: ئەمە لەبەر ئەوە نییە کە لە دەسەڵات لابراوم... بەڵکو لەبەر ئەوەیە چەقۆکە لە کوڕەکەی خۆمەوە لێم دراوە.! بەردەوام بوو، وتی: لە ژیانمدا ڕووبەڕووی چەند نەیار بوومەتەوە، چەند قەیرانی قورسم تێپەڕاندووە... بەڵام هەرگیز بە خەیاڵمدا نەهاتووە خەنجەری خیانەت لە گۆشت و خوێنی خۆمەوە بێت.  سوپا نەبوو، توندوتیژی نەبوو، کودەتایەکی بێ خوێن بوو، بەڵام بوومەلەرزەیەک بوو لە دڵدا و وێرانکارییەک بوو لە ڕۆحدا. چیرۆکی کەوتنی "میر" لە قەتەر ئێجگار جیاواز بوو، چونکە نە لەلایەن خەڵکەوە ڕووخێنرا... نە لەلایەن هێزی دەرەکییەوە... بەڵکو لەلایەن کوڕەکەی خۆیەوە!  شێخ خەلیفە لە دەربەدەریدا مایەوە، لە دوورەوە سەیری وڵاتەکەی دەکرد... سەبارەت بە حەمەدی کوڕی، دەستی بە دەسەڵاتێکی درێژخایەن کرد کە ڕوخساری قەتەری گۆڕی. بەڵام مێژوو ڕاستییەکی تۆمار کرد: ٢٧ی حوزەیرانی ١٩٩٥... ئەو ڕۆژەی کوڕەکە لە قەتەر خیانەتی لە باوکی کرد! ئەمە بووە ئەو چیرۆکەی جیهانی هەژاند و وانەیەکی لەبیرنەکراوی لە مێژووی قەتەر نوسیەوە!

خەبات کوردە لەگەڵمان بن بۆ کۆمەڵێک زانیاریی گرنگ و سەرنجڕاکێش بە چەندین دەرئەنجامەوە، لەم ڕاپۆرتەدا: باڵا دەستی ئیسڕائیل و خەونی جێبەجێ کردنی ڕێڕەوی بازرگانی داود بە ناچاری دەبێ بگەڕێینەوە بۆ ٧ ی ئۆکتۆبەری سەرەتای ماڵکاولیی دوو ملیۆن و نیوەکەی خەڵکی غەززە و لێدوان و هەڕەشەکانی ٢٤ کاتژمێریی یەکەمی دوای ڕۆژی کارەساتەکە .! غەزاویەکان بە شکاندنی دیوارە تەلبەندیە ئەلەکترۆنیەکەی ئەو سنورەی کە ئیسڕائیل بۆی دیاری کردبوون وایان دەزانی ئیسڕائیل دەسڕنەوە .! دوای دوو ساڵ سەدان هەزار کوژراو و بریندار و پەککەوتە و ونبوو لەناو غەزاویەکان هەیە و حەماسیش تەنها چەند سەد کەسێکی لە ناو تونێلەکاندا ماوە و لە سەدا حەفتای تەواوی کەرتی غەززە کاول بووە و ڕێژەی برسیەتی گەیشتۆتە لوتکە و تەواوی ئەو ڕفێندراوە ئیسڕائیلیانەی کە لە ناو تونێلەکانیشدا دەست بەسەرن بە لاشەی مردوەکانیشەوە لە حەفتا کەس تێپەڕ ناکا و تەواوی سەرکردە باڵا بەرزەکانی حەماس و جیهادی ئیسلامیش لە ناو کەرتەکە کوژراون . لە ئێستادا ئیسڕائیل خەریکە لە ڕێی گەیاندنی خۆراکەوە ئەو زەختە نێودەوڵەتیە لە سەر خۆی سوک بکات و کۆتایی بە گەڕانەوەی دیل و لاشەی مردوەکانی بهێنێ و حەماس و جیهادی ئیسلامیش بە یەکجاری لە دەسەڵاتی بەڕێوە بردن و بەشداری کردن لە ناو تەواوی فەڵەستینیەکان بکات بە خەیاڵ . بەڵێ ئیسڕائیل بە سڕینەوەی وشەی فەڵەستین هەڕەشەی یەکجاری لە هەر دوو کەرتی ڕۆژئاوا و غەززە دەکات و دەیەوێ بیانخاتە سەر دەوڵەتەکەی و تا ماوەیەکیش هیچ حەق و حقوقێکیان پێڕەوا نەبینێ .! لە لوبنان و سوریاش تەواو دڵنیا بووەتەوە کە جارێکی تر شیعە نابنەوە باڵادەست و نابنەوە مەترسی بۆ سەر خاکەکەی . ئەوەتا لە سوریاش باڵا دەستی خۆی نیشانداوە و تەواوی ناوچە دروز نشینەکانی بۆ خۆی کردە پەرژین و ترسی نەما و خەریکە ئەو ناوچانەیە کە عەلەوی نشینیشن بە هاوکاری ڕوسیا و ئەمەریکا و فەڕەنسا لە داهاتویەکی نزیکدا بۆ ئەوانیش هەرێمێک پێکبهێنن، هاوشێوەی دروزەکان و دوور لە باڵا دەستی دیمەشق، ئاسایش بۆ خۆیان مسۆگەر بکەن.! ئیسڕائیل لە دوای ٧ ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣ وە لە کەرتی غەززە و لوبنان و سوریا و یەمەن و شەڕی ١٢ ڕۆژەی ئێرانیشدا زۆر زیرەکانە و بە هەماهەنگیەکی تەواوی سوپاکەی و دەزگا سیخوڕییە (شاباک) ەکەی نەک هەر سەرکەوتنی گەورەی بە دەست هێناوە بگرە تورکیا و تەواوی دەوڵەتانی ناوچەکەشی خستووەتە ژێر ڕکێفی خۆیەوە لە لایەک و لە لایەکی تریشەوە بە هێنانە پێشەوەی بیرۆکەی یەکگرتویی و پێکەوە ژیانی هەر سێ ئاینەکەی ئیبراهیمی، هەموویانی جوجکە ترسێن کردووە چونکە لە ئەو چوار ئەو دەوڵەتەی ( لوبنان و سوریا و یەمەن و ئێران ) کە پەلاماری داون خێرا و زۆر بە شێوەیەکی کاریگەرانە کەوتووەتە کۆتایی هێنان و تەسفیە کردنی سەرکردە سەربازیەکانیان لە پێش هەموو چالاکیەک . لەو کاتەوەی کە ناتانیاهۆ نەخشە و پلانی ئیسڕائیلی گەورەی کردووەتە دروشم و هەوڵی بۆ دەدا و تەواوی دەوڵەتانی ناوچەکەی پێ جوجکە ترسێن دەکات ، قەت نابینین هیچ دەوڵەتێکی ناوچەکە ورتەیەکیش لە دەمیان بێتە دەرەوە و دژایەتی بکەن . وەکو چۆن هیچ دەوڵەتێکمان نەبینی دژایەتی خۆی بە ئاشکرا بۆ پەیماننامە ئیبراهیمیەکە دەرببڕێ و بە هەر دە پەنجەیان بۆی ئیمزا نەکەن، بە هەمان شێوە پلانی ڕێڕەوی بازرگانیی داودیش کە هاوتەریب لەگەڵ پەیماننامە ئیبراهیمیەکە بانگەشەی بۆ دەکات، خەریکە دەبێتە ڕاستی و دوور نیە چەند مانگێکی تر تەواوی پڕۆژەکە لە دایک نەبێ. ئەویش لە ڕێی ناچارکردن و باڵادەستیان بە سەر هەر سێ پارێزگای دروزنشینی قونەیتەرە و دەرعا و سوەیداوە و لە ئێستادا تەنها ئەو ناوچەیە ماوە کە لە تەنەفی سێکوچکەی ( ئەردەن عێڕاق سوریا ) تا دەگاتە ئەبو کەمال کۆنتڕۆڵبکرێ و لە ئێستاشدا خەریکی گەیاندنی ئەو سێ پارێزگاییە بە ئیسڕائیلەوە و شەو و ڕۆژ سوپا خەریکی کردنەوەی ڕێگایەکی فراوان و گەورەیە لە جۆلانەوە تا شاری سوەیدا .! تورکیا و ئیسڕائیل هەر چەندە لە ڕواڵەتدا وا دەردەکەوێ کە بوونەتە دوژمنی سەر سەختی یەکتری ، بەڵام لە ڕاستیدا ئەردۆگانی سەرۆک کۆماری تورکیا ئەوەندەی خزمەتی پلانەکانی ئیسڕائیل دەکات لە ناوچەکە، ئەوەندە خزمەتی بەرژەوەندیەکانی تورکیا ناکات، چونکە ترسی پارچە پارچە بونی دەوڵەتە لەرزۆکەکەی تورکیا وەکو کێچ کەوتووەتە کەوڵیان و ناوێرن هیچ جوڵەیەکی سیاسی و سەربازی وا گەورە بکەن کە ببێتە مایەی ڕووبەڕوبونەوە لە گەڵ ئیسڕائیلیەکاندا ، ڕۆژانەش هەموو لایەک بە چاوی ڕوون دەیبینین کە چۆن ئەو ئەلغام و تەڵانەی یەکتری پوچەڵ دەکەنەوە و لە دژایەتیان زیاتر ئیسڕائیل باڵا دەست تر دەکەن بە تایبەتیش لە سوریادا چونکە چەندین مانگە بەشار ئەسەد نەماوە و ئەحمەد شەرعێکی لاواز و بودەڵەی بووکەڵە ئاسایان قیت کردووەتەوە و بە کەیفی خۆیان یاری پێدەکەن و گەلی سوریای پێ جەرگ سوتاو تر و پارچە پارچە تر دەکەن .! تورکیا چەندین مانگ دوای ئەسەد لە ڕێی چەتە بەکرێگیراوەکانیەوە شەڕێکی چوار مانگەی ناڕەوای لە گەڵ هێزەکانی هەسەدە بەرپا کرد و هیچ سەرکەوتنێکی بەدەست نەهێنا ، لەو ماوەیەدا تورکیا نەیتوانی هیچ بنکەیەکی سەربازی لە سوریا ئاوەدان بکاتەوە و تەواوی ئاسمانی سوریا کۆنتڕۆڵ بکات و نە توانی پارێزگای حەڵەب بگەڕێنێتەوە ژێر ڕکێفی خۆیەوە و هیچ عەقدێکی بازرگانی گەورەشی دەستکەوت نەکەوت لە سوریا ، هەر هیچ نەبێ تۆڵەی ئەو زیانانە بکاتەوە کە چەندین ساڵە سوریای کردووەتە یاریگاکەی خۆی و بە کەیفی خۆی کوشتن و کوشتارگەی تێدا ئەنجام دەدات .! بیرۆکە و هەڕەشەی هەڵوەشاندنەوە و پارچە پارچە کردنی تورکیا ماخۆلانی مێشکی تەواوی تورکی بە خۆیەوە سەرقاڵ کردوە ، دەنا قەت نەماندەدیت تورکە بۆرەکی ڕەگەز پەرستی وەکو ( دەوڵەت باخچەلی ) ئاوڕێ لە کوردان بداتەوە و سڵاوێکیان لێبکات و چەندین جاریش بە بەلەمێ بگاتە ئیمڕاڵی و بە چەندین کۆبونەوە و وەعد و وعود قەناعەت بە سەرۆکێکی ٢٦ ساڵ زیندانی کراو بهێنن و چیان بووێ بۆیان جێبەجێ بکەن بەو مەرجەی ئاڵا سورە خوێناویەکەیان تا ماوەیەکی تریش شەکاوە بێت . هەموو لایەک دەیبینن کە چۆن تۆم باراک دەپاڕێتەوە و داوا لە هەسەدە دەکات هەرچی زووە بە هانای دیمەشقەوە بچن هەتا نەڕوخاوە . یان ئەوەتا دروزەکان ئەوە هەفتەی دووەمە داوای گەیشتنی هێزەکانی هەسەدە دەکەن کە بە هانایانەوە بچن ، دوور نیە ڕۆژانی داهاتووش ڕوسیا و ئەمەریکا و فەڕەنساش بە هەمان شێوە ئەوانیش داوا لە هێزەکانی هەسەدە نەکەن کە ڕوو لە ڕۆئاوای سوریا بکەن و عەلەویەکانیان پێ بپارێزن . بەڵام هەیهات بۆ ژیری و عاقڵی سەرکردەکانی هەسەدە کە تا ئێستا وەکو کێوێکی بەرز لە ناوچەکەدا خۆیان ڕاگرتووە و بە فیتی هیچ لایەک هەڵناخەڵەتێن هەتا تەواوی مافە ڕەواکانی خۆیان مسۆگەر نەکەن .! لێرەدا دەردەکەوێت کە بیرۆکەی هەر شەڕ و ئاژاوەیەک ئەگەر لە ناوچەکە ڕوبدات ڕاستی ئەوە ئاشکرا دەکات کە دەرنجامی ئەو کێشمە کێشە و ئاڵۆزیانە پشکی شێر هەر لە قازانجی کورد و کێشە ڕەوایەکەیدا دەبێت

بڕوا سەتار چۆن ناوی یاریگا بەناوبانگەکەی تورکیا، فەنەرباخچە، لە ناوی براندێکی تورکییەوە دەگۆڕێت بۆ ناوی براندێکی کوردی؟ ئەو ناوە کوردییە چییە و دەگەڕێتەوە بۆ چی؟ حەمید ئولوکایا، کێیە و بۆچی لە تورکیا جێی نابێتەوە و دەچێتە ئەمریکا؟ ئەی چۆن وبە چی شێوەیەک دەگەڕێتەوە تورکیا؟ لەگەڵمان بن بۆ ئەم ڕاپۆرتە: یاریگای یانەی فەنەرباخچە، کە لە ساڵی ١٩٠٨ لە ناوچەی قادیکۆی لە ئیستەنبوڵ درووستکرا و لەدوای دامەزراندنی کۆماری نوێی تورکیا بووە یانەی دڵخوازی مستەفا کەمال ئەتاتورک، دامەزرێنەر و سەرۆکی تورکیا، ئێستا ناوی براندێکی کوردی لێنراوە. ڕۆژی شەممەی ڕابردوو، حەمدی ئوڵوکایا، خاوەنی براندی جیهانی شیرەمەنی (چۆبانی)، لەگەڵ یانەی فەنەرباخچە گرێبەستێکی بازرگانی واژۆ کرد، کە تێیدا بۆ ماوەی پێنج وەرزی یاری کردن، یاریگای ئەو یانەیە ناوی لێ بنرێت (یاریگای چۆبانی)، کە پێشتر ماوەی ٢٠ ساڵ بە ناوی (کۆمپانیای ئولکەر) بوو. ئەم هەنگاوەی یانەکە و گۆڕینی ناوی یاریگاکە بە ناوی براندێکی کوردی، ناڕەزایەتی زۆری ڕەگەزپەرستەکانی لێ کەوتووەتەوە. یەکێک لە ڕۆژنامەنووسە وەرزشییەکانی تورکیا، کە لایەنگری (ئی پارتی)یە، نووسیویەتی: لە یاریگای ئەتاتورکەوە بۆ یاریگای تیرۆر. بەهۆی پشتیوانی بەردەوامی خاوەنی براندی چۆبانێ لە خەباتی گەلی کورد لە باکوور و ڕۆژئاوای کوردستان، حەمدی ئولوکایا هەمیشە وەک هاوکاری تیرۆر ناوی دەهێنرا و بە بازرگانێکی نزیک لە پەکەکە ناسێنرابوو، بەم هۆیەشەوە گەڕانەوەی بۆ تورکیا و باکووری کوردستانی لێ قەدەغە کرابوو. حەمدی ئولوکایا، کوردێکی شاری ئەرزنجانی باکووری کوردستانە و بەهۆی سیاسەتی پەڕگیری تورکیا بەرامبەر بە کورد، ساڵی ١٩٩٥ لەگەڵ خێزانەکەی باکووری کوردستان بەرەو ئەمریکا بەجێدەهێڵێت و ساڵی ٢٠٠٥ براندی چۆبانی درووست دەکات. ساڵی ٢٠١٤ لەگەڵ سەرکەوتنی داستانی شەڕی کۆبانێ، حەمدی ئولوکایا خاوەنی براندی جیهانی چۆبانی وتبووی: کاتێک لە گوندەکانی کوردستانەوە ڕۆیشتم، خەونم دەبینی ڕۆژێک براندێکی کوردی درووست بکەم و لە جیهان دەنگ بداتەوە، هاوکات لەگەڵ سەرکەوتنی شەڕڤانانی کورد لە کۆبانێ، براندی چۆبانێش سنوورەکانی بڕی و هاوشانی سەرکەوتنی کۆبانێ بە جیهاندا بڵاوبووەوە، بۆیە ئێستا ئاسوودەم و خەونەکەم بەدیهات. ژیان وایە، ڕۆژێک فیکە بە کوردی قەدەغە بوو، ئێستا یاریگا و یانەی ڕەگەزپەرستەکان بەڕێوە دەبات.

کامەران ئیبراهیم شێروانی لەگەڵمان بن بۆ ئەم ڕاپۆرتە: لە قووڵایی مێژووی هاوچەرخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، چیرۆکی هەندێک پڕۆژەی ستراتیژی لەگەڵ چارەنووسی گەلاندا تێکەڵ دەبن. یەکێک لە دیارترین ئەو چیرۆکانە، چیرۆکی بۆریی نەوتی عێراق-تورکیایە؛ ئەو شادەمارە پۆڵایینەی کە دەیان ساڵ بوو دڵی ئابووریی عێراقی بە بازاڕەکانی جیهانەوە دەبەستەوە و وەک ڕووبارێکی ڕەشی زێڕین، سامانی نیشتمانێکی بەرەو دەروازەکانی دەریا دەگواستەوە. سەرەتای ئەم داستانە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٧٣، کاتێک بەغدا و ئەنقەرە خەونێکی هاوبەشیان کرد بە ڕاستی. لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی دوولایەنە، بناغەی پردێکی ئابوورییان دانا کە نەوتی باکووری عێراقی دەگەیاندە بەندەری جەیهانی تورکیا. بۆ دەیان ساڵ، لێشاوی نەوت لەم بۆرییەدا نەدەپچڕا و هێمای هاوکاری و هاوسێیەتییەکی پتەو و بەرژەوەندیی دوولایەنە بوو. بەڵام وەک زۆرێک لە داستانە گەورەکان، سێبەری ناکۆکی و ململانێی سیاسی بەسەر ئەم هاوبەشییەشدا کشا. پایەکانی ئەم پەیوەندییە لەرزۆک بوون کاتێک لێکدانەوە جیاوازەکان بۆ ڕۆح و دەقی ڕێککەوتنە کۆنەکە سەریان هەڵدا. حکومەتی فیدراڵی عێراق، کە خۆی بە تاکە میراتگری یاسایی بەڕێوەبردنی سامانی وڵات دەزانی، سکاڵای لەسەر پێشێلکارییەکانی تورکیا تۆمار کرد. ئەم ناڕەزایەتییە گەیشتە لوتکە و دۆسیەکە سنوورەکانی بڕی و لە هۆڵەکانی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس گیرسایەوە. لە مارسی ٢٠٢٣، دەنگی دادگا بە قازانجی عێراق لێیدا. وەڵامی ئەنقەرە خێرا و یەکلاکەرەوە بوو: بێدەنگکردنی ئەو بۆرییەی کە ڕۆژێک هێمای ژیان بوو. ئەم وەستانە، کە زیاتر لە ساڵێکە بەردەوامە، گورزێکی کوشندەی لە داهاتی گشتیی عێراق وەشاندووە و بووەتە هۆی لەدەستدانی ملیارەها دۆلار. بەڵام ئێستا قەیرانەکە لە ڕاگرتنێکی کاتی تێپەڕیوە. تورکیا بە ئاشکرا کار بۆ کۆتاییهێنانی یەکجاری و داخستنی هەمیشەیی دۆسیەی گرێبەستە کۆنەکەی ساڵی ١٩٧٣ دەکات. ئەنقەرە بڕیاری دادگای پاریس وەک خاڵی کۆتایی بۆ شەرعیەتی ئەو ڕێککەوتنە مێژووییە دەبینێت و پێی وایە چیتر پابەند نییە پێوەی. بۆیە، ڕاگرتنی بۆرییەکەی تەنها وەک کارتێکی دانوستان بەکارناهێنێت، بەڵکو وەک ڕاگەیاندنی کۆتاییهاتنی قۆناغێکی دیاریکراو بەکاری دەهێنێت و داوای داڕشتنەوەی بناغەیەکی یاسایی و بازرگانیی تەواو نوێ دەکات کە لەگەڵ هاوکێشە سیاسییەکانی ئەمڕۆی ناوچەکەدا بگونجێت. چارەنووسی ئەم هێڵە ستراتیژییە لە گۆڕەپانی ململانێی سیاسی و ئیرادەی نێودەوڵەتیدا هەڵپەسێردراوە. پرسیارە گەورەکە چیتر تەنها ئەوە نییە کە ئایا کەی بۆرییەکە دەکەوێتەوە کار، بەڵکو ئەوەیە: ئایا عێراق و تورکیا دەتوانن لەسەر مەرجەکانی کۆتاییهێنان بە ڕێککەوتنی پێشوو و دەستپێکردنی قۆناغێکی نوێ بگەنە ڕێککەوتن؟ یان ئایا ئەم شادەمارە پۆڵایینە بۆ هەمیشە دەبێتە شوێنەوارێکی سەردەمی ناکۆکییەکان و چیرۆکی هەلێکی لەدەستچووی ئابووری و زیانێکی ستراتیژیی گەورە بۆ نەوەکانی داهاتوو دەگێڕێتەوە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە، تەنیا لە دەستی ئەندازیار و تەکنیککاراندا نییە، بەڵکو لە دەستی ئەو سەرکردانەدایە کە دەبێت بڕیار بدەن کام ڕێگا هەڵدەبژێرن: ڕێگای ململانێی بەردەوام، یان ڕێگای بنیاتنانەوەی پردی متمانە لەسەر بنەمایەکی نوێ.

ئامادەکردنی هاوڵاتی بۆ زانینی ووردەکارییەکان، لەگەڵمان بن بۆ ئەم ڕاپۆرتە: لە دوای کەوتنی ئەسەد و بەدەسەڵات گەیشتنی ئەحمەد شەرع، وەکو سەرۆکی نوێی سوریا بۆ قۆناغی کاتیی و ڕاگوزەریی، دەستەیەکی سێبەر کۆنترۆڵی بەهێزی سیستەمی ئابووریی سوریایان گرتووەتە دەست. ئەم دەستەیە بە نهێنی کاردەکات و هەرگیز بە فەرمی ڕانەگەیەندراوە. دەستەکە خەریکی دووبارە داڕشتنەوەی سیستمی دارایی وڵاتەکەن کە لە دەرەوەی چاودێریی گشتیی و لە سێبەردا، کارەکانیان ئەنجام دەدەن. دەستەکە لەلایەن حازم شەرع، برا گەورەی ئەحمەد شەرع و ئیبراهیم سوکاریە کە نازناوی ئەبو مەریەم ئوستڕالییە، سەرپەرشتیی دەکرێت. ئەبومەریەم، ئوسترالییەکی بە ڕەچەڵەک لوبنانییە کە بەهۆی یارمەتییدانی مادییانە و پارەدارکردنی بۆ گروپە تیرۆریسستییەکان، سزای بەسەردا سەپێنراوە. لە ماوەی نزیکەی حەوت مانگدا، دەستەکە دەستی بەسەر زیاتر لە یەک ملیار و ٦٠٠ ملیۆن دۆلاری ئەمریکیی لە سەروەت و ساماندا گرتووە کە نزیکەی یەک ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دۆلار لە سێ بازرگانی سەردەمی ئەسەد و لانیکەم ١٣٠ ملیۆن دۆلار لە کۆمپانیاکانی بواری پەیوەندییەکان کە پێشتر لەگەڵ ڕژێمەکەی ئەسەد پەیوەندییان هەبووە.  ئەبو مەریەم و حازم شەرع کێن؟ • ئیبراهیم سوکاریە کە ناسراوە بە ئەبو مەریەم ئوستڕاڵی، وەکو وەسف دەکرێت پیاوێکی ڕیش درێژە بە تفەنگێکەوە، بە زمانی عەرەبیی بە لەهجەیەکی ئوسترالیی قسە دەکات. ئەو لەلایەن ئوسترالیاوە بەهۆی یارمەتیدان و پارە پێشکەشکردنی بە تیرۆر، سزای بەسەردا سەپێنراوە. ئەبو مەریەم ئێستا ڕۆڵێکی سەرەکیی دەگێڕێت لە داڕشتنەوەی ئابووریی سوریا. چاکسازیی یان ئۆلیگارشیی نوێ؟ لە کاتێکدا کە لە ڕواڵەتدا وا دەردەکەوێت، قۆناغی گواستنەوە لە سوریا کۆتایی بە دەزگا ئەمنییەکانی ئەسەد هێناوە و سەرکوتی گشتی کۆتایی پێهێناوە، بەڵام لە ڕاستییدا چەسپاندنی دەسەڵاتی ئابووریی، زەنگی ئاگادارکردنەوەیە بۆ ئەوەی کە ڕەنگە ئۆلیگارشییەک جێگەی ئۆلیگارشییەکی دیکە بگرێتەوە. ڕەخنەگران دەڵێن سروشتی ناڕوونی دەستەکە و سەرکردایەتییەکەی، کە لە بەرپرسە بڕیاربەدەستە خێزانییەکان و ناوە گوماناویی و ساختەکان پێکدێن، پرسی شەفافیەتی سیستمەکە و توانای پێکەوەگرێدانێکی باوەڕپێکراو لەگەڵ ئابووریی جیهانییدا، دەخەنە ژێر پرسیار و گومانەوە.  • حازم شەرع، پارێزەر و ئابووریناسێکە کە هیچ ناونیشان و پلەیەکی دیاریکراو و فەرمیی لە حکومەتدا نەبووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەگەڵ ئەحمەد شەرع بووە لە نوێنەرایەتییە دیپلۆماسییەکان، بۆ نموونە کۆبوونەوە لەگەڵ شا محەممەد سەلمان لە ڕیاز، و چاوەڕوان دەکرێت سەرپەرشتی سندوقی نوێی سەروەریی بۆ سامانی سوریا بکات. دەزگای سندوقی سەروەری بۆ سامانی سوریا لە ٩ ی تەمموزی ٢٠٢٥ دامەزراوە. هەروەها حازم شەرع ڕۆڵی سەرەکیی هەبووە لە داڕشتن و هەموارکردنەوەی یاساکانی وەبەرهێنان لە سوریا، سەرەڕای ئەوەی هیچ پێگەیەکی گشتی و حکومیی نەبووە. دیپلۆماتکارانی ڕۆژئاوایی، نیگەرانی خۆیان دەربڕیوە کە دەسەڵاتی نافەرمی ئەم تۆڕە سێبەرە ئابوورییە دەتوانێت متمانەی وەبەرهێنەران لاواز بکات و نەهێڵێت و هەوڵەکانی سوریا بۆ پەیوەستبوونەوە بە سیستەمی دارایی نێودەوڵەتیی ئاڵۆز و سەخت بکات. •  لە ٩ ی تەمموزدا سەرۆکی نوێی سوریا، ئەحمەد شەرع، پێکهێنانی سندوقی سەروەریی بۆ سامانی سوریای ڕاگەیاند، کە سەرپەرشتییکردنی ڕاستەوخۆ گرێدراوە بە سەرۆکایەتی کۆمارەوە، کە بڕیارە حازم شەرع بەڕێوەی ببات. هەروەها لە ژێر دەستی هاوکارێکی حازم پەردە لەسەر سندوقێکی گەشەپێدانی جیا لادراوە. لەلایەکی ترەوە، هەموارکردنەوەی یاسای وەبەرهێنان و دواتر فەرمانی سەرۆکایەتیی، بە بەشداری ڕاستەوخۆی حازم شەرع و ئیبراهیم سوکارییە. •  لەم نێوەندەدا سوریا پەیوەندی بە وەبەرهێنەرە بیانییە گەورەکانەوە دەکات. سعودیە بەڵێنی داوە ٦ ملیار دۆلار وەبەرهێنان بکات و کۆمەڵێک گرێبەست واژۆکراون، کە بریتین لە بوارەکانی وزە، پەیوەندییەکان، ژێرخانی پیشەسازیی، چیمەنتۆ، دارایی و زۆر بواری تر. یارمەتییە داراییەکانی کەنداو و کەمکردنەوەی قەرزەکان ئاسانکارییان کردووە بۆ کرانەوەی سوریا سەرەڕای بەردەوامیی ناجێگیریی سیاسیی و ئەمنیی لە ناوچە جیاوازەکان بۆ نموونە سوەیدا. ئەو ئەزموونەی لە حوکمڕانی ئابوورییدا لە سەردەمی حازم شەرع و ئەبو مەریەم ئوستڕالییدا کاری لەسەر دەکرێت، لە ژیر ناونیشانی هەوڵێکە بۆ بوژانەوە و چاکسازیی لە ئابووریی سوریادا کە بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ ئەمە پەیامە ڕاگەیاندراوەکەیە. بەڵام ئەوەی بۆ شیکەرەوە داراییەکان و شارەزایانی ئابووریی پرسیارە، دیوی ئەو دیوی پەیامەکە و پڕۆسەکەیە کە لە گرێبەستە نهێنییەکان و هەوڵی دەستبەەسەرداگرتن و کۆنترۆڵکردنی سەروەت و ساماندا خۆی دەبینێتەوە.  لە کاتێکدا لە ڕوڵەتدا لە ڕاگەیاندن و لێدوانە ئاشکراکاندا، کرانەوە بەڕووی وەبەرهێنانی بیانی و ئاماژەکانی ئازادکردنی ئابووریی لە ئارادان، بەڵام نیگەرانییەکان هەروا ماونەتەوە کە ناڕوونیی و دەسەڵاتداربوون و بڕیاربەدەستبوونی بازنەیەکی بچووکی پەیوەندیدار بە شەرع و بنەماڵەکەیەوە، ڕەنگە بە سادەیی جێگەی سیستمی سیاسیی چەوسێنەر و ستەمکار لەلایەک سیستمێکی ئابووریی گەندەڵ لەلایەکی ترەوە لەلایەن ئەسەد و بنەماڵەکەیەوە بگرێتەوە بەڵام بە ڕژێمێکی نوێ و کەمتر ئاشکرا لە دەستبەسەرداگرتن و کۆنترۆڵکردنی داهات و ئابووریی و هەروەها لێرەوە هەموو کایەکانی تریش.  دەرئەنجام بە کورتی، واتا ئەوەی لە دیمەنە گشتییەکەدا بەرەو ڕوونبوونەوە دەچێت و خەریکە دەردەکەوێت، ئەوەیە دەستبەسەرداگرتن و کۆنتڕۆڵکردنی ئابووریی وڵاتەکە لەلایەن بنەماڵەی ئەسەدەوە دەگۆڕێت بۆ دەستبەسەرداگرتن و کۆنتڕۆڵکردنی ئابووریی وڵاتەکە لەلایەن بنەماڵەی شەرع. ئەم ڕاپۆرتەی کە خوێنەر و گوێبیستی بوون، کورتە و پوختەی ڕاپۆرتێکی شیکاریی وورد و درێژیی ئاژانسی هەواڵی ڕۆیتەرزە، کە ئاژانسێکی بەناوبانگی گەورە و گرنگ و باوەڕپێکراوی جیهانییە کە لە دوو و سێ ڕۆژی ڕابردوو بڵاوکراوەتەوە و هەموار و نوێ کراوەتەوە، بەم شێوەیە: لە ڕۆژی ٢٤ ی تەمموزی ٢٠٢٥ بڵاوکراوەتەوە و لە ٢٥ ی تەمووزی ٢٠٢٥ هەموار و نوێ کراوەتەوە.  ئەی تۆ پێت وایە ئەحمەد شەرع هەمان ڕێبازەکەی ئەسەد بگرێتە بەر لە دەستبەرداگرتنی سامان و ئابووریی وڵاتەکە، تاوەکو لەو ڕێگەیەوە تەواوی کایەکانی دیکەش کۆنتڕۆڵبکات و هەژموون بەسەر جەماوەردا بکات و بەردەوامیی دەسەڵاتەکەی مسۆگەر بکات؟ یان وەهای لێ تێناگەیت و جیاواز لەوە بۆچوونێکی ترت هەیە؟

سەرتیپ جەوهەر له‌دوایین كۆبونه‌وه‌ی نێوان هه‌سه‌ده‌و رژیمی نوێی سوریا به‌نێوانگرى و ئاماده‌بوونی نوێنه‌ری ئه‌مریكاو فره‌نسا، 9ی ئه‌م مانگه‌، سه‌رەتا كۆبونه‌وه‌كان زورباش به‌رێوه‌چوون و لێكتیگه‌یشتنی زۆرباش هه‌بووه‌ له‌نێوان وه‌فدی هه‌سه‌دەو حوكمڕانانی دیمه‌شق، به‌ڵام له‌كۆتایی كۆبونه‌وه‌كه‌ ئه‌سعه‌د شیبانیی وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ و ئه‌نه‌س خه‌تتاب وه‌زیری ناوخۆی رژێمی نوێی سوریا ئیزنیان خواستووه‌ چوونه‌ته‌ ده‌ره‌وه‌و په‌یوه‌ندیان به‌ توركه‌كانه‌وه‌ كردووه‌.  ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ كۆبونه‌وه‌كه‌ تێكده‌دات و زمانی گفتوگۆیان به‌ته‌واوی ده‌گۆرێت و داواو مه‌رجی زۆر خراپ و ته‌عجیزیی ده‌خه‌نه‌ روو كه‌ مومكین نییه‌ كورد یان هه‌سه‌ده‌ پێى رازی بێت. یه‌كیك له‌وانه‌ راده‌ستكردنی ناوچه‌كانی ره‌ققه‌و دێرزۆر به‌ده‌سه‌ڵاتدارانی دیمه‌شق. ئه‌مه‌ش له‌ئه‌جێندای كۆبونه‌وه‌كه‌دا نه‌بووه‌و له‌بنه‌ره‌تد داوای توركیایه‌، چونكه‌ توركیا هه‌وڵده‌دات جوگرافیای روژئاوای كوردستان ته‌نها ناوچه‌ كوردییه‌كان بیت و كوردیش ته‌نها هه‌ندێك مافی فه‌رهه‌نگی له‌سوریای نوێ پێبدریت. به‌هۆی ئه‌و گۆرانه‌ له‌زمانی گفتوگۆو مه‌رجی نوێی وه‌فدی دانوستاندنكاری دیمه‌شق كۆبونه‌وه‌كه‌ تێكده‌چیت و تۆم باراك نوینه‌رى ئه‌مریكا به‌توڕه‌ییه‌كی زوره‌وه‌ كۆبونه‌وه‌كه‌ جێده‌هێلیت، هه‌رچه‌نده‌ له‌كۆبونه‌وه‌كه‌ ئه‌مریكا زۆر لایه‌نگری ئه‌حمه‌د شه‌رعی كردبوو. دوای ئه‌و نوێنه‌رى فەره‌نسا له‌كۆبونه‌وه‌كه‌ باتیست فایڤر هه‌وڵده‌دات گرژبوونی كۆبونه‌وه‌كه‌ خاو بكاته‌وه‌ به‌ڵام سودی نابێت هاوکات‌ وه‌فدی هه‌سه‌ده‌-ش توشی سه‌رسورمان بوون. دوای ئەو کۆبونەوەیە له‌روژی 12 ئه‌م مانگه‌ ئه‌حمه‌د شه‌رع و وه‌فدێكی سوریا له‌باكۆی پایته‌ختی ئازربایجان، وه‌فدیكی باڵای سیاسی و ئه‌منی ئیسرائیل ده‌بینن، له‌و كۆبونه‌وه‌یه‌ش به‌هۆی ده‌ستوه‌ردان و فشاری توركیا كۆبونه‌وه‌كه‌ بێ رێككه‌وتن كۆتایی دێت.  ئیسرائیل به‌روونی به‌ شه‌رع ده‌لێت رێگا نادات سنوره‌كانی نائارام بێت، ده‌بێ سوه‌یداو سنوره‌كان داماڵراوبێت له‌چه‌ك، به‌ڵام ئه‌حمه‌د شه‌رع به‌هۆی گۆڕان له‌زمانی ئه‌مریكا به‌رامبه‌ر كوردو فشاری توركیا گوێ به‌ئاگاداركردنه‌وەكەی ئیسرائیل نادات. دوای ته‌نها یه‌ك رۆژ واته‌ 13 مانگ له‌سه‌ر داوای توركیا كه‌ده‌یه‌وێت فشار بخاته‌ سه‌ر ئیسرائیل، چه‌كدارو میلیشیاكانی دیمه‌شق به‌ناوی هێزی ئه‌منی و گێڕانه‌وه‌ی ئارامی، زور خراپ په‌لاماری سوه‌یدا ده‌ده‌ن، له‌ماوەی دوو تا سێ رۆژ نزیكه‌ی هه‌زار كه‌سیان لە درووز كوشت و سه‌دان كه‌سیشیان ئه‌تتكرد.  ئه‌م په‌لاماره‌ی سوه‌یدا وه‌ك وەڵامێك بوو بۆ ئیسراییل، بۆیه‌ ‌‌ ئیسرائیل دەستبەجێ و زۆر توند هێرشی كرده‌ چه‌ند شوینێكی هه‌ستیاری دیمشق له‌نێوانیاندا كۆشكی كۆماریی و باره‌گای سه‌رۆكایه‌تی ئه‌ركانی سوپای سوریا.  ئه‌م هیرشە‌ به‌هیزانە بارودۆخه‌كه‌ی ژێراوژوور كرد، خیرا هه‌م سازشیكی گه‌وره‌ی به‌ ئه‌حمه‌د شرع كرد و ناچاریکرد سوه‌یداو ناوچه‌كه‌ راده‌ستی به‌رێوبه‌رانی دروز بکات، به‌تایبه‌ت شێخ حیكمه‌ت هیجری. هاوكات زمانی ئه‌مریكاو كۆمه‌ڵگای نیوده‌وڵه‌تی به‌تایبه‌ت فه‌ره‌نسا به‌رامبەر ئه‌حمه‌د شەرع ته‌واو گۆڕاو لێدوانه‌كانی تۆم باراك ى نوێنه‌رى ئه‌مریكا گۆڕانی گه‌وره‌ی به‌خۆیه‌وه‌ بینی و چه‌ند لیدوانیكی له‌دژی ئه‌حمه‌د شه‌رعدا. له‌كاتیكدا پیشتر لیدوانی زۆر خراپی دژی كوردو درووز دابوو. هێرش و په‌لاماره‌كانی سوه‌یدا ته‌نها بۆچونی ئه‌مریكاو ئه‌وروپای نه‌گۆڕی كه‌ ده‌یانویست هاوكاری شه‌رع بكه‌ن، به‌ڵكو كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی كرده‌ سه‌ر هێزو پێگه‌ی كورد. به‌ر له‌ هێرشه‌كانی سه‌ر سوه‌یدا، ئه‌مریكاو ئه‌وروپا ناراسته‌وخۆ فشاریان ده‌كرده‌ سه‌ر كورد. به‌رپرسانی كورد زۆر به‌هه‌ستیارییه‌وه‌ قسه‌یان ده‌كرد، به‌ڵام دوای هێرشەکانی سەر سوه‌یداو دیمه‌شق لەلایەن ئیسرائیل نوینه‌رو به‌رپرسانی كورد لیدوانه‌كانیان جیاوازتربوو. بۆنمونه‌ به‌ڕوونی رایانگه‌یاند كه‌ ئه‌وان به‌هیچ شیوه‌یه‌ك چه‌ك دانانین و ده‌بێت هه‌سه‌ده‌ وه‌ك هێزیكی تایبه‌ت له‌ناوچه‌كانی روژهه‌لاتی فورات بمینیته‌وه‌ له‌چوارچیوه‌ی سوپای سوریا.  هاوكات پێویسته‌ له‌دانوستانه‌كان به‌هاوسه‌نگی و وه‌ك یه‌ك له‌سه‌ر مێزی گفتوگۆ دانیشن نه‌ك وه‌فدی دیمه‌شق خاوه‌ن ماڵ و ئه‌وانیش بێگانه‌، به‌ڵكو به‌هاوسه‌نگی و وه‌ك دوو لایه‌نی هاوتا. دوای ئه‌و رووداوانه‌، جگه‌ له‌گه‌یاندنی باره‌ چه‌كێكی گه‌وره‌ی هاوپه‌یمانان بۆ هیزه‌كانی هه‌سه‌ده‌ له‌ كۆبانی، هاوكات له‌دوو رۆژی رابردوو هیزه‌كانی هه‌سه‌ده‌ به‌هاوبه‌شی له‌گه‌ڵ هاوپه‌یمانان ئۆپراسیۆنیكی تایبه‌تیان له‌ناوچه‌ی باب له‌سنوری نزیك هێزه‌كانی توركیا له‌به‌ری روژئاوای فورات جێبه‌جێكرد، ئه‌م ئۆپراسیۆنه‌ دژی گروپی ‌ تیرۆرستی داعش بوو، به‌ڵام له‌بنه‌ره‌تدا نامه‌یه‌ك بوو بۆ توركیا كه‌هاوپەیمانان له‌هاوكاریی و هه‌ماهه‌نگی هه‌سه‌ده‌ بەردەوام دەبن هاوکات ‌‌ رێگر دەبن له‌هه‌ر جموجۆل و تیفكرینێكی توركیا له‌باره‌ی رۆژئاوا. ئەوەی دەیبینین پیده‌چیت راكێش راكیشێكی زۆر توند بێت له‌نێوان ئیسرائیل و سعودیه‌ له‌لایه‌ك و توركیا له‌لایه‌كی دیكه‌. سعودیه‌كانیش بۆتامی زارخۆشكردنی ئه‌حمه‌د شه‌رع و هاندانیان به‌دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌توركیا، خێرا وه‌زیری ئابوریی و بازرگانیان ره‌وانه‌ی دیمه‌شقكردو په‌یمانی سەرمایەگوزاریی 6 ملیار دولارو 40 پرۆژه‌ی گه‌وره‌یان پیدان، به‌ڵام مه‌‌رجداره‌ به‌دووركه‌وتنه‌وه‌یان له‌توركیا. بڕیاریشه‌ له‌چه‌ند رۆژی داهاتوو به‌ نێوانگیری فه‌ره‌نساو ئاماده‌بوونی ئه‌مریكا وه‌فدێكی باڵای هه‌سه‌ده‌و دیمەشق‌ له‌پاریس كۆبونه‌وه‌یه‌كی گرنگ به‌رێوه‌ بچیت، به‌ڵام ئه‌و كۆبونه‌وه‌یه‌ راده‌وه‌ستته‌ سه‌ر دووباره‌ به‌خۆداچوونه‌وه‌ی حوكمڕنانی دیمەشق و تیگه‌یشتنیان بۆ واقعی نوێى سوریا كه‌ به‌هیچ شێوه‌یه‌ك مه‌ركه‌زیه‌تی ده‌سه‌ڵات و حوكمرانیی قبوڵناكات و پێویستده‌كات لامه‌ركه‌زیه‌ت وه‌ك بنه‌مای یه‌كگرتنه‌وه‌و رێكخستنه‌وه‌ى سوریا قبوڵ بكه‌ن، نه‌ك سه‌پاندنی تاكڕه‌نگی و تاكڕه‌ویی. هاوكات راده‌وه‌ستته‌ سه‌ر ئاستی هاتنه‌ژێرباری فشاره‌كانی توركیاو گوێگرتنیان له‌ داواكانی كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تیی، ئه‌گینا ئه‌و كۆبونه‌وه‌یه‌ش سه‌ركه‌وتوو نابێت. ئه‌وه‌ی زۆر گرنگه‌ بۆ كورد دوو خاڵی سه‌ره‌كییه‌. یه‌كه‌میان: به‌به‌رنامه‌یه‌كی پێشوه‌خته‌و پرۆژه‌یه‌كی روون و هه‌مه‌لایه‌ن و ئاوێنه‌ی خواستی ناوچه‌كه‌و قۆناغه‌كه‌ بچنه‌ كۆبونه‌وه‌كه‌. دووه‌میان: به‌ وه‌فدێكی هاوبه‌ش و گشتگیری كوردو روژئاوای كوردستان به‌شداربن كه‌ فره‌ڕه‌نگیی و یه‌كگرتوویی زیاتر پێشانی دیمه‌شق بدات.

ئامادەکردنی هاوڵاتی لەگەڵمان بن بۆ ئەم ڕاپۆرتە شیکارییە: لە دوای کەوتنی رژێمەکەی ئەسەد لە کانوونی دووەمی ٢٠٢٤، سوریا چووەتە قۆناغی ناجێگیریی سیاسیی و تەناهیی و لە هەمان کاتدا پڕ لە گۆڕانکاریی. بەدەسەڵات گەیشتنی ئەحمەد شەرع بە لوتکەی دەسەڵاتی وڵاتەکە بە پشتیوانی بەرەی ڕزگاریی شام بە ڕابردوویەکی دینی توندڕەوانە و توندوتیژەوە، هەوڵ بۆ لە قاڵبدانی جیاوازیی و داینامیکییەتی ناوخۆیی وڵات و پەیوەندییەکانی دەرەوە دەدات.  یەکێک لە ڕووداوە گرنگە سیاسیی و دیپلۆماسییەکانی ئەو ماوەیە، ڕێککەوتنە گرنگەکەی مانگی ئازاری ٢٠٢٥ لە نێوان دیمەشق و هێزەکانی سوریای دیموکرات، کە یەکێک لە بەندەکانی ڕێککەتنەکە باس لە سەرلەنوێ پێناسەکردنەوەی یەکپارچەیی خاکی سوریا و نوێنەرایەتی کەمینە و پێکهاتە جیاوازەکانی سوریا دەکات.  ڕێککەوتنەکە کە بە نێوەندگیریی و پشتیوانی ئەمریکا ئەنجامدراوە، باس لە یەکخستنی دامەزراوە مەدەنیی و سەربازییەکانی کورد لە دەوڵەتی سوریادا دەکات. کۆنترۆڵی ژێرخانی سەرەکی لە باکووری ڕۆژهەڵات، لەوانەش کێڵگە نەوتییەکان، فڕۆکەخانەکان و دەروازە سنوورییەکان بە دیمەشق دەبەخشێت و لە هەمان کاتدا دان بە سەربەخۆیی کولتووری و ئیداریی کورددا دەنێت.  ژەنەڕاڵ مەزڵوم عەبدی، لەلایەن فەرماندەیی هێزی ئاسمانیی ئەمریکا، بە فڕۆکەیەکی سەربازیی ئەمریکا بۆ واژۆکردنەکە ڕەوانەی دیمەشق کرا، ئەمەش هێمای جەختکردنەوە بوو لەسەر بەشداریکردنی ستراتیژیی واشنتۆن لە ڕێککەوتنەکەدا.  ئەمەریکا ئەم ڕێککەوتنە وەک ڕێگایەک بۆ سەقامگیرکردنی سوریا و ئاسانکاری بۆ ئەگەری کشانەوەی هێزەکانی بەبێ دەستپێکردنی ململانی و جەنگی نێوخۆیی دەبینێت. لە کاتێکدا مشتومڕە ناوخۆییەکان بەردەوامن، هەندێک لە لێپرسراوە باڵا ئەمریکییەکان لەگەڵ ئۆتۆنۆمی کوردەکانن، بەڵام هەندێکیش هەرچەندە کەمن دژی فیدرالیزمن بۆ کوردەکان.  کۆدەنگیی لە دیدگای سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریکادا ئەوەیە کە یەکگرتنەوەیەکی نەرم و بە گفتوگۆ و دانوستانی بونیادنەرانە باشترە لە پارچە پارچە بوون. مارکۆ ڕوبیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریکا پێشوازی لە ڕێککەوتنەکە کرد و جەختی لە ڕۆڵی ئەم ڕێککەوتنە کرد لە بەرەنگاربوونەوەی داعش و بەرەوپێشبردنی یەکگرتوویی نیشتمانی. کاردانەوەی وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا پێشوازیی و گەشبینیی بوو بۆ ڕێککەوتننامەکە. فەرەنسا و ئەڵمانیا چالاکانە پاڵپشتی گفتوگۆ و دانوستانی نێوان دیمەشق و دەسەڵاتدارانی کوردیان کردووە و جەختیان لەسەر گرنگیی مافی کەمینەکان و پێکهاتەکانیان لە چوارچێوەی حوکمڕانییەکی گشتگیر کردووەتەوە.  لێرەدا باشترە ئاماژە بەوە بدەین، کە ڕێککەوتننامەکەی نێوان ئەحمەد شەرع و مەزڵوم عەبدی کە پێشوازییەکی نێودەوڵەتی لێکرا، لە دوای کوشتاری بێڕەحمانە و دڕندانەی عەلەوییەکانەوە بوو بە کۆمەڵکوژکردنی ١٥٠٠ کەس. بنەماڵەی ئەسەدی دەسەڵاتداری پێشووی سوریا سەر بە پێکهاتەی عەلەوییەکان بوون و ئەمەش دەسەڵاتداریی و هەژمونی بەخشیبوو بەو پێکهاتەیە.  دیپلۆماتکارانی یەکێتیی ئەورووپا هۆشدارییان داوە لەوەی کە پابەندنەبوون بەو پرەنسیپانە، دەکرێت ببێتە هۆی گەڕاندنەوەی سزاکان، ئەمەش لە دوای هەڵگرتنی سزاکانەوە دێت لەسەر سوریا. هەروەها ووڵاتانی یەکێتیی ئەوروپا و لێپرسراوە باڵاکانی پەرلەمانی ئەوروپا جەختیان کردەوە بەردەوام دەبن لە داکۆکیکردن لە پرۆسەکە بە سەرۆکایەتی سوریا بە مەرجی ڕێزگرتن لە هەمەچەشنەیی کۆمەڵایەتی و فرەیی لە پێکهاتەی وڵاتەکەدا. توندوتیژی تائیفی ئەم دواییە لە سوەیدا، دیمەنەکەی زیاتر ئاڵۆز کردووە. شەرعیەتی حکومەتی نوێ پەیوەستە بە توانای پاراستنی ئاسایش و ئازادیی کەمینەکان و ڕێگریکردن لە پارچە پارچە بوونی زیاتر. بەرپرسانی ڕۆژئاوا داوایان لە دیمەشق کردووە کە میکانیزمەکانی دادپەروەری قۆناغەکانی ڕاگوزەریی جێبەجێ بکات و ئەو گروپە چەکدارییە دینییە توندڕەوانەی هاوپەیمانن لەگەڵ بەرەی ڕزگاریی شام لە چەک داماڵن. سەرکردە کوردەکان بەدوای گەرەنتیکردنی ئۆتۆنۆمی کولتووریی و دابەشکردنێکی ڕێژەیی داهات لە سەرچاوەکانی نەوت و گازەوە دەگەڕێن. دیمەشق پێداگری لەسەر توانەوەی تەواوەتی هێزە چەکدارە ڕاهێنراو بە دیسپلینە کوردییەکان لە ناو سوپای نیشتمانی دەکات، کە لەمەدا لە پشتی پەردەوە داواکاریی تورکیا ئامادەیە. ئێستا لە دوای ڕووبەروونەوەی درووزییەکان بە دڕندایەتیی و توندوتیژییەکی زۆرەوە، پرسیار لەسەر دەسەڵاتی نوێی سوریا و حکومەتە کاتییەکەی دیمەشق دروستبووە لە پابەندبوونی بە پاراستنی ئاسایش و ئازادیی پێکهاتە جیاوازەکانەوە وبەرپاکردنی دادپەروەریی، ئەمەش کوردەکانی گەیاندە ئەو بڕوایەی چەکدانان و توانەوە لە نێو دەزگا ئەمنییەکانی سوریادا دەشێت هەڕەشە بێت لەسەر بەڕێوەبردنە خۆسەرییەکەیان و تەنانەت تا ڕاددەی توندوتیژیی و سەرکوتکردنیان یان تەنانەت ئەگەری کۆمەڵکوژکردنیشیان.   حکومەتە نوێیەکەی سوریا لەژێر زەبری پەیوەندییە سیاسییە دەرەکییەکان و دیپلۆماسییەتیی نێودەوڵەتیدایە و لە بەرامبەردا کوردەکان و هەسەدە لە پێشوازییەکی دیپلۆماسیی و سیاسیی و نێودەوڵەتییدان.  مەزڵوم عەبدی، ئێستا بە سەردانێک، بە بانگهێشتێکی فەرمی لەلایەن سەرۆک کۆماری وڵاتەکەوە، لە فەڕەنسایە و کۆبوونەوە لە نێوان مەزڵوم عەبدیی و ئیمانوێل ماکرۆن ئەنجام دەدرێت لەبارەی دواهەمین پەرەسەندنە نێوخۆییەکانی سوریا و پەیوەندیی کوردەکانەوە بە حکومەتی دیمەشقەوە.  دۆخی هەستیاری نێوخۆیی و سوریا و هەڵوێستی کوردەکان و کۆمەڵگای نێودەوڵەتی هاوکێشەکانی پەیوەندیی و هێز لە سوریا دیاریدەکەن.  ماکرۆن پشتیوانی گفتۆگۆکانی نێوان کوردەکان و دیمەشقە بەشێوەیەکی نەرم و ئاشتییانە و هەروەها بەشداریکردنی کوردەکانە لە داهاتووی سوریادا. بەڵام ڕووداوە توندوتێژیی و خوێناوییەکانی سوەیدا، هەسەدە و کوردەکانی پاڵپێوەنا کە چەکدانان بە هێڵی سوور بزانن و توانەوەیان لە نێو سوپای سوریا بەبێ هیچ گەرەنتییەک ڕەتبکەنەوە.  سێ تەوەرەی سەرەکی لە گفتوگۆکانی کۆبوونەوەکە، بریتین لە یەکگرتنی هێزەکانی سوریای دیموکرات لەگەڵ سوپای سوریا، کۆنتڕۆڵکردنی کێڵگە نەوتییەکان و دەروازە سنوورییەکان لەلایەن حکومەتی ناوەندییەوە.  ئەی بۆچوونی تۆ چییە لەبارەی ئایندەی حکومەتەکەی شەرعەوە؟ ئایندەی هەسەدە و کوردەکانی سوریا لە نێو هاوکێشەکەدا بە کوێ دەگات؟