هاوڵاتی سەرۆكی لیژنەی سامانە سروشتیەكانی پەرلەمانی كوردستان ڕایگەیاند:" بەرزترین دەسەڵات لە دۆسیەی نەوتدا ئەنجومەنی ھەرێمی نەوت گازە، یەکێتی و گۆڕان زۆرینەن". ئەمڕۆ یەکشەممە 16ی کانوونی دووەمی 2022، عەلی حەمەساڵح سەرۆكی لیژنەی سامانە سروشتیەكانی پەرلەمانی كوردستان ڕایگەیاند:"بەرزترین دەسەڵات لە دۆسیەی نەوتدا ئەنجومەنی ھەرێمی نەوت گازە، یەکێتی و گۆڕان زۆرینەن و لە (٥) ئەندام (٣) ئەندامیان ھەیە، بەڵام ھیچ ڕۆڵێکیان نیەو ڕازیشن". بەوتەی عەلی حەمەساڵح "لەم کابینەیەدا ئەم ئەنجومەنە تەنانەت یەک کۆبونەوەشی نەکردوە! کۆی پرۆسەکە سەرۆکی حکومەت خۆی بەڕێوەی دەبات! یەکێتی و گۆڕان ھیچ ناڕەزایەکی جدیان پیشان نەداوە لە سڕکردنی دەسەڵاتیان .. بەبێدەنگی لە دۆسیەی نەوت دڕوانن و سەرۆکی حکومەت چی بوێت ھەر ئەوە دەڕوات". ئەو پەرلەمانتارە ئاماژەى بەوەشکردوە:" جگە لەو بەنزینەی لە بەغدا دێت، حکومەتی ھەرێم ڕۆژانە ٩٥٠ ھەزار لیتر بەنزینی ھەیەو لیترێکی نادرێتە سلێمانی و ھەمووی بۆ سێ کۆمپانیای ھەولێرەو لەوێوە دەفرۆشرێتەوە لە بازاڕ؛ زۆرینەکەی ئەنجومەنی ھەرێمی بێدەنگن! ڕەنگە ھەر نەشزانن. هەروەها عەلی حەمە ساڵح دەشڵێت:" بۆ پارەی لوبنان و زۆری کرێی بۆری و کۆمپانیاکانیش ھەر بێدەنگن! چەندیش پارەی نەوت بگەڕێتەوە ھەر ڕازین، ئێستاش لە بەرمیلێک نەوت ٢٧ دۆلار دەمێنێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی ھەر بێدەنگن". بەپێی یاسای نەوت و گازی ھەرێمی کوردستان ژمارە(٢٨) ساڵی ٢٠٠٧، بەرزترین دەسەڵاتی یاسایی لە دۆسیەی نەوتدا، ئەنجومەنی ھەرێمیە بۆ کاروباری نەوت و گاز، ئەم ئەنجومەنە، لە سەرۆکی حکومەت و جێگری سەرۆکی حکومەت و وەزیری سامانە سروشتیەکان و دارایی و کاروباری ئابوری و پلاندانان پێکدێت
هاوڵاتی بەپێی ئاماری سەنتەری میترۆ بۆ داكۆكی لەمافی ڕۆژنامەنوسان، لە ساڵی 2021 دا 353 پێشێلكاری بەرامبەر بە 260 رۆژنامەنوس و دامەزراوەی میدیایی لەهەرێمی كوردسان ئەنجام دراون. بەپێی ڕاپۆرتەكەی سەنتەری میترۆ كە ئەمڕۆ 16/1/2022 لە سلێمانی بڵاویكردەوە، 189 رێگری و جیاكاری و 81 هێرش و لێدان و سوكایەتی و 25 دەستبەسەركردن بەبێ بڕیاری دادگا و 25 زەوتكردنی كەلوپەلی رۆژنامەوانی، 13 هەڕەشە، حەوت شكاندنی كەلوپەلی رۆژنامەوانی، یەكجار تەقەكردن لە رۆژنامەنوس و چوار حوكمدانی رۆژنامەنوس بەدەر لەیاسای كاری رۆژنامەوانی و دوو هەڵكوتانەسەر و داخستنی كەناڵ لە 2021 تۆماركراوە، هەروەها شەش بەڵێننامەش بە رۆژنامەنوس لەو ساڵەدا پڕكراوەتەوە. هەر بەپێی ڕاپۆرتی سەنتەری میترۆ، لەساڵی 2011 بۆ ساڵی 2020 دوو هەزار و 632 پێشێلكاری بەرامبەر بە دوو هەزار و 165 رۆژنامەنوس و كەناڵی ڕاگەیاندن تۆماركراوە، سێ رۆژنامەنوسیش تیرۆر كراون كە هەریەك لە كاوە گەرمیانی و وەدات حسێن و ئەركان شەریف بوون، هەروەها هەریەك لە رۆژنامەنوسان دەنیز فورات و شیفا گەردی و مستەفا سەعید و ئەحمەد هاجەر و بەختیار حەداد و ستیڤان فلینۆف و نۆژیان ئەرهان، لەمیانی روماڵكردنی شەڕی داعش كوژراون. هەر لەماوەی نێوان 2011 بۆ 2020 دا 41 برینداربوون بە فیشەك و بۆمب هەبووە و 35سوتاندن و تێكدان و داخستنی كەناڵ هەبوون، 547 جاریش لێدان و سوكایەتی و هەڕەشە بەرامبەر رۆژنامەنوسان بەكارهاتووە و 345 رۆژنامەنوسیش بەبێ بڕیاری دادگا دەستگیركراون، دەستگیركردن بەدەر لە یاسای كاری رۆژنامەوانی 100 حاڵەت تۆماركراوە، هەزار و 113 رێگری و جیاكاریش كراوە، شكاندنی كەلوپەلی رۆژنامەوانیش 130 حاڵەت تۆماركراوە لەگەڵ 219 حاڵەتی زەوتكردنی كەل و پەلی رۆژنامەوانی و سوتاندنی ئۆتۆمبێلی سێ رۆژنامەنوس. هەر بەپێی ئامارەكەی سەنتەری میترۆ، لەماوەی 2011 بۆ 2020 تەقەكردن لەرۆژنامەنوس و هەڵكوتانە سەر ماڵەكانیان 40 حاڵەت تۆماركراوەو 16 جاریش تەشویش و هێرشی ئەلیكترۆنی كراوەتە سەر میدیاكان، 10 جاریش بەڵێننامە بە رۆژنامەنوسەكان پڕكراونەتەوە جگە لە 12 جار ڕاگرتنی پەخش، هاوكات هەشت حاڵەتی هەراسانكردنی سێكسی بەرامبەر رۆژنامەنوسانی ژن تۆماركراوە و سێ رۆژنامەنوسیش رێگرییان لێكراوە گەشتی دەرەوەی وڵات بكەن.
هاوڵاتی بەرەبەیانی ئەمڕۆ یەکشەممە 16ی کانوونی دووەمی 2022، نێچيرڤان بارزانى، سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان، پێشوازى له مارك برايسۆن ريچاردسۆن باڵيۆزى بهريتانيا له عيراق و شاندێكى ياوه‌رى كرد. له كۆبوونه‌وه‌يه‌كدا دوايين پێشهاته‌كانى دۆخى سياسى، پرۆسه‌ى هه‌ڵبژاردنى ده‌سته‌ى سه‌رۆكايه‌تيى په‌رله‌مانى عيراق، گفتوگۆى لايه‌نه‌كان بۆ هه‌نگاوه‌كانى داهاتووى پرۆسه‌ى سياسى و هه‌ڵبژاردنى سه‌ركۆمار و پێكهێنانى حكوومه‌ت، په‌يوه‌نديه‌كانى هه‌ولێر ـ به‌غدا و په‌يوه‌ندييه‌كانى بهريتانيا له‌گه‌ڵ عيراق و هه‌رێمى كوردستان تاوتوێ كران. نێچيرڤان بارزانى جه‌ختى له گرنگى و پێويستيى سه‌قامگيريى سياسى له عيراق و هه‌بوونى متمانه و تێگه‌يشتنى هاوبه‌شیی لايه‌ن و پێكهاته‌كان بۆ به‌ڕێوه‌چوونى پرۆسه‌ى سياسى و ئێستا و داهاتوويه‌كى باشتر بۆ وڵات كرده‌وه. هه‌ردوولا هاوڕا بوون له‌سه‌ر گرنگيى يه‌كهه‌ڵوێستى و يه‌كڕيزيى لايه‌نه سياسييه‌كانى هه‌رێمى كوردستان له به‌غدا و هيوايان خواست گفتوگۆ و هه‌وڵى هێزه سياسييه‌كان و لێكگه‌يشتنى هاوبه‌ش و سه‌قامگيريى سياسى له‌گه‌ڵ خۆيدا بهێنێت، باسيان له‌وه‌ش كرد كه دۆستانى عيراق به بايه‌خه‌وه له گفتوگۆى لايه‌نه عيراقييه‌كان ده‌ڕوانن. باڵيۆزى بهريتانيا له عيراق پابه‌نديى وڵاته‌كه‌ى به به‌رده‌واميى كاركردن له‌گه‌ڵ عيراق و هه‌رێمى كوردستان دووپات كرده‌وه و سوپاسى ڕۆڵى سه‌رۆك نێچيرڤان بارزانى له پرۆسه‌ى چاكسازيى وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه‌دا كرد و به‌رده‌واميى پشتگيريى وڵاته‌كه‌ى بۆ ڕێكخستنه‌وه‌ى پێشمه‌رگه ده‌ربڕى. پێشهاته ئه‌منييه‌كانى ئه‌م دواييه و به‌ئامانجگرتنى باره‌گاى نێرده ديپلۆماسييه‌كان و باره‌گاى لايه‌نه سياسييه‌كان له به‌غدا، دۆخى په‌تاى كۆڤيد_19، پرسى كۆچ و دۆخى ناوچه‌كه به‌گشتى، ته‌وه‌رێكى ديكه‌ى كۆبوونه‌وه‌كه بوو كه تيايدا به‌ڕێزان و كونسولى گشتى و ڕاوێژكارى به‌رگرى له كونسولخانه‌ى گشتيى بهريتانيا له هه‌ولێر ئاماده بوون.
.jpg)
شاناز حه‌سه‌ن نوێنەرایەتی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە بەغدا رایگەیاند:" بۆ ناردنی 200 ملیار دیناری مانگی 12ی ساڵی رابردووی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، نووسراوێک دەرچووە". دەڵێت:" بەپێی هەموو پێشبینیەكان هەفتەی داهاتوو دەگاتە هەرێم". ئەمڕۆ یەکشەممە 16ی کانوونی دووەمی 2022، فارس عیسا، سەرۆکی نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بەغدا، لە لێدوانێکدا بە هاوڵاتی وت:" ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق ڕەزامەندیی ناردنی 200 ملیارەکەی هەرێمی کوردستانی داوە، ناردنی پارەکە لە ئەمینداریەتیی گشتیی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق، كۆتایی هەفتەی ڕابردوو نووسراوی پێ کراوە، بڕیارەکەی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بە نووسراو دەنێردرێ بۆ وەزارەتی دارایی عێراق، بۆ ناردنی تەمویلی 200 ملیارەکە". سەرۆکی نوێنەرایەتی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە بەغدا ئاشکرای کرد: "ڕێکارەکان لەنێوان وەزارەتی دارایی و بانکی ناوەندی تەواوبێت پارەکە دەخرێته سەر ئەژماری بانکی هەرێمی کوردستان". فارس عیسا وتیشی: "نووسراوەکەی ئەمینداریەتی گشتی ئەنجوومەنی وەزیران گەیشتە وەزارەتی دارایی، ئەگەر ڕێکارەکان تەواو بکرێن، لەم هەفتەیەدا تەمویلی پارەکە بۆ لقی هەولێری بانکی ناوەندی دەنێردرێت و پارەکە ڕادەستی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان دەکرێ". مانگی رابردوو لە ڕۆژی 20ی12ی2021 تەمویلی 200 ملیار دینارەکەی مانگی 11 درایه وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان، لە كاتێكدا حکومەتى هەرێم تا ئێستا مووچەى تەواوى وەزارەت و دامەزراوەکانى دیکەى مانگی ١٢ی ساڵى رابردووی دابەش نەکردوە بەبیانووى دواکەوتنى ٢٠٠ ملیارەکەى بەغداوە. به‌پێی رێككه‌وتنێك، كه له نێوان حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان و حكومه‌تى عێراقدا كراوه، به‌غدا مانگانه 200 ملیار دینار وه‌ك "سولفه‌یه‌ك" بۆ به‌شی هه‌رێمى كوردستان ده‌نێرێت و له‌گه‌ڵ داهاتی ناوخۆدا، مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستانی پێ دابین و دابه‌ش ده‌كرێ.
هاوڵاتی سەرۆکی پێشووی ئەمریکا، وەك هەمیشە هێرشی کردەسەر جۆبایدن و دیموکراتەکان و تۆمەتباری کردن بە ساختەکاریی لە هەڵبژاردن و دەڵێت:"هەڵبژاردنی پێشووی ئەمریکا درۆیەکی گەورە بوو و لە ئێمەیان دزی. دیموکراتەکان ساختەکارییان کرد بۆ ئەوەی بە دزی لە ئێمەی ببەنەوە". سەرۆکی پێشووی ئەمریکا، هەڵبژاردنی پێشووی سەرۆکایەتی وڵاتەکەی بە درۆیەکی گەورە ناودەبات و دەڵێت "دیموکراتەکان ساختەکارییان کرد بۆ ئەوەی بە دزی لە ئێمەی ببەنەوە". ترەمپ هەروەها دەڵێت، "شکست بەو دیمۆکراتانە دێنین کە ساختەکارییان لە هەڵبژاردن کرد". بەرەبەیانی ئەمڕۆ یەکشەممە 16ی کانوونی دووەمی 2022، بەکاتی باشووری کوردستان، دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی پێشووی ئەمریکا لە ئەریزۆنا و لە نێوان هەزاران کەس لە لایەنگرانی وتارێکی دوور و درێژی پێشکێش کرد و هێرشی کردەسەر جۆبایدن و دیموکراتەکان. دۆناڵد ترەمپ بەشێکی زۆر لە قسەکانی تەرخانکرد بە هەڵبژاردنی پێشووی ئەمریکا و دیموکراتەکانی تۆمەتبارکرد بە ساختەکاریی لە هەڵبژاردن. ترەمپ لە بەشێکی وتارەکەیدا وتی: "هەڵبژاردنی پێشووی ئەمریکا درۆیەکی گەورە بوو و لە ئێمەیان دزی. دیمۆکراتەکان ساختەکارییان کرد بۆ ئەوەی بە دزی لە ئێمەی ببەنەوە". دۆناڵد ترەمپ وتی: "ئێمە 12 ملیۆن دەنگ زیاترمان هێنا و من خولی دووەمی هەڵبژاردنم بردەوە. بەڵام ئەوان بە ساختەکاریی هەڵبژاردنەکەیان لە ئێمە دزی. پێنج سەرۆک پێش من هاتن و شتێکیان نەکرد و قسەیەکیان نەکرد، بەڵام کە من هاتم گۆڕانکاریی گەورەم ئەنجامدا و ئەوان هاتن بە هەڵبژاردنێکی ساختە و درۆ بردیانەوە". سەرۆکی پێشووی ئەمریکا هۆشداریی دا لە روودانی کارەسات لە ساڵی نوێ لە ئەمریکا و وتی "لە وڵاتێکی جوان وەک ئەمریکا دەبینین کە ساختەکاریی لە هەڵبژاردن دەکرێت. لەسەر ئاستی جیهان و لە چەندین بواردا ئێمە شکستمان هێناوە. کارەساتێک لە 2022 لەم وڵاتە روودەدات بەهۆی ئەو سیاسەتە قێزەونەی لە واشنتن دی سی دەردەکرێت". ترەمپ بەڵێنی سەرکەوتنی دا و وتی: "ئێمە شکست بەو دیمۆکراتانە دێنین کە ساختەکارییان لە هەڵبژاردن کرد. ئێمە بۆ هەمیشە کۆتایی بە سیاسەتە شێتانەکانی نانسی پیلۆسی دەهێنین". دۆناڵد ترەمپ لە بەشێکی زۆری قسەکانیدا رەخنەی تووندی لە سیاسەتەکانی بایدن گرت. لەبارەی دۆخی ئابووریی ئەمریکاوە ترەمپ وتی: "ئێمە هەموومان دەمانزانی کە بایدن هێندە باش نابێت. هەڵاوسان لە 40 ساڵی رابردوودا خراپترینە. نرخی غاز 50% بەرزبووەتەوە. مارکێتەکان هەمووی چۆڵن. باوکێک نەتوانێت لە کریسمس دا دیارییەک بۆ منداڵەکەی بکرێت ئەمە کارەساتە". دۆناڵد ترەمپ هەروەها وتی: "هیچ گۆڕانکارییەکمان نەبینیوە، ئەو (بایدن) گوتی گۆڕانکاریی دەکەم بەڵام نەیانتوانی گۆڕانکارییەکی کەمیش ئەنجام بدەن. دیمۆکراتەکان لە ویلایەتە جیاجیاکانی ئەمریکا چییان کردووە؟ قاچاخیی مرۆڤ، ماددە هۆشبەرەکان و تاوانەکان زیادیانکردووە". دۆناڵد ترەمپ باسی سنوورەکانی وڵاتەکەی لەگەڵ مەکسیک کرد و وتی: "لە باشووری وڵات بەجوانیی کۆنترۆڵی بە قاچاخ هاتنە نێو ئەمریکامان کردبوو و نەیانتوانی پێ بنێنە نێو خاکی ئەمریکاوە. بەڵام ئێستا و لە سەردەمی بایدن دوای یەکساڵ هاتنی ئەو قاچاخچی و تاوانکارانە بۆ نێو ئەمریکا 7 جار زیاتر بووە. ملیۆنان خەڵک دێنە وڵاتەکەمان و ئێمە نازانین ئەوانە کێن. لە پارەی گیرفانی ئێوە و لەو باجەی ئێوە دەیدەن دەدرێتە ئەوان. ئەمە هەڕەشەیە بۆ ئێمە". بەشێکی دیکەی قسەکانی ترەمپ دۆخی کۆرۆنا لە ئەمریکا و بەڵێنەکانی بایدن بوو بۆ کۆنترۆڵکردنی. ترەمپ وتی: "بایدن قسەی گەورەی دەکرد و دەیگوت کۆتایی بە کۆرۆنا دەهێنم بەڵام ئێستا رۆژ دوای رۆژ کۆرۆنا زیاتر بڵاودەبێتەوە و نەخۆشخانەکان پڕن لە تووشبووی کۆرۆنا". سەرۆکی پێشووی ئەمریکا رەخنەی تووندی لە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی بایدن گرت و وتی کە رکابەرەکانی ئەمریکا بەهۆی سیاسەتەکانی بایدن و "ساختەکاریی لە هەڵبژاردن" چیدیکە نە لە ئەمریکا دەترسن و نە رێز لە وڵاتەکەی دەگرن. بایدن وتی "ئێوە ئاگاداری ئۆکراینان؟ ئاگادارن کە ئێستا رووسیا دەیەوێت هێز بنێرێتە کوبا و ڤەنزوێلا؟ لەسەردەمی ئێمە کەی ئەو کێشەیەمان هەبوو؟ ئێمە لەگەڵ پووتین لەبارەی ئۆکراینا ئەو کێشانەمان نەبوو، لەگەڵ چین کێشەمان نەبوو سەبارەت بە دوورگەی تایوان، ئەی ئەوانە چین ئێستا روودەدەن؟". ترەمپ بە پرسیاری دەزانن بۆ لەسەردەمی مندا ئەو کارانە نەدەکران؟ روونیکردەوە "چونکە ئەوان نەیاندەوێرا بێنە بەردەم من و بەردەم ئەمریکا بووەستن و ئەو کارانە بکەن. ئەوانە کەسانێکن کە ئێستا رێز لەم دیمۆکراتانە ناگرن. نە لەلایەن کۆریای باکوورەوە نە لەلایەن چینەوە و نە لەلایەن رووسیاوە رێزیان لێ ناگیرێت". ترەمپ باسی ئەفغانستانیشی کرد و بە شەرمەزارییەکی مێژوویی بۆ ئەمریکا ناوبرد. سەرۆکی پێشووی ئەمریکا وتی: "ئێمە قەیرانی ئەفغانستانیشمان هەیە کە شەرمەزارترین ساتە لە مێژووی ئەمریکا. کاتێک سەرۆکی چین دەبینێت ئەو شەرمەزارییە لە ئەفغانستان روویدا ئیتر لە ئەمریکا ناترسێت و رێزیشمان لێ ناگرێت. بینیتان ئەو هەموو کەلوپەل و کەرەستە و چەکانەی لە ئەفغانستان بەجێمان بۆ تاڵیبان. 85 ملیار دۆلار چەک و کەرەستەی سەربازیی رادەستی تاڵیبان کرا. لەکاتێکدا ئێمە رێککەوتنمان لەگەڵ تاڵیبان هەبوو و 18 مانگ لە گفتوگۆدا بووین لەگەڵیان. لەپڕ هەڵبژاردنێکی ساختەکاریی کرا و ئێمە لە دەسەڵات نەماین".
هاوڵاتی بەڕێوەبەری گشتی بودجە لە وەزارەتی دارایی و ئابوری رایگه‌یاند:" به‌داخه‌وه تا ئه‌مڕۆ وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كان داهاتی خۆیانی بۆ ئێمه نه‌ناردوه بۆیه ئێمه نه‌مانتوانیوه به‌پێی پێویست ئاماده‌كاری بكه‌ین بۆ بودجه‌ی 2022". ئەمڕۆ شەممە 15ی کانوونی دووەمی 2022، په‌روین نوری، بەڕێوەبەری گشتی بودجە لە وەزارەتی دارایی و ئابوری له كۆنگره‌یه‌كی رۆژنامه‌وانیدا رایگه‌یاند:"له‌كابینه‌ی نۆیه‌مدا سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان فه‌رمانیكرد كه هه‌مو داهاتی حكومه‌ت بچێته‌وه وه‌زاره‌تی دارایی، به‌ڵام به‌داخه‌وه تا ئه‌مڕۆ وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كان داهاتی خۆیانی بۆ ئێمه نه‌ناردوه بۆیه ئێمه نه‌ماتوانیوه به‌پێی پێویست ئاماده‌كاری بكه‌ین بۆ بودجه‌ی 2022، هۆكارێكی دیكه ئه‌وه‌یه كه تا ئێستا په‌رله‌مانی عێراق كاره‌كانی نه‌چوه‌ته بواری جێبه‌جێكردن و لیژنه‌كان دروستنه‌كراون و حكومه‌تی نوێی عێراق پێكنه‌هێنراوه". بەڕێوەبەری گشتی بودجە لە وەزارەتی دارایی و ئابوری ئاماژه‌ی به‌وه‌شكرد: "هۆكارێكی دیكه‌ی ئاماده‌نه‌كردنی پڕۆژه‌ی بودجه‌ی 2022 ئه‌وه‌یه كه تا ئێستا له‌گه‌ڵ حكومه‌تی عێراق نه‌گه‌یشتونه‌ته رێككه‌وتنێك و دیارنیه ئایا له‌مساڵیشدا هاوشێوه‌ی ساڵی 2021 دیارنیه به‌رده‌وام ده‌بین یاخود نا، ئایا ئه‌وان به‌شه بودجه‌ی هه‌رێم ده‌نێرین یان نا، هێشتا دیارنیه". په‌روین نوری، باسی له‌وه‌شكرد: "ئێمه كه‌مته‌رخه‌م نه‌بوین له ئاماده‌كاری بودجه و ئێمه هه‌ماهه‌نگ بوین له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی پلاندانان بۆ ئه‌وه‌ی بودجه‌ی ته‌شغیلی و بودجه‌ی وه‌به‌رهێنان هه‌ردوكی هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ یه‌كتری بنێرینه ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران، بۆ ساڵی 2021 له‌مانگی پێنجدا ناردمان بۆ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران له‌به‌رئه‌وه‌ی هه‌ر هاوشێوه‌ی ئه‌مساڵ داهاته‌كانمان زۆر دره‌نگ به ده‌ست گه‌یشت له‌كاتی خۆیدا بینێرین و هۆكاره‌كان وه‌زاره‌تی دارایی نه‌بو به‌ڵكو نه‌ناردنی داهاته‌كان بو بۆ وه‌زاره‌تی دارایی".
هاوڵاتی بەرێوەبەری گشتی ئاو و ئاوەڕۆی ھەرێمی كوردستان ڕایگەیاند:" بڕیاری لێخۆشبوون بۆ ٪15ی قەرزی ئاو لە ڕۆژی یەکشەممە 16ی کانوونی دووەمی 2022، دەچێتە بواری جێبەجێکردنەوە. ئەمڕۆ شەممە 15ی کانوونی دووەمی 2022، بەڕێوەبەری گشتی ئاو و ئاوەڕۆی ھەرێمی كوردستان ڕایگەیاند: "پاش ئەوەی ئەنجوومەنی وەزیران بڕیاری لێخۆشبوونی ٪15 بۆ قەرزی ئاو دەرکرد، لەگەڵ وەزارەتی شارەوانی ئامادەكاریمان بۆ جێبەجكردنەكەی تەواو كرد". هەروەها ئەوەشی خستەڕوو، ھەر ھاوبەشێك سەردانی بەرێوەبەرایەتییەكان بكات و کۆی قەرزەكان بداتەوە، ئەوا %15ی كۆی گشتی قەرزەكە، لێخۆشبوونی بۆ دەكرێت. ئاماژەی بەوەشدا، "بڕیارەکە تا كۆتای مانگی شووباتی ئەمساڵ بەردەوام دەبێت".
هاوڵاتی بافڵ جەلال تاڵەبانی رایگه‌یاند:" مارف عومەر گوڵ جگە لەوەی تێکۆشەر و پێشمەرگەی دێرین بو لە ھەمانکاتدا نوسەر و شاعیر و ئەدیبێکی ناوداری گەلەکەمان بو، کە تەواوی تەمەنی تەرخانکرد بۆ خەبات و تێکۆشان و نوسین و لێکۆڵینەوە لە بواری جینۆساید، بەرھەمە زانستییەکانی بونە سەرچاوەیەکی گرنگ بۆ ھێشتنەوەی ئەو تاوانانەی دەرحەق بەگەلەکەمان کرا". بافڵ جەلال تاڵەبانی له پرسه‌نامه‌یه‌كدا بۆ بنەماڵەی مارف عومەر گوڵ رایگه‌یاندوه: "بۆ کۆچی دوایی پێشمەرگەی دێرین و زیندانی سیاسی پڕۆفیسۆر (دکتۆر مارف عومەر گوڵ) ئەکادیمیستی ناوداری کورد، پرسە و سەرەخۆشی و ھاوخەمی قوڵی خۆمان رادەگەیەنین، مارف عومەر گوڵ جگە لەوەی تێکۆشەر و پێشمەرگەی دێرین بو لە ھەمانکاتدا نوسەر و شاعیر و ئەدیبێکی ناوداری گەلەکەمان بو، کە تەواوی تەمەنی تەرخانکرد بۆ خەبات و تێکۆشان و نوسین و لێکۆڵینەوە لە بواری جینۆساید، بەرھەمە زانستییەکانی بونە سەرچاوەیەکی گرنگ بۆ ھێشتنەوەی ئەو تاوانانەی دەرحەق بەگەلەکەمان کرا". د. مارف عومەر گوڵ لە 28-12-2021 لە شاری سلێمانی جەڵدەی مێشك لێدەدا دەبرێتە نەخۆشخانە، بەیانی ئەمڕۆ شەممە 15-01-2022 لە نەخۆشخانەی ئەنوەر شێخە لە شاری سلێمانی كۆچی دوایی كرد.
.jpg)
هاوڵاتی وەزارەتی دارايی رايگەياند: "سبەینێ یەکشەممە، مووچەی وەزارەتی داد و ئەنجومەنی دادوەری هەرێم، دابەش دەکرێت". ئەمرۆ شەممە 15ی کانوونی دووەمی 2022، وەزارەتی دارایی، رايگەياند "سبەینێ یەکشەممە مووچەی وەزارەتی داد و ئەنجومەنی دادوەری هەرێم دابەش دەکرێت". دابەشکردنی مووچەی مانگی 12ی ساڵی رابردوو، لە رۆژی 2ی ئه‌م مانگەوە دەستیپێکردووە، به‌ڵام تا ئێستا وەزارەتی دارایی لیستێکی تەواوەتی بۆ مووچە بڵاونەکردووەتەوە، ماوەی یەک هەفتەشە چەند جارێک گۆڕانکاری لە لیستی دابەشکردنەکەیدا کراوه. بڕیاربوو رۆژی پێنجشەممە 6ی كانوونی دووه‌می 2022، وەزارەتەکانی پەروەردە و کاروباری کۆمەڵایەتی مووچە وەربگرن، بەڵام گۆڕانکاری لە لیستەکەدا کرا و گۆڕدرا بۆ "فەرماندەیی زێرەڤانی، لیوای نەوت و گاز، هێزی ئامادەیی سلێمانی و وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالکراوان".
هاوڵاتی وتەبێژى پۆلیسی پارێزگاى هەولێر رایگەیاند:" لە ساڵى 2021دا 79 تاوانى کوشتن رویانداوە و تا ئێستا توانراوە 78 بکوژ و ئەنجامدەرى ئەو تاوانانە دەستگیر بکرێن، کە ڕێژەى دەستکەوتن 99% بوە". ئەمڕۆ شەممە 15ی کانوونی دووەمی 2022، موقەدەم هۆگر عەزیز، وتەبێژى پۆلیسی پارێزگاى هەولێر له كۆنگره‌یه‌كی رۆژنامه‌وانیدا رایگه‌یاند، "لە ساڵى 2021دا 79 تاوانى کوشتن رویانداوە و تا ئێستا توانراوە 78 بکوژ و ئەنجامدەرى ئەو تاوانانە دەستگیر بکرێن، کە ڕێژەى دەستکەوتن 99% بوە". وتەبێژى پۆلیسی پارێزگاى هەولێر باسی له‌وه‌شكرد، "شەوى رابردو هاوڵاتییەک لە قەزاى عەنکاوە کوژراوە، دواى چەند کاتژێرێک لە لێکۆڵینەوە توانرا بکەرى تاوانەکە ئاشکرابکرێت و دەستگیربکرێت". ئاماژه‌ی به‌وه‌شكرد، بە هەماهەنگى تیمەکانى ئاسایش و هێزه‌كانی زێرەڤانى هەڵمەتى داخستنى یانەکانى شەوانەیان دەستپێکردوە و تا ئێستا بەردەوامە، بەڵام بەهۆی بونى لێکۆڵینەوە لەو دۆسیانە، هیچ زانیارییەک بڵاو ناکرێتەوە.
.jpg)
راپۆرتی: جەزیرەی ئینگلیزی وەرگێڕانی: کاکەلاو عەبدوڵا لەدوکانێکی وشکەفرۆشی لەگەڕەکی باڵاتی ئەستەنبوڵ، خاوەنی دوکانەکە بەناوی سەلامەت، پشوویەکی کەمی وەرگرت و باسی شتێکی بۆ کردین کە لەئێستادا کاریگەری لەسەر تەواوی خەڵکی تورکیا داناوە، ئەویش بەرزبوونەوەی نرخی خواردنە. «هەندێک شت وەک ئەوانی تر نرخەکانیان بەرزنەبووەتەوە چونکە بەرهەمهێنانیان لەگەڵ نرخدا زیادی کردووە، بەڵام هەندێک شتی تر، بەتایبەتی ئەوانەی زۆر دەکڕدرێن زۆر زیاتر نرخەکانیان بەرزبووەتەوە»، سەلامەت ئەمەت وت. سەلامەت وتی نرخی ئەو سەوزانەی زۆر دەكڕدرێن لەسەدا ٥٠ بەرزبوونەتەوە وەک پەتاتە، پیاز، باینجان، نۆک، هەروەها سەوزەکانی تر. خواردن تەنها شت نییە کە بەشێکی زۆری داهاتی بەکاربەرانی تورکیای هەڵلوشیوە. ئەو دەزگا حکومیەی بەرپرسە لە چاودێریکردنی هەڵئاوسان – پەیمانگەی ئاماری تورکیا (یان بە تورکستات) ناسراوە – هەفتەی پێشوو رایگەیاند پێوانەی نرخی بەکاربەر، کە پێوانەی گۆڕانکاری نرخ دەکات لە سەبەتەیەکی زۆرترین ئەو خواردن و شتانەی لەلایەن بەکاربەرەوە دەكردڕێن، بەرزبووەتەوە بۆ زیاتر لەسەدا ٣٦٪ لە مانگی رابردوودا بە بەراورد بەساڵی رابردوو. ئەم بەرزبوونەوەیە بەرزترین هەڵکشانی هەڵئاوسانە لە ٢٠ ساڵی رابردوودا، بەڵام سەلامەت پێیوایە ئەو رێژەیە ئەو دۆخە سەختەی کە ئەوو کڕیارەکانی تێیکەوتوون بەهەند وەرنەگرتووە. «دەبێت تورکستات خۆیان ئەو بەرهەمانەیان هەڵبژاردبێت کە لە ئامارەکاندا بوونیان هەیە یان ئەو بازاڕانەی کە چوون بۆ تۆمارکردنی نرخەکان، دواجار ئەوان دەزگایەکی حکومین و ئەگەر بڵێن هەڵئاوسان زۆر بەرزترە، ئەوا دەبێت حکومەت مووچەی زیاتر بدات بەکارمەندان و خانەنشینان». ئەو تەنها نییە لەو جۆرە بیرکردنەوەیەدا. دەزگای راپرسی میترۆپۆڵ لەهەفتەی رابردوودا راپرسییەکی ئەنجامداو دەرکەوت لەسەدا ٩٠ی ئەوانەی وەڵامی راپرسییەکەیان داوەتەوە پێیانوایە هەڵئاوسانی ساڵانە نزیک بووەتەوە لە لەسەدا ٥٠ یان زیاتر. زیاتر لە لەسەدا ٦٠یش پێیانوایە هەڵئاوسان لەسەدا سەد یان زیاتر بەرزبووەتەوە. هەڵسەنگاندنی لایەنی ناحکومیش پاڵپشتی لە بیرکردنەوەی رای گشتی دەکات. گروپی توێژینەوەی هەڵئاوسان (ئینا گروپ)، کە پرۆژەیەکی ئەکادیمیە و لەساڵی ٢٠٢٠ەوە بەشێوەیەکی سەربەخۆ چاودێری گۆرڕنی نرخ دەکات، هەموو مانگێک دوای تورکستات پێوانەی نرخی بەکاربەر بڵاو دەکاتەوە. بەپێی خەمڵاندنی ئینا گروپ، هەڵئاوسانی ساڵانەی تورکیا لە مانگی رابردوودا گەیشتووەتە لەسەدا ٨٢.٨٪، ئەمەش دوو ئەوەندەی ئەو رێژەیەیە کە لایەنی فەرمی بڵاوی کردووەتەوە. تورکستات سوورە لەسەر ئەوەی پێوانەی نرخی بەرکاربەری خۆی بەوردی پێوانەی هەڵئاواسان دەکات. ساڵی رابردوو، سکاڵای لەسەر ئینا گروپ تۆمارکرد بەتۆمەتی ئەوەی ئەو دەزگایە رای گشتی بەلاڕێدا دەبات. ئیبراهیم کەراتاش، ستووننووسی رۆژنامەی رۆژانەی سەباح و بەڕێوبەری گشتی کۆمپانیای راپرسی ئەنار، دەڵێت تورکستات هۆکاری خۆی هەیە کە نیگەران بێت لەسەر ئەوەی چ پێوانەیەک ورد بێت و چ پێوانەیەک ورد نەبێت. کەراتاش دەڵێت تەرکیزی زۆری خەڵک لەسەر هەڵئاوسان دەکرێت پیوانەکانی تورکستات تێکبدات، چونکە پێوانەی دەزگا حکومییەکە رەنگدانەوەی واقیعە و پێوانی نرخی بەکاربەر بە تێکڕایی ناتوانێت بەوردی هەڵسەنگاندن بۆ نرخ بکات. «ئێمە تەنها سەیری ئەو نرخانە دەکەین کە بەرز دەبنەوە چونکە ئەوانە سەرنجت رادەکێشن، کاتێك نرخی شتێک کەمە، تۆ وەک حاڵەتێکی ئاسایی دەیبینیت، بەڵام کاتێک بەرز دەبێتەوە کاردانەوەت بەرامبەری دەبێت»، کەراتاش وای وت. دابەزینی لیرەو هەڵئاوسان هەڵئاوسان لە تورکیا بەهۆی دابەزینی بەرچاوی لیرەوە خراپتر بووە کە لەساڵی رابردوودا لەسەدا ٤٠%ی بەهاکەی لەبەرامبەر دۆلاری ئەمریکیدا لەدەستدا. دابەزینی لیرە لەسێ مانگی کۆتایی ٢٠٢١ بەهۆی ئەو زنجیرە کەمکردنەوەیە بوو کە لە سوودی قەرزی بانکەکان روویدا لەلایەن بانکی ناوەندییەوە کە بە سەرکردایەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک تورکیاوە ئەنجامدرا. ئەدرۆغان پێیوایە سوودی کەمتری قەرزی بانکەکان دژی بەرزبوونەوەی هەڵئاوسان دەوەستێتەوە – ئەم بۆچوونە دژی تیۆری ئاسایی ئابورییە کە پێیوایە کەمی سوودی قەرز فشاری نرخ بەرزتر دەکات. ئەردۆغان هەفتەی رابردوو رایگەیاند «ئێمە غەمبارین کە هەڵئاوسانی ساڵانەمان گەیشتووەتە لەسەدا ٣٦%، بەڵام وەک ئەوەی کە توانیمان هەڵئاوسان بگەیەنینە لەسەدا ٦٪، دیسان سەرکەوتنەکەمان دووبارە دەکەینەوە و پارێزگاری لە هاووڵاتیانی تورکیا دەکەین.» بۆ هێوکردنەوەی زیانەکانی بەرزبوونەوەی نرخ، لەم مانگەدا حکومەت کەمترین مووچەی بە لەسەدا ٥٠ بەرزکردەوە. لەکۆتایی مانگی رابردووش، حکومەت هەڵمەتێکی راگەیاند بۆ پاراستنی بەهای لیرە بەوەی کە هەر هاووڵاتییەک بە لیرە پارەکانی دابنێت لە بانکدا حکومەت قەرەبووی زیانەکانی بۆ دەکاتەوە ئەگەر بەهای لیرە زیاتر دابەزی، بەمەش هەڵگرتنی لیرە گەیشتە ٨٤ ملیار لیرە (شەش ملیارو ٢١ ملیۆن دۆلار) لە بانکەکاندا. بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، زیاتر لەسەدا ٦٠ی هەژماری بانەکەکان لەوڵاتەکەدا دراوی بیانیان تێدایە وەک دۆلار یان یۆرۆ. بەرزکردنەوەی کەمترین مووچەش لەوڵاتەکەدا هاوکات بوو لەگەڵ بەرزبوونەوەی نرخی سووتەمەنی. باج لەسەر کارەبا بەرزبوویەوە بۆ لەسەدا ١٢٥٪ بۆ یەکە بازرگانییەکان و لەسەدا ٥٠٪ بۆ یەکەکانی نیشتەجێبوون. نرخی غازی سروشتیش لەسەدا ٥٠ بەرزبوویەوە بۆ یەکە بازرگانییەکان و لەسەدا ٢٥٪یش بۆ یەکە نیشتەجێبوونەکان. جگە لەمانەش، نرخی گواستنەوەی گشتی لە ئەستەنبوڵ لەسەدا ٣٦ بەرزبووەتەوە. سیاسەت و هەڵئاوسان پارتە ئۆپۆزسیۆنەکانی تورکیا ئەو جیاوازییەیان قۆستووەتەوە کە لەنێوان ئاماری هەڵئاوسانی تورکستات و رای خەڵک و شارەزایاندا دروست بووە. عەلی باباجان، سەرۆکی پارتی دیموکراسی و گەشەیە، تورکستاتی بە «پەیمانگەی گۆڕانکاری ژمارەکان» ناوبرد دوای ئەوەی دەزگاکە ئاماری خۆی لەسەر هەڵئاوسان بڵاوکردەوە. مانگی رابردوو لەکاتی پەخشی تەلەفزیۆنیدا، کەمال کیلیچدارئۆغلۆ، سەرۆکی گەورەترین پارتی ئۆپۆزسیۆن (جەهەپە)، ویستی سەردانی ئۆفیسی تورکستات بکات لە ئەنقەرەی پایتەخت بۆ ئەوەی لێکۆڵینەوە لە چۆنیەتی هەڵسەنگاندنی هەڵئاوسان بکات لە دەزگاکەدا، بەڵام نەیتوانی و دوورخرایەوە. پێوانە سەربەخۆکانی هەڵئاوسانیش رووبەڕووی چاودێری حکومەت بوونەتەوە. لە ئێستادا ئینا گروپ رووبەڕووی لێکۆڵینەوەیەک بووەتەوە لەلایەن بەرپرسانی وڵات دوای ئەوەی تورکستات رایگەیاند ئینا گروپ سەر لە رای گشتی دەشێوێنێت. ئینا گروپ دەڵێت پێوەری هەڵئاوسانی دەزگاکەی خزمەتێکی گرنگی خەڵک دەکات. «ئێمە دەستمان بەم پرۆژەیە کرد، چونکە پێمانوابوو بەشێکی ون بوو هەیە لە چیرۆکەکەدا»، فەیسەڵ ئولوسۆی، پرۆفیسۆری ئابوری لەزانکۆی یەدیتەپە لە ئەستەنبوڵ وای وت کە سەرۆکی دەزگاکەشە لەهەمانکاتدا. «هەموو رۆژێک دەتوانین پێوانەی قەرزی بانکەکان یان بۆرسەی ئەستەنبوڵ یان بۆرسەی واڵ ستریت بکەین، بەڵام ئەوەی ون بوو رێژەی هەڵئاوسانی رۆژانە بوو». ئولۆسۆی دەڵێت تیمەکەی کە پێکهاتوون لەچەندین ئابووریناس و ئەندازیار، بەرنامەیەکی کۆمپیوتەری بەکاردەهێنن کە رۆژانە ٢٥٠ هەزار خاڵی نرخ لە تاک فرۆشەکانی تورکیا کۆدەکەنەوەو مانگاش ژمارەکە دەگاتە ٧٠٠ ملیۆن. ئەم دەزگایە هەمان رێگەشێواز بەکاردەهێنێت کە تورکستات بەکاری دەهێنیت. نرخەکان پۆلێن دەکرێن بۆ بەشی خواردن، گواستنەوە، پەیوەندی، تەرفیهی، هەروەها کلتور. هەر پۆلێک دواتر پێوانە دەکرێت لەبەرامبەر ئەوەی چەندێك بەکاربەر پارە سەرف دەکات تێیدا بۆ کۆکردەوەی سەبەتەیەکی کاڵاو خزمەتگوزاری – بۆ نموونە: لەسەدا ٢٦% بۆ خواردن، لەسەدا ١٦% بۆ گواستنەوە. لەکۆتاییدا نزیکەی لەسەدا ٢٠٪ی نرخی سەبەتەکان راستەوخۆ لە تورکستاتەوە وەردەگیرێت، بۆ بەرهەمی وەک خواردنەوە کحولییەکان یان تەندروستی یان تێچووی خوێندن کە هەموویان لەلایەن حکومەتەوە رێکدەخرێن. ئەتیلا یەشیلادا، ئابوریناسێکی تورکی، دەڵێت حکومەت چەندین هاندەری لەبەردەمدایە تاڕیژەی هەڵئاوسان بەکەمی بهێڵێتەوە – و بۆ دروستکردنی ئاستەنگی بۆ پێوانەکانی تری وەک ئینا گروپ – چونکە مووچەی کەرتی گشتی و خانەنشینان راستەوخۆ بە پشتبەستن بەئاستی هەڵئاوسان حساب دەکرێت، هەر بەرزبوونەوەیەک لە ئاستی هەڵئاوسانی فەرمیدا، لەکۆتاییدا خەرجی لەسەر حکومەت زیاددەکات. یەشیلادا باس لەوەش دەکات، هەرچەندا رەنگە کەمی ئاستی هەڵئاوسان ئاماژەیەک بێت بۆ چاودێرانی دەرەوەی تورکیا کە ئابوری وڵاتەکە هێندە خراپ نییە کە باس دەکرێت، بەڵام بیرکردنەوەی خەڵک لەناو تورکیادا ناتوانرێت بەو ئاسانییە مامەڵەی لەگەڵ بکرێت. «ئێمە لەتورکیا لەگەڵ هەڵئاوسان دەژین، گەورەترین بەش کە پارەی تێدا خەرج دەکەین خواردن و کرێ و گواستنەوەیە و ئەمانەش ئەو جۆرە نرخانە لەخۆدەگرن کە بەکاربەر رۆژانە یان مانگانە رووبەڕووی دەبێتەوە، بۆیە ئەگەر درۆیان لەگەڵ بکەیت، ئەوە زۆر دیارو ئاشکرا دەبێت، وادەکات متمانە بە ئەردۆغان و پارتی ئاکەپە لاواز ببێت»، یەشیلادا وای وت. یەشیلادا هۆشداری ئەوەشیدا کە بیرکردنەوەی خەڵکیش نرخەکان بەرز دەکاتەوە. «ئەگەر خەڵک وابیر بکاتەوە هەڵئاوسان نزیکە لە لەسەدا ١٠٠٪، ئەوا هەر کەسێک توانای قۆستنەوەی هەبێت، وا مامەڵە دەکات لەهەڵئاوسان لەسەدا ١٠٠٪»، یەشیلادا وا دەڵێت.
هاوڵاتی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان زیاتر لە 116 ساڵە لەسێ دەسەڵاتی جیاوازدا هەوڵی خوێندن و بەفەرمی ناساندنی زمانەكەی دەدات و رووبەڕووی ئاستەنگ دەبێتەوە، لەنوێترین رووداویشدا زارا محەمەدی بە بیانوی وتنەوەی زمانی كوردی پێنج ساڵ زیندایی بەسەردا سەپێنرا. ئامارەكان دەریدەخەن زمانی كوردی یەكێكە لە دەوڵەمەنترین زمانەكان لەجوگرافیای ئێران و ژمارەیەك بەرچاو لەو جوگرافیایە زمانی كوردی و زۆربەی زاراوەكانی قسە دەكەن، بەلڵام تائێستاش یەك خوێندنگەی سەرەتایی و فەرمی بۆ خوێندنی زمانی كوردی لەئێران دروست نەكراوە تەنانەت رێگریی لەخوێندن بەو زمانە كراوە. ئاستەنگەكانی رێگریی لەخوێندن بە زمانی كوردی لە رۆژهەڵاتی كوردستان كەم نین و فرە زاراوەیی و نەبونی هاوسەنگیی لەبەكارهێنانی زمان و زاروەكان لەو بەشە لەكوردستان و جوگرافیای ئێرانیش بەشێكی دیكەی كێشەكانن بەجۆرێك هەندێك زاراوەی كوردیی مەترسیی لەناوچوونی لەسەرە. گرنگرتین پێناسە كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان تەنها زمانەكەی بێت، بۆیە كاڵبونەوەی زمانەكەی یەكسانە بە لەناوچوونی پێناسە سەرەكییەكەی، ئەوەش وای كردوە دەسەلڵاتە جیاوازەكانی مێژووی ئێران بەشێوازی جیاواز رێگریی لەگەشەی زمانی كوردی بكەن و زمانی دایك لەمافێكی گەردونییەوە وەك مەترسییەكی سیاسیی لێی بڕوانرێت. زمانی كوردی و دەستوری ئێران لەسێ قۆناغی مێژویی ئێراندا زمانی فارسیی بەزمانی فەرمی ناوی هێنراوە؛ یەكەم قۆناغ لەسەردەمی (شۆڕشی مەشروتە) و دەسەڵاتی موزەفەرەدین پاشای قاجار، لەساڵی 1906 ئەو زمانە كراوە بەزمانی رەسمیی ئێران بەڵام هیچ ئاماژەیەك بەزمانی كوردی و زمانەكانی دیكە نەكراوە. لەقۆناغی دووەمدا و لەسەردەمی دەسەلڵاتی رەزا پەهلەوی، ئەو لەساڵی 1932 فەرمان دەكات فارسی وەك تاكە زمانی حكومەت بەسەر سەرجەم دامودەزگاكاندا بسەپێت و كوردی و سەرجەم زمانەكان لەئێران قەدەغە دەكات، ئەوەی سەرنج راكێش بووە لەو سەردەمەدا لەژێر كاریگەریی مستەفا كەمال ئەتاتورك سەرۆكی ئەوكاتەی توركیا پاشای ئێران كوردەكان بە ئێرانی كێوی ناودەبات، چونكە لە دەسەڵاتی توركیا وەك چەكێك گەلی كوردی لە باكوری كوردستان بەتوركی شاخی ناودەهێنا. لەقۆناغی سێیەمدا و لەسەردەمی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران لەیاسای ژمارە 15ی دستوری وڵاتەكەدا زمانی فارسی بووەتەوە بەزمانی رەسمی دامودەزگاكان و خوێندنی سەرجەم زمانەكان بە تایبەت كوردی لەقۆناغی سەرەتاییدا رێگەی پێدرا، بەڵام تا ئەم ساڵانەی دواییش نە كار بەیاساكە كراوە نە خوێندنی زمانی كوردی بەفەرمی لەوانەكانی خوێندكارانی ئەو وڵاتەدا گونجێنراوە. لەیاسای ژمارە 15ی دەستوری ئێراندا هاتووە: زمان و رێنووسی هاوبەشی خەڵكی ئێران فارسییە و دەبێت ئەوە زمانی فەرمیی بەڵگەنامەكان و كتێبەكانی خوێندن بێت لە وڵاتەكەدا بەڵام زمانی گەل «قەوم»ی دیكە و خەڵكی خۆجێی لەمیدیا و راگەیاندنەكان و خوێندنگەكاندا هاوشان لەگەڵ زمانی فارسی رێگەپێدراوە. زمانی كوردی دوای 36 ساڵ لەدەسەڵاتی كۆماری ئیسلامیی ئێران ساڵی 2002 بۆ یەكەمجار لەمێژووی ئێراندا بەشی ئەدەبیات و زمانی كوردی لەزانكۆی كوردستان لەشاری سنە لە رۆژهەڵاتی كوردستان بە فەرمیی كرایەوەو تا ئێستاش بە تاكە زانكۆ لەئێران ئەژمار دەكرێت كە وانەی رێزمان و ئەدەبی كوردیی تێدا دەوترێتەوە. لەساڵی 2002 تا 2015 چەندجارێك ئەو بەشە لەزانكۆی سنە راگیراوە، بەڵام لە ساڵی 2015 دوای ئەوەی حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری پێشوی ئێران رایگەیاند گرنگیی بەزمانی كوردی دەدرێت بەفەرمی دەستی بەكارەكانی كردەوە. ئەگەرچی كورد دوای 36 ساڵ هەوڵدان لەگەڵ حوكمڕانیی ئێران توانیویەتی بەسەرەتایترین مافی خۆی لەخوێندنی فەرمی بەزمانی دایكی بگات، بەڵام ساڵی رابردوو لە رێكەوتی (19/8/2021) سەرجەم ئەو نووسراوانەی زمانی كوردیی، تابلۆكانی زانكۆی كوردستان لە سنە لابران و ئەوەش ناڕەزایەتیی زۆری لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەدوای خۆیدا هێنا. بەرپرسانی زانكۆكە بەمیدیاكانی ئێرانیان راگەیاند هەندێك گەنج سەرەڕۆیانە ئەو كارەیان كردووە و بەدواداچوونیان بۆ بابەتەكە كردووە لەكاتێكدا ئەگەر فەرمانی لایەنێكی دەسەڵات لە پشت ئەو كارە نەبێت ئاسان نییە تابلۆی سەر دەرگاو ناو هیچ زانكۆو خوێندنگەیەك دەستكاریی یان گۆڕانكاریی تێدا بكرێت. زمانی كوردی لە ئێران لە راپۆرتی نەتەوەیەكگرتوەكاندا هاتووە زمانی كوردی دوای زمانەكانی (فارسی، ئازەری، گیلەكی) چوارم زمانە لە ئێران كە زیاترین پێكهاتەی ئەو جوگرافیایە قسەی پێدەكەن. ژمارەی دانیشتوانی ئێران دەگاتە زیاتر لە 84 ملیۆن كەس و بە پێی ئامارە فەرمییەكانی ئێران رێژەی 10% بۆ 11% گەلانی ئێران بەزمانی كوردی قسە دەكەن كە دەكاتە نزیكەی نۆ ملیۆن كەس لەكاتێكدا بەپێی زۆربەی سەرچاوەكان؛ ژمارەی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران دەگاتە نزیكەی 18 ملیۆن كەس، بۆیە پێدەچێت نزیكەی 20%ی دانیشتوانی ئێران بەزمانی كوردی قسە بكەن بەتایبەت كە زۆرینە زاراوەی سەرەكییەكانی كوردی لە رۆژهەڵاتی كوردستان جگە لە زاراوەی زازاكی بەدی كراوە و 40 شێوەزاریش لەناوچە جیاوازەكاندا تۆمار كراوە. زمانی كوردی لەئێران دوای زمانی فارسی و زمانی گیلەكی زیاترین زاراوەو شێوەزاری هەیەو رەنگە ئەوەش ئاماژەیەكی روون بێت كە رێژەیەكی بەرچاوی دانیشتوانی جوگرافیای ئێران بەزمانی كوردی قسە دەكەن. زۆرینەی كورد لە رۆژهەلڵاتی كوردستان بە زاراوەكانی (كەلهۆڕی، لوڕی، هۆرامی، كورمانجی و سۆرانی ) قسە دەكەن و لەئامارەكانی ئێراندا هاتوە زۆرینەی دانیشتوانی هەشت پارێزگا لە رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەزمانی كوردی قسە دەكەن. زۆرینەی كورد لەپارێزگاكانی (ئیلام، كرماشان، ئورمیە، خوراسانی باكورو خوراسانی رەزەوی، لوڕستان ، خوزستان ، چورمحاڵ و بەختیاری ) لە رۆژهەلڵاتی كوردستان و ئێران نیشتەجێن، بەڵام بەو جیاوازییەی كە ژمارەیەكی بەرچاوی كورد لەپارێزگاكانی خوراسانی باكورو خوراسانی رەزەوی دەژین كە پێان دەوترێت كوردی خوراسان، بەڵام لە رووی جوگرافییەوە ئەو دوو پارێزگایە دەكەونە رۆژهەڵاتی ئێرانەوە لەكاتێكدا پاریزگا كوردییەكانی دیكە دەكەونە رۆژئاوای جوگرافیای ئێرانەوە، بۆیە دابڕانێكی گەورە هەیە لەنێوان كوردەكانی خوراسان كە بەكرمانجی قسە دەكەن لەگەڵ بەشەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی كوردستان. سۆرانی لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەشێوەیەكی باو تائێستا گومان دەكرێت كەزۆینەی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەزاراوەی سۆرانی (كوردیی ناوەڕاست) قسە بكەن بەڵام لە راستیدا ژمارەیەكی بەرچاوی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان بە زاراوەی كورمانجی و كەڵهۆری قسە دەكەن و ئەوەی وای كردووە گومان بكرێت ژمارەی سۆرانییەكان بەرچاون، بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە كورمانجەكانی رۆژهەڵات زیاتر لە باكوری كوردستانەوە نزیكن و كەلهۆڕەكانیش زیاتر لەخانەقین و ناوچەی گەرمیان لەباشوری كوردستانەوە نزیكن و لەگەڵ ئەوەشدا لە رووی میدیایی و راگەیاندنەوە لە ئێران گرنگیی بە زاراوەكانیان نەدراوە. نزیكەی (430) گۆڤارو رۆژنامە و بڵاوكراوەی زمانی كوردی و فارسی لەپارێزگای سنە تۆمار كراوەو بەشێكی بەرچاویان بە زاراوەی سۆرانی و بەزمانی فارسی بوون و تا ئێستاش زۆرینەی رەهای وەرگێڕان لە رۆژهەڵاتی كوردستان لەزمانەكانی دیكەوە بۆ كوردی سۆرانییە و بایەخەێكی ئەوتۆ بە زاراوەكانی دیكەی كوردی نەدراوە، لەگەڵ ئەوەشدا تەنها زاراوەی سۆرانی بۆ وەرگێڕان بەفەرمی لەلایەن ناوەندی وەرگێڕانی ئێراندا تۆمار كراوە و هاوكات لە لایەن دەزگای دادی ئێرانەوە مۆلەتی فەرمیی پێدراوە. لە ئێران تەنها یەك تەلەفیزیۆنی سەرتاسەری كوردی و فەرمیی هەیە بە ناوی سەحەر كە 22 كاتژمێر بە زاراوەی سۆرانی و تەنها دوو كاتژمێر بە زاراوەی كورمانجی پەخش دەكات. شەش تەلەفیزیۆن و حەوت رادیۆی ناوخۆیی (لۆكاڵی) لە ئاستی پارێزگاكاندا هەیە كە بە زمانی كوردی و زاروە كانی پەخشی خۆیان دەكەن بەڵام ئەوانەش زۆرینەیان بە زاراوەی سۆرانی پەخش دەكەن. گومان لەوەدا نییە سەرەڕای ئاستەنگییەكان زاروەی سۆرانی لە رۆژهەڵاتی كوردستان چالاكترە بەراورد بەزاراوەكانی دیكە بەڵام نەبونی هاوسەنگی و كەمتەرخەمیی وای كردوە تەنها ئەو زاراوەیە پێشكەوتن بەخۆیەوە ببینێت و تەنات چالاكوانانی ئەدەبی و فەرهەنگیی كوردەكانی خوراسان هۆشدارییان داوە لە لەناوچوونی زراوەكایان. زمانی كوردی لەباكورو باشورو رۆژهەلات تائێستا لەتوركیا و ئێران، سەرەڕای یاساكانیان، زمانی كوردی وەك مەترسیی دەبینن و ئەو مامۆستایانەشی بەخۆبەخش وانەی كوردی دەڵێنەوە، رووبەڕووی سزای زیندانیی دەبنەوە، لەم راپۆرتەدا مێژوی بەكارهێنان و رێگریی لەزمانی كوردی لەنێوان هەرێمی كوردستان و رۆژهەڵاتی كوردستان خراوەتەڕو.و بناغەی كاركردن بەزمان و رێنوسی كوردی مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە 120 ساڵ، بەڵام گەلی كورد كەژمارەیان دەگاتە زیاتر لە 45 ملیۆن كەس تەنها لەهەرێمی كوردستان و عێراق بە رەسمی دانی پێدا نراوەو بەشەكانی دیكەی كوردستان بەردەوام رووبەڕووی كێشە و مەینەتیی بوونەتەوە لە بەكارهێنانی زمانەكەیان كە مافێكی سەرەتایی هەر گەلێكە لەجیهان. لەساڵی 1958 حكومەتی ناوەندیی ئەو سەردەمی عێراق رێگەی داوە بەبەكارهێنانی زمانی كوردی و لە دەستوری ئەو كاتیشدا هاتوە كە كورد و عەرەب لەنیشتمانێكی هاوبەشدا دەژین. حكومەتەكانی ئەو سەردەمی عێراق ئەگەر كاریشی بەو زمانە نەكردبێت، لانیكەم هەوڵی رێگریی لەدژی ئەو زمانە نەداوەو تەنانەت لەساڵی 2005 زمانی كوردی بووە زمانی رەسمیی عێراق و ئەوەش لەدەستوری وڵاتەكەدا جێگیر كرا. ئەگەرچی تائێستاش زمانی كوردی لەباكوری كوردستان بەزمانێكی رەسمی لەلایەن حكومەتەوە ناناسرێت و تەنانەت رێگریی دەكرێت لەبەكارهێنان و خوێندن بەو زمانە بەڵام مێژووی كاركردن بەپیتی لاتینی كرمانجی لەو بەشە لەكوردستان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1932. زمانی كوردی بە 143 یەمین زمان لەنێوان 342 زمانی جیهاندا ئەژمار دەكرێت و 470 یاسا لەگۆی زەویدا تایبەت كراوە بەپاراستنی زمان و تەنانەت لەهەندێك شوێنی ئەم گۆی زەوییە و بەدیاریكراوی لەهندستان هەیە تەنها 800 كەس بەزمانێكی تایبەت قسە دەكەن، بەڵام نەتەوەیەكگرتووەكان بەپێی یاسا بەرپرسیارە بۆ رێگریی لە لەناوچوونی زمانەكان سەرەڕای ئەوەش ساڵانە 52 زمان لەجیهاندا لەناودەچن. زیاتر لەپێنج هەزارو 740 خوێندنگە هەیەو زمانی كوردی تێدا دەوترێتەوە لەهەرێمی كوردستان هەیە، بەڵام لە رۆژهەڵاتی كوردستان و باكوری كوردستانیش بەتەنها یەك خوێندنگەی فەرمیی نییە كەزمانی كوردیی تێدا بخوێنرێت. بەپێی یاسای ژمارە 15 و 19ی دەستوری كۆماری ئیسلامی ئێران خوێندن بەزمانی دایك رێگەپێدراوەو هەر بەپێی ئامارەكانی حكومەت زمانی كوردی 10٪ی زمانەكانی ئەو وڵاتەیەو دوای زمانی فارسی و توركی زیاترین ژمارەی دانیشتوانی جوگرافیای ئێران بەزمانی كوردی قسە دەكەن. ئەگەرچی لەیاساو دەستوری ئێراندا ئاماژە بەوە كراوە بەكارهێنانی زمانی دایك رێگەپێدراوە، بەڵام زمانەكە لەهیچ دامودەزگایەكی فەرمییدا كاری پێناكرێت و بەهۆی ئەو كەشە ئەمنی و هەواڵگرییەی لە 40 ساڵی رابردوودا لە رۆژهەڵاتی كوردستان هەیە. زۆربەی ئەو چالاكانەی هەوڵی پاراستنی زمانی كوردی دەدەن یان خوێندنگەو ناوەندی خوێندنی تایبەت بەزمانی كوردی دەكەنەوە رووبەڕووی سزای قورس دەبنەوەو زارا محەمەدی مامۆستای زمانی كوردی لەسنە بەیەكێك لەقوربانیانی پاراستنی زمانی كوردیی لە رۆژهەڵاتی كوردستان دەزانرێت. زارا محەمەدی كە مامۆستای زمانی كوردی بووە لەلایەن دادگای سنەوە بەتۆمەتی دامەزراندنی رێكخراوی قەدەغەكراو سزای پێنج ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێنراوە لەكاتێكدا رێكخراوەكەی ئەو مامۆستایە بۆ فێركردنی خۆبەخشانەی زمانی كوردی بووە
هاوڵاتی یەكێتیی ئەوروپا رەخنە لە سێ وڵاتی هاوسنووری بیلاڕووسیا دەگرێت، رەفتارەكانیان لە ئاست كۆچبەران بە نایاسایی ناودەبات و دەشڵێت بۆیان نییە كۆچبەران بگەڕێننەوە. ئێلڤا جۆهانسن، كۆمیسیاری یەكێتیی ئەوروپا بۆ كاروباری ناوخۆ رایگەیاند: لەم بارودۆخە مەترسیدار و قورسەی كە هەرسێ وڵاتی پۆڵەندا، لاتیڤیا و لیتوانیا تێیدان، هێشتا دەبێت بەگوێرەی یاسا كۆچبەران لەسەر سنوورەكانیان نەگەڕێننەوە، چونكە بەزۆر گەڕاندنەوەی كۆچبەران نە یاساییە و نە جێگەی پەسەندكردنیشە. وتیشی: دەبێت بارودۆخێك دروستبكەن كە تێیدا خەڵكی مافی ئەوەی هەبێت داوای پەنابەری بكات، داواكەی تاوتوێ بكرێت و پاڵپشتی و راوێژی یاساییان پێبدرێت. لەناوەڕاستی ساڵی 2021 ەوە زیاتر لە هەشت كۆچبەر چوونە بیلارووسیا تا لەناو خاكی پۆڵەندا، لاتیڤیا و لیتوانیاوە بگەنە وڵاتانی دیكەی ئەوروپا، هەندێكیان رووبەڕووی تووندوتیژیی هێزە ئەمنییەكان و پاسەوانانی سنوور بوونەوە، بەڵام توانییان بە هەر رێگەیەك بێت بۆ وڵاتانی دیكەی رۆژئاوای ئەوروپا دەربازبن،هاوكات سەدان كۆچبەری دیكە لەسەر سنوور بە زەبری هێز گەڕێندرانەوە بۆ بیلاڕووسیا و ئەوەش كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا
هاوڵاتی بەڕێوەبەرایەتی كەشناسی هەرێم رایگەیاند، لەماوەی 24 كاتژمێری ڕابردوودا زۆرترین بڕی بارانبارین لە چوارتا لە سنووری پارێزگای سلێمانی بووە، بەبڕی 97 ملیمەتر، لە بەرامبەردا لە سەنتەری پارێزگای هەولێر كەمتر لە یەك ملیمەتر باران باریوە. بەڕێوەبەرایەتی كەشناسی و بومەلەرزەزرانی هەرێمی كوردستان ئاماری بڕی بارانبارینی 24 كاتژمێری ڕابردووی لە هەرێمی كوردستان بڵاوكردەوە و تێیدا هاتووە: زۆرترین بڕی بارانبارین لە چوارتا بووە لە سنوری پارێزگای سلێمانی، بە بڕی 97 ملیمەتر، لە سەنتەری پارێزگاكەش 44 پۆینت شەش ملیمەتر، لە ڕانیە 52 پۆینت چوار ملیمەتر، لە ماوەت 34 پۆینت هەشت ملیمەتر، لە پێنجوێن 58 پۆینت چوار ملیمەتر، لە بەرزنجە 61 ملیمەتر و لە قەرەداغ 70 ملیمەتر باران باریوە. بەپێی ئاماری كەشناسی هەرێم، لە پارێزگای كەركوك لە سەنتەری پارێزگاكە سێ پۆینت پێنج ملیمەتر، لە كەلار یەك پۆینت چوار ملیمەتر، لە مەیدان حەوت ملیمەتر، لە خورماتوو دوو پۆینت پێنج ملیمەتر و لە كفری یەك ملیمەتر باران باریوە. لە سەنتەری پارێزگای هەولێر كەمتر لە یەك ملیمەتر، لە سۆران چوار ملیمەتر، لە هیران 17 ملیمەتر، لە حاجی ئۆمەران 19 ملیمەتر، لە میڕگەسوور 31 پۆینت چوار ملیمەتر، لە بارزان 24 ملیمەتر باران باریوە. بەپێی ئامارەكەی كەشناسی هەرێم، لەدهۆك لە سەنتەری پارێزگاكە حەوت پۆینت یەك ملیمەتر، لە ئاكرێ سێ ملیمەتر، لە كانی ماسی 38 ملیمەتر، لە ئامێدی هەشت ملیمەتر، لە بجێل پێنج ملیمەتر، لە دینارتە چوار پۆینت سێ ملیمەتر، لە مانگیش 22 ملیمەتر و لە چەمانكێ نۆ ملیمەتر باران باریوە. هەروەها سەبارەت بە پارێزگای هەڵەبجە كەشناسی هەرێم دەڵێت: لە سنوری ئەو پارێزگایە 32 پۆینت چوار ملیمەتر، لە تەوێڵە 26 ملیمەتر، لە خورماڵ 30 پۆینت شەش ملیمەتر، لە بیارە 12 پۆینت حەوت ملیمەتر و لە سیروان 28 پۆینت دوو ملیمەتر باران باریوە.
هاوڵاتی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا دەڵێت ئەگەر دانوستانی بەرنامە ئەتۆمیەكەی ئێران شكست بهێنێت، بژاردەی دیكەیان دەبێت. ئەنتۆنی بلینكن، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ رادیۆی ئێن پی ئاڕ رایگەیاند: بەرنامەی ئەتۆمی ئێران گەیشتووەتە ئاستێك كە ئەستەمە بگەڕێتە دواوە و تاران بە پشتگوێخستنی بەندەكانی ناو رێككەوتننامەی ئەتۆمی، رۆژ بە رۆژ لە گەیشتن بە چەكی ئەتۆم نزیك دەبێتەوە. وەزیری دەرەوەی ئەمریكا وتیشی: كاراكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمی باشترین كارە بۆ پاراستنی ئاسایشی ئەمریكا و بۆ ئەو مەبەستەش تەنھا چەند ھەفتەیەكمان لەبەردەستدا ماوە. بلینكن دەشڵێت: ئەگەر دانوستانەكانی ڤییەننا شكست بھێنێت و نەتوانین لەگەڵ ئێران بگەین بە رێككەوتن، بژاردەی تر دەگرینەبەر.
.jpg)
.jpg)
