هاوڵاتی ئەمجەد ئەمینی، باوکی ژینا ئەمینی لە شاری سەقز لەلایەن هێزە ئەمنییەکانەوە دەستگیرکرا، ئەمەش هاوکاتە لەگەڵ یەکەم ساڵیادی گیانلەدەستدانی ژینا ئەمینی. لە یەکەم ساڵیادی گیان لەدەستدانی ژینا ئەمینی چەندین شاری ئێران لەوانە، مەریوان، سەقز، سنە، دێولان، دیواندەرە، بانە، کامیاران، شنۆ ، مەهاباد، ئابدانان، کرماشان، جوانڕۆ، نۆدشە، سەردەشت، پیرانشار و بۆکان مانگرتنی گشتی راگەیاندرا و خەڵکی ئەو شارانە دوکان و بازاڕەکانیان نەکردەوە. بەپێی هەواڵی چەند میدیایەک لە رۆژهەڵاتی کوردستان هەر ئەمڕۆ هێزە ئەمنییەکانی ئێران ئەمجەد ئەمینی باوکی ژینا ئەمینیان دەستگیرکردووە ئەمەش لەکاتێکدا کە باوکی ژینا ئەمینی رایگەیاندبوو سوورە لەسەر ئەنجامدانی رێورەسمی یادکردنەوەی مەرگی کچەکەی سەرەڕای هەڕەشەکانی حکومەتی ئێران. رێكخراوەكانی چاودێری مافەكانی مرۆڤ لە رۆژهەڵاتی كوردستان رایانگەیاندووە كۆماری ئیسلامی ئێران ژمارەیەكی زۆر هێزی سەربازی‌و ئەمنیی لە شارەكانی رۆژهەڵات بڵاوكردوەتەوە بۆ رێگریكردن لە سەرهەڵدانی هەر جۆرە خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتییەك. ژینا ئەمینی لە 13ی ئەیلولی 2022 لەلایەن پۆلیسی ئەخلاقی تارانەوە دەستگیرکرا و توندوتیژی بەرامبەر ئەنجامدرا بەهۆی رەچاونەکردنی باڵاپۆشییەوە، دوای سێ رۆژ مانەوەی لە نەخۆشخانە گیانی لەدەستدا. بەهۆی گیانلەدەستدانی ژینا ئەمینییەوە خۆپیشاندانی فراوان لە ئێران و شارەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان دروستبوو، کە بەهۆیەوە بەپێی ئاماری رێکخراوەکانی مافی مۆرڤ نزیکەی 500 کەس کوژران.
هەناو بابارەسوڵ بەشێك لەگەنجانی كورد تەنانەت خێزانەكانیش بەپارەیەكی زۆر یاخود چاوپێكەوتن ڤیزای توركیا وەردەگرن، ئامانجی سەرەكیشیان ئەوەیە لەتوركیاوە بەیەكێك لەڕێگا قاچاغەكان خۆیان بگەیەننە یەكێك لەوڵاتانی ئەوروپا، بۆ ئەو مەبەستەش ماوەیەكی زۆر لەچاوەڕوانی و چارەنووسێكی نادیاردا دەمێننەوە. زۆرێك لەخەڵكی هەرێمی كوردستان كە دەچنە توركیا روودەكەنە ئەستەنبوڵ بەدیاریكراویش ناوچەی «فاتیح» و ئاكسەرای كە ئەو شوێنە بەشێكی زۆر لەقاچاغچیەكان و رێبەرەكانیان تێیدا دەمێننەوەو نەفەر بۆ رێگا قاچاغەكانیان كۆدەكەنەوە. ئەیوب كەریم، بەخۆی و خێزانێكی چوار كەسییەوە كە سێ منداڵی پێییە رووی كردووەتە ئەستەنبوڵ و چاوەڕێی ئەوەیە بچێتە یەكێك لەوڵاتانی ئەوروپا، ئەوان جارێك بەڕێگای وشكانیدا هەوڵیانداوە خۆیان بگەیەننە ئەوروپا، بەڵام دوای چەند كاتژمێرێك بەپێ رۆیشتن پۆلیسی یۆنان دەستگیریكردوون و گەڕاندوونیەتیەوە بۆ توركیا، جگە لەوەی وەك خۆیان دەڵێن پۆلیسی یۆنان چییان پێبووە لێیان سەندوون. وەك ئەیوب بۆ هاوڵاتی باسیكرد، سەرەڕای ئەوەش كۆڵیان نەداوەو لەچاوەڕوانیدابوون تا بەڕێگای ئاو یان رێگایەكی دیكە بگەنە یۆنان یان ئیتاڵیا، بەڵام بۆ ئەو گەیشتنەش دەبێت چاوەڕوان بن و نازانن دەردەچن یاخود نا، بۆ ئەوەش دەبێت پارەیەكی زۆر بدەن بەقاچاغچیەكان تا ئیتاڵیا، پێشیان وتوون لەئەگەری دەستگیركردنیان لەئاوەكانی یۆنان رەنگە دیپۆرت بكرێنەوە یاخود بۆ ماوەیەكی زۆر لەكەمپدا بن لەیۆنان و سەرەڕای ئەوەش پەنجەمۆریان پێبكرێت، لەوحاڵەشدا نیوەی پارەكەیان دەڕوات. پەیامنێری هاوڵاتی لەكاتی گفتوگۆی نێوان ئەیوب و رێبەری یەكێك لەچاغچیەكان بەناوی (هەرێم) ئامادەبوو وەك نەفەر خۆی ناساند، رێبەری قاچاغچیەكە باسی لەوەدەكرد كە یەختەكەیان 34 مەترەو تەنها (200) كەسی تێدەكەن، بۆ ئەوەش دەبێت بۆ هەر نەفەرێك هەشت هەزارو پێنجسەد دۆلار بدەن و بۆ منداڵەكانیش نیوەی پارەكە بدەن. وەك رێبەری یەكێك لەقاچاغچیەكانی توركیا باسی كرد، لەئەگەری گەیشتنیان بەیۆنان و گیرانیان ئەگەر دیپۆرت نەكرانەوە نیوەی ئەو پارەیەیان دەوێت. لەناوچەی ئاكسەرای كەبۆ زۆرێك لەو كەسانەی بەقاچاغ چوونەتە ئەوروپا یاخود چاوەڕێن بچن ناوێكی ناسراوە، دەیان رێبەرو قاچاغچی رۆژانە مامەڵە دەكەن لەگەڵ نەفەرەكان و بەشێكیان نەفەرەكان دەبەنە شوقە یان شوێنی مانەوە كە خۆیان بەكرێیان گرتووە تا نەفەرەكان دەردەچن. لەبەدواداچوونەكانی هاوڵاتیدا دەركەوت زۆرێك لەقاچاغچیەكان وەك كاڵا مامەڵە لەگەڵ كۆچبەران دەكەن، واتە بەشێك لەكۆچبەران دەفرۆشرێن بەڕێبەری (روس و تورك و پاكستانی) واتە ئەوان تەنها مامەڵەكە دەكەن و دواتر بەبڕە پارەیەك ئەو كۆچبەرانە دەدەنە دەست رێبەری دیكەو خۆیان تەنانەت ناچنە سنورەكانیش بۆ بەڕێكردنیان. هەرچەندە توركیا رێككەوتنی لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپا هەیە كەڕێگربێت لەوەی بەقاچاغ كۆچبەران بگەنە ئەوروپا، بەڵام جدیەتێكی زۆر لەو رێككەوتنە بەدیناكرێت، نەك هەر ئەوە بەڵكو بەشێك لەو كەسانەی بەو رێگایانەدا رۆیشتوون دەڵێن پاسەوانی سنورەكانی توركیا بەڕێگای وشكانی بەرەو یۆنان هیچ ڕێگرییەك ناكەن تاكۆچبەران بپەڕنەوە بۆ یۆنان. یەكێكی دیكە لەو كەسانەی پەیامنێری هاوڵاتی قسەی لەگەڵ كرد، ناوی (كاروان)ە، ئەو خەڵكی هەرێمی كوردستان بوو، وەك خۆی ئاماژەی پێدا نزیكەی 40 رۆژە لەتوركیایەو شەش جار بەڕێگای وشكانی هەوڵیداوە بپەڕێتەوە بۆ یۆنان، بەڵام هەوڵەكانیان سەرینەگرتووە، سەرەڕای ئەوەش دەڵێت بەردەوام دەبن و كۆڵ نادەن. بەوتەی ئاری جەلال سەرۆكی دەزگای لوتكە بۆ كاروباری ئاوارەو پەنابەران، ئاگرەكانی یۆنان مەترسییەكی دیكەیە بۆ سەر كۆچبەران، لەمانگی تەمموزدا كاتێك شەپۆلێكی گەرمای درێژخایەن یۆنانی گرتەوە و پلەی گەرمی لە باشوور (٤٦) پلەی سەدی تێپەڕاند، چەندین ئاگر لەدارستانەكان كەوتەوە، كەمەترسیدارترینیان لە دوورگەكانی ڕۆدس لە دەریای ئیجە لەڕۆژهەڵاتی وڵاتەكەو كۆرفو لەدەریای ئایۆنی لەباكووری رۆژئاوای یۆنان روویداوە بووە هۆی چۆڵكردنی هەزاران ناوچە لەدانیشتووان. وتیشی: لەسەرەتای وەرزی هاوینەوەو ئاگركەوتنەوەكان لانیكەم (٢٥) كەس گیانیان لەدەستداوە كەدەسەڵاتداران تەرمی (٢٠) كەسیان دۆزیوەتەوە لە نزیك شاری ئەلێكساندرۆپۆلی و رایانگەیاندوە كە بەئەگەری زۆرە كۆچبەرن. ئاری جەلال دەشڵێت زۆرێك لەكۆچبەران بەتایبەتی لەگوندە سنوورییەكانی توركیا دوای بەزاندنی رووباری ئێڤرۆس پێیدا تێدەپەڕن، بەو پێیەی بەشێكی زۆریان ناچارن بۆ ماوەی چەندڕۆژێك لەڕێگا لاوەكییەكاندا بەپێ بڕۆن و خۆیان لەدارستانەكاندا بشارنەوە لە ترسی ئەوەی پۆلیس دەستگیریان دەكات و بە زۆر دەیانگەڕێنێتەوە بۆ توركیا. ئەمەش لە كاتێكدایە كە رۆژی هەینی یەكی ئەیلولی ئەمساڵ دەسەڵاتدارانی یۆنان رایانگەیاند، گروپێكیان رزگار كردوە كە لە (٢٥) كۆچبەر پێكهاتبوون، تەواوی كۆچبەران لەهاووڵاتی سوریاو عێراق و لوبنان پێكهاتبوون. رۆژانە لەمیدیاكانی یۆنان و ئیتاڵیا و هەرێمی كوردستانیش هەواڵی خنكان یان رزگاركردنی كۆچبەران لەخنكان لەئاوەكانی یۆنان و ئیتاڵیا بڵاودەكرێتەوە، بەڵام بەپێی زانیاریەكانی دەزگای لوتكە لەهەفتەی سەرەتای مانگی تەمموزی 2023 دا ٢٦ حاڵەتی گەڕانەوەی بەلەمەكان لەئاوەكانی یۆنان بۆ توركیا تۆماركراوە، كە ٨٢١ پیاوو ژن و منداڵ بوون ، كەتەنها لەو هەفتەیەشدا ٨٠ بەلەم توانیویانە بپەڕنەوە بۆ ئاوەكانی یۆنان، دەسەڵاتدارانی یۆنانیش توانیویانە بەشێوەیەكی نایاسایی ٢٦ بەلەمیان بەهەمان رێگەدا ناردووەتەوە بۆ توركیا. سەرەڕای ئەوەش هەر بەپێی زانیاریەكانی ئەو دەزگایە لەو هەفتەیەی سەرەتای تەمموزدا، بەشێوەیەكی گشتی زیاتر لەهەزارو 300 پیاوو ژن و منداڵ بەسەلامەتی گەیشتوونەتە دوورگەكانی یۆنان . وەك دەزگای لوتكە ئاماژەی پێدەكات هاتنی تۆماركراو لەدوورگەكانی یۆنان بەردەوام لەزیادبووندایە، تائێستا بەبەراورد بەهەمان ماوەی ساڵی رابردوو بەڕێژەی ١٤٠% زیادیكردووە، هاوكات ژمارەی بەلەمەكانی گەیشتن بەدوورگەكانی یۆنان لەشوباتی ٢٠٢٠ەوە زیاتربووە. لەیۆنانیش ژمارەی كۆچبەران لەكەمپەكانی ئەو دوورگانە بەردەوام لەزیادبووندایە، تائێستا واتە لە 2020 ەوە زیاتر لەهەشت هەزارو 220 كەس ناویان تۆماركراوە، كەزۆرترین ژمارەی ئەو كەسانە تۆماركراون لەدوورگەكانی یۆنان لەمانگی حوزەیرانی ٢٠٢١ بووە. *ئەو ناوانەی هاوڵاتی لەڕاپۆرتەكەیدا بەكاریهێناون واتە ناوی كۆچبەرو رێبەرەكان سەرجەمیان ناوی خوازراون.
.png)
هاوڵاتی شارەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان سیمای مەیدانی جەنگیان پێوە دیارە و هێزە ئەمنییەکانی ئێران ڕێوشوێنی جیاوازیان گرتۆتە بەر بۆ ڕێگری لە خۆپیشاندان و یاندکردنەوە ساڵیادی دەستپێکردنی خۆپیشاندانەکانی ئێران. بە پێی ئەو ڤیدیۆ و فۆتۆیانەی بڵاو بوونەتەوە، هێزێکی زۆری سەربازی لە شارەکانی، سنە، ورمێ، مەهاباد، سەقز، کرماشان، جوانڕۆ، مەریوان، بانە، کامیاران، ئابدانان، دیواندەرە، شائاباد، ئیلام و بۆکان جێگیرکراون. شارەکان زیاتر لە مەیدانی جەنگ ئەچن. هاوڵاتیانی شارەجیاوازەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستانیش لەسەر بڵاوکردنەوەی ئەم هێزە زۆرە بۆ هاوڵاتی دوان و دەڵێن، "لە هەموو شوێن خاڵی پشکنینیان داناوە، لە ناوشار سەنگەریان لێداوە. خەڵکیان بانگرتووەو بەڵێننامەیان پێ پڕکردوونەتەوە نابێ بەشداری بکەن لە خۆپیشاندانەکاندا". هاوڵاتییەکی سنەیی وا باسی شارەکەی ئەکات. بە گوێرەی گوتەی مامۆستایەکی زانکۆ لە مەریوان :"دەسەڵات هێزێکی زۆری رژاندۆتە شارەکان. نەک تەنها کوردستان، بەڵکوو شارەکانی دیکەی ئێرانیش ، فڕۆکە بەردەوام بەسەر شاردا ئەسووڕێتەوە. سەر هەر کۆڵانێک ٤-٥ چەکدار وەستاون. لە ناوشار تانک راگیراوە. هەموو ئوتومبێلێک ئەپشکنن." هاوکات کاسبکارێکی سەقزی دەڵێت،"بە هەموو کاسبکارەکانیان راگەیاندووە کە پێویستە رۆژی شەممە دووکان و بازاڕ بکەنەوە. نابێ بازاڕ داخراو بێت. شاریان کردووە بە مەیدانی جەنگ و دەشیانەوێ دووکان و بازاڕ ببێت. لە سەر رێگای قەبرستانی ئایچی تانکی جەنگیان ریز کردووە. تانک لە شەقامە سەرەکییەکانی شار وەستاوە. هەڕەشەیان کردووە هەر دووکانێک داخراو بێت مۆڵەتەکەی هەڵئەوەشێننەوە". "لە هەموو کەس و هەموو شت ئەترسن. تەنانەت لە مناڵێکی ١٠ ساڵانیش ئەترسن. برا بچووکەکەم ١٢ ساڵیەتی ناردوومانە بۆ دووکانی سەر کۆڵانەکە، بانگیان کردووەو لێپرسینەوەیان لێکردوە". کچێکی جوانڕۆیی وا ئەڵێت. سەبارەت بەو هێزەی بڵاوکراوەتەوە هاوڵاتییەکی بۆکانی دەڵێت، "بەشێکی زۆری ئەو هێزانەی هێنراون ، حەشدی شەعبی، حیزب وڵای لوبنان و فاتمیونی ئەفغانستان و زەینەبیونی پاکستانن. ئەوانەی لە بۆکانن لە ناو یەکترا بە عەرەبی قسە ئەکەن". ئەمە وتەی بەشێک لە هاوڵاتیانی شارەکانی رۆژهەڵاتی کوردستانە بۆ هاوڵاتی، دەربارەی دۆخی شارەکان رۆژێک بەر لە ساڵیادی مەرگی ژینا. هاوکات بە گوێرەی زانیارییەکان چەند رۆژە دەسەڵات لە ئێران و ڕۆژهەڵاتی کوردستان خۆی بۆ رووبەڕوو بوونەوەی خەڵک ئامادە ئەکات، شارەکانی کوردستانیش زۆر سەربازیتر و میلیتاریزەترە لە شوێنەکانیتری ئێران. خانمێکی کرماشانی کە دانیشتووی تارانە بە هاوڵاتی وت:" ژمارەیەکی زۆر هێزو سەرباز لە تاران بڵاوەیان پێکراوە ، سەر شەقامەکان، سەر هەموو کۆڵانەکان سەربازی لێیە ، ئەوان هێنراونەتە ئێرە بۆ ترساندنی خەڵک ". بە پێی هەندێک هەواڵ کە بڵاو بوونەتەوە، تانکی سەربازی براوەتە گۆڕستانی ئایچی، شوێنی ناشتنی ژینا ئەمینی. لە بەرزاییەکانی سەر ئەو گۆڕستانە چەکی قورس و هێزی سەربازی جێگیرکراون. هەروەها هەڕەشە لە بنەماڵەی ژینا ئەمینی کراوە بەوەی لە هەموو رێ و رەسمێک خۆیان بە دوور بگرن. چەند رۆژ لەوە پێش دایک و باوکی ژینا ئەمینی راگەیاندنێکیان بڵاو کردەوە کە سەرەڕای هەموو هەڕەشەکان، ئەوان وەک هەموو بنەماڵەیەک کە کەسێکیان گیان لە دەست ئەدا، رێ و رەسمی نەریتی- ئایینی ساڵانە بەڕێوە ئەبەن. رۆژی 13ی ئەیلولی 2022، ژینا ئەمینی تەمەن 22 ساڵان خەڵکی سەقزی رۆژهەڵاتی کوردستان، لەگەڵ بنەماڵەکەی بۆ گەشت سەردانی تارانیان کرد. ژینا لەو رۆژەدا بەهۆی «رەچاونەکردنی باڵاپۆشی»، لەلایەن پۆلیسی ئەخلاقی تاران دەستگیرکراو دوای تێکچوونی باری تەندروستی لەبنکەی پۆلیس، رەوانەی نەخۆشخانە کرا. ژینا، دوای سی رۆژ مانەوەی لەنەخۆشخانە، گیانی لەدەستدا و رۆژی 17ی هەمان مانگ لەگۆڕستانی ئایچی سەقز لەناو ئاپۆڕای خەڵکدا بەخاکسپێدرا. دوای گیانلەدەستدانی ژینا ئەمینی لە 16ی ئەیلولی 2022، خۆپیشاندانی فراوان لەئێران دەستیپێکرد کە تێیدا داوای رووخانی رژێمی ئێران دەکراو بەپێی ئاماری رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، هێزە ئەمنییەکان بەتوندترین شێوە وەڵامی خۆپیشاندەرانیان دایەوەو لەئەنجامدا 500 کەس کوژران کە 71 کەسیان خوار 18 ساڵ بوون. ئەم خۆپیشاندانانە دواتر لەنێو خەڵکی ئێران و رۆژهەڵاتی کوردستان بە «شۆڕشی ژینا» ناسرا.
هاوڵاتی وەزیری وزەی تورکیا دەڵێت، پشکنینی بۆرییەکان بۆ هەناردەکردنی نەوت تەواو بووە و "بەمزووانە" لەڕووی تەکنیکییەوە ئامادە دەبن بۆ بەکارهێنان. ئالپئەرسەلان بەیرەقدار وەزیری وزەی تورکیا لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا ئه‌مڕۆ هه‌ینی ڕایگەیاند، لەمڕۆوە کاروباری روپێویی بۆرییەکان تەواوبون و لە ئێستادا راپۆرتی لەبارەوە ئامادەدەکرێت، بەڵام هیچ وادەیەکی بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت ئاشکرا نەکرد. هاوکات، داوا لە عێراق دەکات، "وەک دوو وڵاتی دراوسێ پێویستە چارەسەرێکی دۆستانە بدۆزینەوە. بەڵام لە روانگەی یاساییەوە پێویستە ئاگاداری بەرژەوەندییەکانمان بین. بە ئەگەرێکی زۆرەوە لە داهاتوودا رەنگە رووبەڕووی دادگەی دیکە ببینەوە، بەڵام بۆرییەکان لە رووی تەکنیکییەوە کاردەکەن. کەم تا زۆر ئامادەن و بەمزووانە دەکەونە کار." ئاماژەی بەوەشکرد، خەمڵاندنی زیانەکانی راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم و پێدانی ئەو قەرەبووەی دادگای پاریس دیاریکردووە بۆ تورکیا گرنگە و ئەگەر پێویست بکات لەبەرامبەر دادگاش پارێزگاری لە خۆیان دەکەن. ئەوەشی خستەڕوو، سازان لەسەر چۆنیەتی دابەشکردنی داهاتی هەناردەکردنی نەوت ئەرکی حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێمە. لە رۆژی 25ی مانگی (ئازار/3)ی ئەمساڵەوە هەناردەی نەوتی هەرێم لە رێگەی بەدەری نەوتی جەیهانی تورکی راگیراوە، ئەوەش دوای ئەوەی ژوری ناوبژیوانی پاریس بڕیاری لەسەر نایاسایی هەناردەی نەوتی هەرێم لە رێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە ده‌ركرد. ماوەی چەند مانگێکە تورکیا دەستی بە نۆژەنکردنەوەی ئەو بۆرییە نەوتانە کردوە، کە وەک خۆی دەڵێت، "بەهۆی بومەلەرزەکەی مانگی شوباتەوە زیانی بەرکەوتوە."
.jpg)
هاوڵاتی وەفدی حکومەتی ھەرێم پێشنیازی کردووە بۆ چارەسەری پرسی مووچەی فەرمانبەران، بەغداد تا کۆتایی ئەمساڵ مانگانە ٨٠٠ ملیار دینار بە قەرز بۆ ھەرێم بنێرێت. بە گوێرەی ئەو زانیارییانەی چەند ئەندامێکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە فراکسیۆنە کوردییەکان بڵاویانکردۆتەوە؛ ھەموو لایەنە سیاسییەکانی بەشدار لە حکومەتی عێراق، بڕیاریانداوە لە کۆبونەوەی رۆژی یەکشەممەی داھاتوو دەنگ بدەن لەسەر ناردنی بڕی 800 ملیار دیناری مانگانە بۆ ھەرێمی کوردستان. لە کۆبوونەوەی نێوان وەفدی ھەرێم و سەرۆک وەزیرانی عێراقدا دوو پێشنیازکراوە بۆ چارەسەری کێشەی مووچە، پێشنیازی یەکەم ئەوەبووە بەغداد تا کۆتایی ئەمساڵ مانگانە ٨٠٠ ملیار دینار بۆ ھەرێم بنێرێت. پێشنیازی دووەمیش ئەوەیە ناردنی ئەو پارەیە لە ٢٠٢٤شدا بەردەوام بێت تا ئەو کاتەی کێشە دارایی و یاساییەکانی نێوان حکومەتی ھەرێم و فیدڕاڵ چارەسەر دەکرێت. بە کۆی گشتی ئەو پارەیەی بڕیارە دەنگی لەسەر بدرێت چوار ترلیۆن و 800 ملیار دینار دەکات. رۆژی یەکشەممەی داھاتوو ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق کۆدەبێتەوە و بەڕەچاوکردنی پێشنیازەکانی حکومەتی ھەرێم، بڕیار لە چۆنیەتی چارەسەرکردنی پرسی مووچەی فەرمانبەرانی ھەرێم بدات.
هاوڵاتی مەسرور بارزانی دەڵێت، دوو پێشنیاری درێژخایەن و کورتخایەنمان خستووەتەڕوو کە شایستە داراییەکانی خەڵکی کوردستان دابین بکرێت. مه‌سرور بارزانی له‌كۆنفڕانسێكی رۆژنامه‌وانیدا رایگه‌یاند، "سه‌ردانی به‌غدامان كرد به‌مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێم تاوه‌كو له‌گه‌ڵ حكومه‌تی فیدڕاڵی بگه‌ین به‌هه‌ندێك له چاره‌سه‌ر بۆ ئه‌م گرفتانه‌ی ئێستا هه‌ن، هه‌روه‌ها سوپاسی سه‌رجه‌م فراكسیۆنه كوردستانیه‌كان ده‌كه‌م هه‌م هاتنمان له‌پێشوازیماندا بون و هه‌میش ئێستا پشتیوانیان بۆ ماف و شایسته داراییه‌كانی هه‌رێم خستۆته‌ڕو، هه‌مومان یه‌كڕیز و به یه‌كهه‌ڵوێست داكۆكی له‌ماف و شایسته داراییه‌كانی خه‌ڵكی كوردستان ده‌كه‌ین" وتیشی، "له‌گه‌ڵ سه‌رۆك وه‌زیران گفتوگۆیه‌كی چڕ و دورودرێژمان كرد، پاشان له‌گه‌ڵ سه‌رۆك كۆمار و سه‌رۆك په‌رله‌مان و سه‌ركرده‌ی لایه‌نه سیاسییه‌كان قسه‌ی زۆرمان كرد و دوامان كرد به‌چ شێوازێك چاره‌سه‌ری كێشه‌كان بكه‌ین". مەسرور بارزانی ڕاشیگەیاند: "بۆ چارەسەری ئێستا، دیارە لە یەکشەممەی داهاتوو کۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزیران دەکرێ؛ هەر بۆ ئەم بابەتەش چەندین پێشنیارمان خستووەتەڕوو و پێشوازی لێکراوە و هەموو لایەنە سیاسییەکانی دیکە کە دیاریشمان کردووە لەگەڵیان، ئامادەیی خۆیان دەربڕیوە بۆ پاڵپشتیکردنی و پشتیوانیکردن لەو پێشنیارەی کە هەمانبووە، کە بتوانین دواتر مووچەکانی خەڵکی کوردستان دابین بکەین بۆ ئەم ساڵ و ئیشەڵڵا موژدەی خێرمان پێدەبێت.. "
ڤانە باهیر لەکارکەوتن و دروستبوونی بەرگری دەرمانە دژە زیندەییەکان کە بە «ئەنتی بایۆتیک» ناسراون بووەتە مەترسییەکی گەورەی جیهانی، لەدوایین هەوڵدا بۆ رووبەڕوونەوەی ئەم کێشەیە وەزارەتی تەندروستی هەرێمی کوردستان لەسەر داوای وەزارەتی تەندروستی عێراق لەسەرجەم نەخۆشخانە حکومی و تایبەتەکاندا بەشێکی تایبەتی كردووەتەوە. لەسەرجەم نەخۆشخانەكانی هەرێم بەشێكی تایبەت دەكرێتەوە سەرچاوەیەک لەبەڕێوەبەرایەتی تەندروستی سلێمانی بەهاوڵاتی وت: لەسەرجەم نەخۆشخانەکانی هەرێمی کوردستان سەنتەرێکی تایبەت دەکرێتەوە بۆ توویژینەوە لەسەر دەرمانە دژە زیندەییەکان، ئەمەش بۆ کەمکردنەوەی بەرگری میکرۆبەکان دژی دەرمانەکان، ئەو بەشە سێ کەسی پسپۆڕی تایبەتی بۆ دادەنرێت کە لەناویاندا دەرمانسازێک و کۆنترۆڵی نەخۆشیەکانیش هەیە. وتیشی: کردنەوەی ئەو بەشە تایبەتە لەسەر داوای وەزارەتی تەندروستی عێراق بووەو لەئێستادا وەزارەتی تەندروستی هەرێمیش کار لەسەر ئەو پرۆسەیە دەکات. مەترسی بەرگری دەرمانە دژە زیندەییەکان و لەکارکەوتنیان پرسێکی گرنگی جیهانیە، بەپێی راپۆرتیکی گۆڤاری لانسێت تاساڵی ٢٠٥٠ ئەگەر بەم شێوەیە دەرمانە دژە زیندەییەکان بەکاربهێندرێت ئەوا ساڵانە زیاتر لە « 10 ملیۆن» کەس دەکوژێت، لەئێستاشدا ساڵانە هۆکاری مردنی زیاتر لە « ٧٠٠ هەزار کەسە». عێراق و هەرێمی کوردستان بەدورنین لەم مەترسییە، هەربۆیە عێراق بەپێی پلانێک کەماوەی جیبەجیکردنەکەی لەنێوان ساڵانی ٢٠١٨-٢٠٢٢یە بەهەماهەنگی وەزارەتی تەندروستی و وەزارەتی کشتوکاڵ هەوڵیداوە رووبەڕووی ئەم کێشەیە ببێتەوە، بەڵام سەرەڕای ئەوەی یەکێک لەبەندەکانی پلانەکە کەمکردنەوەی بەکارهینانی دەرمانە دژە زیندەییەکانە بۆ مرۆڤ و ئاژەڵیش، دەرمانەکان بەشێوەیەکی هەڕەمەکی و بەربڵاو لەسەرجەم دەرمانخانەکان دەتواندرێت مامەڵەی پێوەبکرێت. لەبارەی ئەو پلانە نیشتیمانیەی عێراقەوە لەسەر پرسی بەرگری دەرمانەکانی دژە زیندەییەکانەوە هاوڵاتی پەیوەندی کرد بە دکتۆر نەجمەدین حەسەن نوێنەری رێکخراوی تەندروستی جیهانی لەپارێزگای سلێمانی، بەڵام رەتیکردەوە ئاگاداری ئەو پلانە بن. وتیشی: لەماوەی رابردوودا رێکخراوی تەندروستی جیهانی تەنها پاڵپشتی چوار رۆژ راهێنانی کرد لەسەر چاودێری و تاقیگەیی بۆ بەرگری دژی ئەنتی بایۆتیک» کە لەشاری هەولێر مانگی تەمموزی ئەمساڵ بەڕێوەچوو، چوار ستافی تەندروستیش لەپارێزگای سلێمانییەوە بەشداربوون. محەمەد عەلی کەپزیشکێکی دەرمانسازە لەیەکێک لەدەرمانخانەکانی سلێمانی کاردەکات لەبارەی هەڵە بەکارهێنانی دەرمانە دژە زیندەییەکانەوە بەهاوڵاتی وت: ئێستا وایلێهاتووە نەخۆش خۆی دەرمان دیاریدەکات، ئێمە هەندێک جار وەک دوکانێکی ئاسایی مامەڵەمان لەگەڵ دەکرێت کەتەنها فرۆشتنی دەرمانمان لەسەرە، چونکە هیچ چاودێریەکی جددی نیە لەسەر دەرمانخانەکان ئەگەر منیش دەرمانەکە نەفرۆشم بەنەخۆشەکە ئەوا یان خۆی توڕە دەکات یاخود لەدەرمانخانەیەکی دیکە دەستیدەکەوێت. ئەو پزیشكە دەرمانسازە دەشڵێت: دژە زیندەییەکان بەناڕێکی و نازانستی بەکاردەهێندرێت بەشێکیان لاوازبوون و تاڕادەیەک کاریگەریان نەماوە، کەیەکێک لەوانەش دەرمانی ئەمۆکسیسیلینە کە بۆ چارەسەری هەوکردنی سییەکان و کۆئەندامی میزو میزەڕۆ، هەروەها چەندین بەشی دیکەی لەش بەکاردەهێندرێت. هاوڵاتی لەبارەی رێنماییەکانی وەزارەتی تەندروستی بۆ پێدانی دەرمان بەنەخۆش پەیوەندی بە د.ئاسۆ حەوێزی وتەبیژی وەزارەتی تەندروستییەوە كرد، ناوبراو وتی: لەمیژە ئێمە رێنمایی تایبەتیمان دەرکردووە بۆ هەموو دەرمانخانەکان کە چۆن دەرمان بدەن بەنەخۆش ئەوەش لەڕێگەی سەندیکای دەرمانسازانەوە بۆ هەموو دەرمانخانەکان نێردراوە، لەئەگەری هەر سەرپێچیەکیش ئێمە لیژنەی چاودێریمان هەیە کە بەرپرسن لەو بابەتە. هاوکات د.هێرش سەلیم، جیگری بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی بەهاوڵاتی وت: کاتێک کەسێک دەرمانخانە دەکاتەوە هەموو رێنماییەکانی پێدەدرێت کەپێویستە کام دەرمانانە بەڕەچەتەی پزیشک بدرێتە نەخۆش لەناویشیاندا دژە زیندەییەکان، بەڵام کە جێبەجێ ناکرێت ئەوا سزای هەیە ئەگەر هاتوو ئاشکرابێت ئەو دەرمانخانەیە بەبێ رەچەتە دەرمانێکی بەنەخۆش داوە. لەبارەی رێنمایی و سزاکانی سەندیکاوە، رەنج محەمەد، سەرۆکی لقی هەولێری سەندیکای دەرمانسازانی کوردستان بەهاوڵاتی وت: ئێمە رێنمایی و سزامان هەیە بۆ سەرجەم دەرمانخانەکان کەپێویستە چۆن مامەڵە لەگەڵ دەرمانەکان بکەن، بەڵام بەڕاستی ئەوەش قورسە جێبەجێکردنی، چونکە ئێمە تەنها لایەنی پەیوەندیدار نین بەڵکو سەرجەم پزیشکان و وەزارەتی تەندروستیش بەرپرسیارن لەمە، ئەگەر دەرمانخانەکەش دەرمانەکە بەنەخۆش نەدات ئەوا نۆرینگەیەکی» لاکۆڵان» دەرمانەکە بەنەخۆش دەدات. رەنج محەمەد ئاماژەی بەوەشدا کەکەمتەرخەمیەکی زۆر هەیە لەچاودێریکردنی فرۆشتنی دەرمان بۆ ئەوەش داوامان لەوەزارەتی تەندروستی کردووە زیاتر وردبن لەسەر ئەم پرسە، باسیشی لەوەکرد پێویستە هاوڵاتی وەک لایەنیکی گرنگی ئەم کێشەیە زیاتر خەمی خۆی بێت. بەرگری دژی دەرمانەکانی ناسراو « ئەنتی بایۆتیک» چەندین هۆکاری سەرەکی هەیە کەدیارترینیان ئەمانەن: کاتیک نەخۆش بۆ ماوەی دیاریکراو کەپزیشک بۆی دیاریکردووە دەرمانەکە وەرنەگرێت، کاتێک بەناڕێکی دەرمانەکە وەربگرێت یاخود دەرمانەکانی خۆی بۆ کەسە نزیکەکانی بەکاربهێنێت یاخود بەبێ ئەوەی دڵنیابیتەوە ئەو دەرمانە بۆ نەخۆشیەکەی کاردەکات بەکاری بهێنیت. کاریگەرترین رێگاش بۆ کەمکردنەوەی ئەم مەترسییە ئەنجامدانی پشکنینی تایبەتی تاقیگەیی « ئەنتی بایۆتیک سێنستیڤیتی تێست»ە بۆ نەخۆش.
هاوڵاتی ئاژانسی هەواڵی نۆرس پرێس بڵاویکردەوە کە تورکیا و گروپە چەکدارەکانی ئۆپۆزسیۆنی سوریا، سایلۆی گەنمیان لە گوندەکانی باکوری تەل تەمر بۆردومانکردووە بە گوێرەی هەواڵێکی نۆرس پرێس ئەمڕۆ پێنجشەممە، 14\9\2023، هێزەکانی تورکیا و گروپە چەکدارەکانی ئۆپۆزسیۆنی سوریا، سایلۆیەکی گەنمیان لە گوندەکانی باکوری تەل تەمر لە باکوری پارێزگەی حەسەکەی رۆژئاوایی کوردستان بۆردومان کەردووە. سەرچاوەیەکی سەربازی بە نۆرس پرێسی راگەیاندوە، “هێزەکانی تورکیا گروپە چەکدارەکان، بە چەکی قورس سایلۆیی گوندی “ئوم کەیف”یان لە گوندەکانی باکووری تەل تەمر تۆپباران کرد”. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشکرد، ئەمە یەکەمجار نییە کە گروپە چەکدارەکان سایلۆیی گەنم دەکەنە ئامانج. بە گوێرەی زانیارییەکان شەوی چوارشەمەش، هێزەکانی تورکیا هەمان سایلۆیان کردۆتە ئامانج، هاوکات تاوەکو ئێستا قەبارەی زایانەکانی نێو سایلۆ ئاشکەرا نەکراون.
.jpg)
هاوڵاتی نوری مالیكی سه‌رۆكی ئیئتیلافی ده‌وڵه‌تی یاسا رایده‌گه‌یه‌نێت، سه‌رجه‌م كێشه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا له‌ڕێگه‌ی رێكه‌وتنه‌كانه‌وه چاره‌سه‌ر ده‌كرێن، "پاڵپشتیش له حكومه‌تی عێراق ده‌كه‌ین بۆ ناردنی پاره بۆ هه‌رێمی كوردستان". نوری مالیكی سه‌رۆكی ئیئتیلافی ده‌وڵه‌تی یاسا له‌دوای كۆبونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ شاندی باڵای هه‌رێمی كوردستان، له‌لێدوانێكدا بۆ رۆژنامه‌نوسان رایگه‌یاند، "هاوبه‌شی راسته‌قینه و ستراتیژی راسته‌قینه بۆ كۆی پرسه هاوبه‌شه‌كان له‌نێوان به‌غدا و هه‌ولێر گرنگن، هه‌روه‌ها بۆ ئێمه گرنگه گه‌له‌كه‌مان له‌سه‌رجه‌م ناوچه‌كانی عێراقدا له‌سه‌قامگیریدا بژین". نوری مالیكی وتی: "بڕوانامه‌كه‌م كێشه‌یه‌ك هه‌بێت چاره‌سه‌ری مه‌حاڵ بێت و به لێكتێگه‌یشتن كێشه‌كان یه‌كلایی ده‌كرێنه‌وه". ئاماژه‌شی به‌وه‌داوه كه "كاتێك رێكه‌وتن ده‌كرێت پێویسته جێبه‌جێ بكرێت و گه‌ر كۆسپ و ئاسته‌نگیش هاتنه‌به‌رده‌م پێویسته له‌ڕێی وتووێژه‌وه چاره‌سه‌ر بكرێن". له‌وه‌ڵامی ئه‌و پرسیاره‌ی ئایا به‌غدا پاره بۆ هه‌رێمی كوردستان ده‌نێرێت، مالیكی وتی: "وادیاره له‌ڕێی رێكه‌وتنی حكومه‌تی عێراق و حكومه‌تی هه‌رێمه‌وه ئه‌و كاره بكرێت و و ئومێد ده‌كه‌ین ئه‌وه رووبدات”. نورى مالیکى ئاماژەى بەوەشکرد، سامانى وڵات بۆ هەمووان و دەبێت هەموو عێراقییەکان لێى سودمەندبن. ئەوەش لە کاتێکدایە، لەئێستادا شاندێکى باڵاى هەرێمى کوردستان کوردستان کە پێکهاتون لە مەسرور بارزانى و قوباد تاڵەبانى و ئاوات جەناب نورى و شاندێکى یاوەرى، لە بەغدادن و ئەمڕۆش چەندین دیدارو کۆبونەوەى گرنگییان لەگەڵ بەرپرسانى باڵاى عێراق ئەنجامداوە.
هاوڵاتی سەرچاوەیەكی نزیك لە حزبە كوردییە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران ڕایگەیاند، حزبە كوردییەكان بە تەواوەتی هێزەكانیان لە چیای هەڵگورد و بەربزین كشاندووەتەوەو بڕیارە شاندی هەرێم و عێراق بچنە ئەو شاخانەو بنكەو بارەگاكان تێكبدەن. سەرچاوە نزیكەكە لە حزبە كوردییە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران كە داوایكرد ناوی بڵاونەكرێتەوە، بە دەنگی ئەمەریكای ڕاگەیاند،"ڕەنگە دوای تێكدانی بنكەو بارەگای حزبە كوردییەكان لە شاخی هەڵگورد و بەربزین، وەفدی ئێرانی ببرێتە ناوچەكەو دڵنیاییان لە بارەی دۆخەكەوە پێبدرێت." ئێران ڕۆژی 19 ی ئەیلولی وەکو دوا وادە بۆ چەککردنی حزبە کوردییەکانی ئۆپۆزسیۆنی وڵاتەکەی دیاریکردووە، تەنها 6 ڕۆژی ماوە بۆ ئەو وادەیە و بەرپرسانی عێراق و هەرێم لەسەر هێڵن بۆ چارەسەرکردنی دۆخەکە. لەگەڵ نزیکبوونەوەی ئەو وادەیەی دیاریکردووە بۆ چەککردنی حزبە کوردییەکان، ئێران هێزێکی زۆری بەچەک و تەقەمەنی سوک و قورسەوە گواستووەتەوە بۆ ناوچە سنورییەکانی هەرێمی کوردستان. ئەرسەلان یارئەحمەدی، ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەری ڕێکخراوی هەنگاو بۆ چاودێریکردنی بارودۆخی ناوچە کوردییەکانی ئێران، بە دەنگی ئەمەریکای ڕاگەیاندوە،"ئێران هێزێکی زۆری لەهەمەدان و زنجان و تەبرێزەوە گواستووەتەوە بۆ ناوچە سنورییەکانی هەرێم." یەکێک لەو ناوچانەی حزبە کوردییەکانی ئێران پێشبینی دەکەن بۆردومانی چڕ بکرێت، کەمپی ئازادی حزبی دیموکراتی کوردستانە لە ناوچەی کۆیە، بۆیە لەو کەمپە ڕێوشوێنی خۆپارێزی گیراوەتە بەر. بەپێی وتەی چەند سەرچاوەیەكی ئاگادار كە زانیارییان داوەتە دەنگی ئەمەریكا، بۆ چارەسەركردنی كێشەی حزبە كوردییە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران، چەند پێشنیارێك لەكاتی گفتووگۆی نێوان لایەنی عێراقی و ئێرانی دا خراوەتە ڕوو. پێشنیاری یەكەم، كۆكردنەوەی حزبە كوردییەكان بووە لە نێو كامپدا لە پارێزگای ئەنبار، بەڵام ئەمە لەلایەن حزبە كوردییەكانەوە ڕەتكراوەتەوە. پێشنیاری دووەم، هێشتنەوەی حزبە كوردییەكانە لە نێو ئۆردوگاكانی خۆیاندا بەو مەرجەی لەچەك دابماڵرێن، ئێران داوای ڕادەستكردنی هەندێك لەسەركردەكانیشی كردوون، بەڵام ڕادەستكردنی سەركردەكان بە ئەستەم زانراوەو بەڵێنی ئەوە دراوە ڕێگەیان پێنەدرێت چیتر هاتووچۆی دەرەوەی وڵات بكەن. هاوکات، ئەمجەد پەناهی، ئەندامی كۆمیسیۆنی نیزامی كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران دەڵێت،"ئێمە ڕێزمان لەسەروەری خاكی هەرێم و عێراق گرتووە، ساڵانێكی دوور و درێژە سنورەكانمان بۆ هێرشكردن بەكار نەهێناوە، بەڵام ئێمە كراوینەتە بیانوو."
هاوڵاتی مەسرور بارزانی لەسەر دابینکردنی سێ مووچە؛ "با لەسەر ژمارەکە قسە نەکەین ، و داوامان کردووە هەموو مووچەکان بۆ هەموو مانگەکان دابین بکرێت." ئه‌مڕۆ پێنجشه‌ممه 14ی ئه‌یلولی 2023 مه‌سرور بارزانی سه‌رۆك وه‌زیران دوای ته‌واوبوونی كۆبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ هادی عامری له لێدوانێكی رۆژنامه‌وانیدا رایگه‌یاند كه هیوادارن بگه‌نه هه‌ندێك رێكار بۆ گه‌یشتنی ماف و شایسته‌كانی هه‌ریمی كوردستان. لەبارەی ئەوەی داوای چ بڕە پارەیەکیان لە بەغدا کردووە، مەسرور بارزانی گوتی، "با لەسەر ژمارەکە قسە نەکەین." و وتی: "داوامانكردووه مووچه‌ی هه‌موو مانگه‌كانی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان بنێردرێت". ئاماژه‌ی به‌وه‌ش كرد كه حكومه‌تی عێراق پێیان راگه‌یاندوون كه بۆ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و بابه‌ته هاوكار ده‌بن، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا پێویستی به پشتیوانی سیاسی هه‌یه". سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم باسی له‌وه‌شكرد كه "له‌گه‌ڵ لایه‌نه سیاسییه‌كان له گفتوگۆداین بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و پشتوانییه سیاسییه‌ی پێویسته به‌ده‌ستیبهێنین". راشیگه‌یاند كه "به چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان گه‌شبینن، به‌ڵام هێشتا چاوه‌ڕوانی ئه‌نجامی كۆتایی ده‌كه‌ین". ئه‌مڕۆ شاندی باڵای حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، كه پێكهاتووه له مه‌سرور بارزانی، سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، قوباد تاڵه‌بانی، جێگری سه‌رۆكی حكومه‌ت، ئاوات شێخ جه‌ناب، وه‌زیری دارایی و ئابووری، ئومێد سه‌باح، سه‌رۆكی دیوانی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران، ئامانج ره‌حیم، سكرتێری ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران، گه‌یشته به‌غدا و له كاتژمێر 11ـه‌وه گفتوگۆكانیان له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه فه‌رمییه‌كان و سه‌ركرده و لایه‌نه سیاسییه‌كانی عێراق ده‌ستپێكردووه. تا ئێستا نزیکەی 20 جار شاندی حکومەتی هەرێم سەردانی عێراقی کردووە بۆ چارەسەرکردنی کێشەی مودجە و ناردنی شایستە داراییەکانی هەرێم، بەڵام سەرجەمیان بێ ئەنجام بوون.
هاوڵاتی ئه‌ندامێكی لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق ئاشكرایكرد كه وه‌زاره‌تی نه‌وت عێراق له‌گه‌ڵ هه‌رێم رێككه‌وتوون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی پێداویستی هه‌رێم له سووته‌مه‌نی هاوشێوه‌ی پارێزگاكانی تر دابین بكات. د.نەرمین مەعروف، ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق رایگەیاند؛ ئەمڕۆ پێنجشەممە لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق بۆ پرسی بودجە و پشکی هەرێم و چارەسەرکردنی کێشەی موچەی فەرمانبەران، لەگەڵ بەڕێوەبەری کۆمپانیای سۆمۆ و شاندێکی وەزارەتی نەوتی عێراق کۆبوەوە. ئاماژەی بەوەشکرد، وێڕای گفتوگۆکردن لەسەر چەند پرسێکی گرنگ تایبەت بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم و پابەندییەکانی هەرێم لە بودجەی گشتی، شاندی وەزارەتی نەوت ئاماژەیاندا بەوەی لەگەڵ هەرێم رێکەوتون لەسەر دابینکردنی پێداویستی هەرێم لە سوتەمەنی و بەرهەمە نەوتییەکان بە نرخی پاڵپشتیکراو هاوشێوەی پارێزگاکانی دیکەی عێراق. به‌وشێوه‌یه‌ش بێت، نرخی نه‌وت و به‌نزین له هه‌رێمی كوردستان هاوشێوه‌ی شاره‌كانی تری عێراقی لێدێت و به‌مشێوه‌یه‌ی ئێستا به به‌رزی نامێنێته‌وه.
عەممار عەزیز «هەولێر و سلێمانی كێبڕكێی یەكتر دەكەن لەهەموو روویەكەوە، بەڵام دهۆك بەپێچەوانەوە ئەوەش لەبەر داخراوەیی و بەهێزی لایەنی خێڵەکی»، ئەمە وتەی شارەزایەكی كۆمەڵگایە لەپارێزگای دهۆك، ئەو نیگەرانە لەوەی ئەو پارێزگایەی ئەوی تیدا دەژی لەڕووی هەژاری یەكەمە لەسەر ئاستی هەرێم و لەڕووی نەخوێندەواریش دووەمە لەسەر ئاستی عێراق. هەفتەی رابردوو وتەبێژی وەزارەتی پەروەردەی عێراق راگەیاند، پارێزگای موسەننا یەكەم و دهۆكیش دووەمە لەزۆری رێژەی نەخوێندەواری، لەبەرامبەریشدا وتەبێژی وەزارەتی پەروەردەی هەرێم دەڵێت «پێویست بوو شیكاری وردتر پێشكەش بكرایە». ساڵح زاهێر، کەمامۆستای ئامادەییە لەپارێزگای دهۆك، نیگەرانە لەو ئامارەو دەڵێت، یەکێک لەهۆکارەکانی بەرزی رێژەی نەخوێندەواری لەدهۆک دەگەڕێتەوە بۆ زری ئاستی هەژاری کە بەهۆیەوە منداڵان واز لەخوێندن دەهێنن. ساڵح زاهیر دەڵێت، « ئەم رێژەیە جێی داخەو ناكرێت هەروا بەئاسانی تێپەڕیت، بەبڕوای من هۆكاری سەرەكی بەرزبوونەوەی رێژەی نەخوێندەواری لەپارێزگای دهۆك دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆكارێك كە پێموایە هۆكارەكان گشتین و هەموو پارێزگاكانی عێراق دەگرێتەوە لەوهۆكارانە ، بەرزی رێژەی هەژاری كاریگەری لەسەر ئەوە كردووە كەزۆرێك لەمنداڵەكان واز لەخوێندن بهێنن و كاربكەن». ئەو مامۆستایە پێیوایە کە نەبوونی دامەزراندن بێهیوایی دروستکردووە و «سەرەڕای نەبوونی بنكەكانی نەهێشتنی نەخوێندەواری و رێگەنەگرتن لەمنداڵەكانیان بۆ ئەوەی بەردەوامبن لەخوێندن و واز لەخوێندن نەهێنن، زۆر ناوچەی دوورە دەست هەن كەخوێندنگای ناوەندی و دواناوەندییان نیە، دەبێت پلانێكی باش دابنرێت تائەم رێژەیە دابەزێنن». بەپێی دوایین ئامار كەدەست هاوڵاتی كەوتووە، لەسنوری پارێزگای دهۆك 37 هەزارو 589 مامۆستای هەمیشەیی هەن كە بەسەر 10 پەروەردەدا دابەشكراون، 18 خوێندنگا سێ دەوامین و هەروەها 518 خوێندنگا دوو دەوامین. هاوکات 16 هەزارو 84 خوێندنگای سەرەتایی و ناوەندی و دواناوەندی و باخچەی منداڵان هەن و خوێندنگاكانی پیشەیی و ئیسلامی یەکی پەیمانگایەكان هەیە . شەهاب بۆتانی، شارەزای كۆمەڵگاو توێژەری کۆمەڵایەتییە لەپارێزگای دهۆک پێیوایە جوگرافیای دهۆک رێگر بووە لەوەی جموجوڵی بازرگانی دروست ببێت، ئەمەش کاریگەری لەسەر خوێندن تەواوکردن داناوەو بەپێی وتەی خۆی «کەمتر تێکەڵاوی دروست دەبێت». «پارێزگای دهۆك بەم دواییانە پلەی یەكەم و دووەمی گرتووە لەشتە گرنگەكان وەك رێژەی هەژاری و بژێوی ژیان و بێكاری و نەخوێندەواری دەستنیشان كراوە، هۆكارەكەشی ئەوەیە كەدهۆك پارێزگایەكی داخراوە بەراورد بەشارەكانی تری هەرێم، هەروەها لایەنی خێڵەكی زۆر زەقەو دیارە، ئەوەش وایكردووە كەمتر تێكەڵاوی دروست بێت و خوێندن تەواو بكەن، لەڕووی جوگرافیشەوە ناوچەكە نەبووەتە شوێنێكی بازرگانی و پرۆژەی جۆراوجۆری كاركردن»، شەهاب بۆتانی وای وت. بۆتانی دەشڵێت پێیوایە کە هەولیرو سلێمانی هەمیشە لەکێبڕکیدان و دهۆک لەو کێبڕکییە لەدەرەوەیە چونکە «هەولێر وەك پایتەختی هەرێم و سلێمانی وەك پایتەختی رۆشنبیری بەردەوام كێبڕكێی یەكتر دەكەن لەهەموو روویەكەوە، بەڵام دهۆك لەنێو ئەو كێبڕكێیەدا نییەو ناشبێت، ئەوەی دهۆك لێی یەكەمە ملكەچبوون و پابەندبوونیەتی بۆ حزبایەتیەكی تۆخ، كەچی لەبەرامبەریشدا حزبەكەیان بەو رادەیە نەبووە بۆیان و تەواوی كەموكورتیەكانیان بۆ پڕبكاتەوە». وتەبێژی وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی هەرێم رایگەیاندووە «رێژەی نەخوێندەواری لەپارێزگای دهۆك لەساڵی 2012 بریتی بۆ لە 27.2% لەساڵی 2018 دابەزیوە بۆ 23.2% دواتر لەساڵی 2021 بووە بە 18.7% ئەو داتایانە داتای فەرمی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان و دەستەی ئاماری عێراقن، كە لەساڵانی 2012و 2018و 2021 بەهاوبەشی ئەنجامیانداوە بەهاوكاری رێكخراوەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان، لەسەر ئەو كەسانەی تەمەنیان لەسەروو 10 ساڵە تادەگات بەوەی لەژیاندان بەگوێرەی چەندین سەرچاوەی روپێوی. هوشیارحەمەد حاجی ، بەرپرسی بەشی نەهێشتنی نەخوێندەواری لەوەزارەتی پەروەردەی حكومەتی هەرێم بەهاوڵاتی وت: «ئەو داتایانەی وەزارەتی پەروەردەی عێراق بڵاویكردووەتەوە پرس بەئێمە نەكراوەو بەهیچ شێوەیەك ئاگادارنین، ناكرێت هەروا داتا بڵاوبكرێنەوە دەبێت روپێوو سەرژمێری تازە بكرێت و بەهەماهەنگی لەگەڵ ئێمە بێت ئینجا داتا دیاریبكرێت». هۆشیار حەمەد حاجی دەشڵێت، « ئێمە لەوەزارەتی پەروەردە گرنگیەكی زۆر بەنەهێشتنی نەخوێندەواری دەدەین لەهەموو پارێزگاكان بنكەی جێگیرمان هەیە، ئەوەی كراوە دوورو نزیك پەیوەندی بەئێمەوە نیە، بۆ ئەمساڵیش چەندین بنكەی تازە دەكەینەوە هاوكات هەڵمەتی تایبەتیشمان دەبێت بۆ نەهێشتنی نەخوێندەواری لەسەرانسەری هەرێمی كوردستان».
هاوڵاتی مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکموەتی هەرێم رایگەیاند، بە سەرۆکوەزیرانی عێراقی راگەیاندووە حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەندییەکانی خۆی جێبەجێکردووە و پێوستە کێشەی هەولێر و بەغدا لەسەر موچە و پشکی هەرێم چارەسەر بکرێت، دەشڵێت، محەممەد شیاع سودانی " ئامادەیی خۆی نیشانداوە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان." لە راگەیاندراوێکدا مەسرور بارزانی لەسەر سەردانەکەی ئەمڕۆی شاندی هەرێم دەڵێت، لە کۆبونەوەکەیاندا لەگەڵ سەرۆکوەزیرانی عێراق جەختیان لەوە کردووەتەوە کە "شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان و مووچەی فەرمانبەران تێکەڵی ململانێ سیاسییەکان نەکرێن، پێویستە بە زووترین کات ئەو کێشەیە چارەسەر بکرێت و مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان چیدیکە بۆ وەرگرتنی مافەکانیان لە چاوەڕوانیدا نەبن." دەقی راگەیاندراوەکەی مەسرور بارزانی: ئەمڕۆ لەگەڵ بەرێز قوباد تاڵەبانی و شاندی یاوەرم لە حکومەتی هەرێمی کوردستان، لەگەڵ بەڕێز محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق لە بەغدا کۆبووینەوە. لەکۆبوونەوەکەدا جەختم لە چارەسەرکردنی کێشەکان لەسەر بنەمای دەستوور و رێککەوتنەکان کردەوە. دووپاتمکردەوە، شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان و مووچەی فەرمانبەران تێکەڵی ململانێ سیاسییەکان نەکرێن، پێویستە بە زووترین کات ئەو کێشەیە چارەسەر بکرێت و مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان چیدیکە بۆ وەرگرتنی مافەکانیان لە چاوەڕوانیدا نەبن. هەروەها بیری هەموولایەکمان خستەوە، کە حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەندییەکانی خۆی جێبەجێکردووەو هەمان چاوەڕوانیمان لە حکومەتی عێراقی فیدراڵ هەیە. بەڕێز سوودانیش ئامادەیی خۆی نیشاندایەوە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان لەسەر بنەمای دەستوور و یاساکان و جەختی لەوە کردەوە، کە بە هەموو لایەک هەوڵبدرێت بۆ دابینکردنی پشتیوانیی سیاسی لەپێناو دۆزینەوەی هەرچی زووتری چارەسەرە بۆ گشت کێشەکان. بە بڕوای ئێمە عێراق خاوەن سەرمایەیەکی گەورەی مرۆیی و سرووشتییە و بە رەخساندنی کەشێکی لەبار و بەڕێوەبردنێکی باش، هەموو عێراق بەرەو قۆناغێکی پێشکەوتووتر و گەشەسەندووتر هەنگاو دەنێت.
نیگار عومەر بەشێک لەخۆبەخشانی نەخۆشخانەی قەڵا كەنزیکەی هەشت ساڵە خۆبەخشن ماوەی نزیکەی چوار مانگە هیچ جۆرە هاوکاری و موچەیەکیان پێنەدراوە لەكاتێكدا سەختی و ناڕەحەتیەکانی باری دارایی خۆبەخشان بەجۆرێکە کەچەندین گرفتی کۆمەڵایەتی بۆ دروستکردوون. سومەیە کەریم، تەمەنی 30 ساڵەو بۆ ماوەی هەشت ساڵە خۆبەخشە بۆ هاوڵاتی وتی: لەکاتی سەرهەڵدانی کۆرۆنادا ئێمە کۆمەڵێ خۆبەخش بووین لەنێو نەخۆشخانەکانی دیکەی سنوری گەرمیاندا درێژەمان بەکارەکانمان داو ژیانی خۆمان خستە مەترسییەوەو خزمەتی تووشبوانی کۆرۆنامان کرد. وتیشی: لەو کاتەدا کەهیچ کارمەندێکی تەندروستی ئامادەنەبوو لەوێ دەوام بکات، بەڵام ئێمەی خۆبەخشان ئەرکی ئەو نەخۆشخانەیەمان گرتە ئەستۆ، لەماوەی کۆرۆنادا من دووگیان بووم و بەزەحمەت دەوامم دەکرد، هەندێ کات ئەو ژنانەی کە تووشی ڤایرۆسەکە بوون پێیان دەوتم لێرە دەوام مەکە چۆن دەتوانی بەم دووگیانییەوە لێرە دەوام بکەی. سومەیە زیاتر باسی ژیانی خۆی دەكات و دەڵێت: من و مێردەکەم هەردووکمان لەوێ دەوام دەکەین دوو منداڵیشمان هەیە، ئەمە چەند مانگە ئێمە هیچ موچەو هاوکاریەکمان وەرنەگرتووەو لەتەنها ژوورێکدا دەژین ژیان و گوزەرانمان زۆر زەحمەتە کەناتوانین پێداویستییەکانی ژیانێکی ئاسایی بۆخۆمان دابین بکەین. خۆبەخشانی نێو نەخۆشخانەی قەڵا ژمارەیان نزیکەی 70 کارمەند دەبێت و ماوەی سێ ساڵە لەقەڵا دەوام دەکەن، چەندین جار گردبوونەوەتەوە بۆ ئەوەی دامەزراندیان بۆ بکرێت . سەنگەر عەلی، خۆبەخشێکی دیکەی نەخۆشخانەی قەڵایە بۆ ماوەی شەش ساڵە خۆبەخشە، تەمەنی 29ساڵە و خێزاندارە بۆ هاوڵاتی وتی: لەسەردەمی کۆرۆنادا کاتێک من بەخۆبەخشی دەوامم دەکرد کار گەیشتە ئەوەی خێزانم لێم بسێننەوە دەیان وت تۆ لەقەڵا دەوام دەکەیت و دوای دێنە ماڵ ئێمەو ئێمە تووشی نەخۆشیەکە دەکەیت بەزۆر قەناعەتم پێکردن کەبتوانم بەردەوام بم خزمەت بکەم، بەم شێوازە تائێستا بەردەوامین، بەڵام بۆ ماوەی چوار مانگە هیچ موچەیەکمان وەرنەگرتووە. ئەو خۆبەخشە وتیشی: من چوار مانگە کرێ خانوم نەداوە، کاتێک خاوەن خانوەکە دەبینم شەرم دەکەم سەیری بکەم و نازانم چی پێبڵێم بەبۆنەی ئەمەشەوە رێگری لەوە دەکەین کەمنداڵمان ببێت چونکە ناتوانم بەخێوی بکەم، ترسی ئەوەشمان هەیە ئەگەر رۆژێ تەعینات هەبێ خاوەن واستەکان پێش ئێمە دابمەزرێن. سەنگەر باس لەوەش دەکات هۆکاری دانەمەزراندنی ئەوان پشتگوێخستنی گەرمیان و کەرتی تەندروستیەو لاوازی تەندروستی گەرمیانەو ئەگینا هاوڕێکانیان لەهەموو شوێنەکانی دیكە دامەزراون. نەخۆشخانەی قەڵا لەسەردەمی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا لەلایەن خێرخوازانەوە دروستکراوه، ئەم نەخۆشخانەیە لەسەرشانی خۆبەخشان دەچێت بەڕێوەو لهئێستاشدا کارەکانی ئەم نەخۆشخانەیە بەردەوامە سەڕای سەختی ژیانی خۆبەخشان کاری تێدادەکەن.
.jpg)
.jpg)
