ئەنجوومەنی وەزیران کۆدەبێتەوە و سێ بڕیار دەردەکات

هاوڵاتی وتەبێژی پۆلیسی سۆران لەبارەی کوژرانی دو ژن لەلایەن هاوسەرەکەیان  رایگەیاند، ئەو پیاوەی کە ئەمڕۆ دو هاوسەرەکەی خۆی بە چەکی جۆری تاپڕ کوشتوە، خۆی رادەستی هێزەکانی پۆلیس کردوە. عەقید شەمال دێواری، وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی سۆران لە راگەیەندراوێکدا لەسەر ڕوداوەکە دەڵێت، "کاتژمێر 9:30 خولەکی ئەمڕۆ شەممە ئاگادارکراینەوە کەوا دو ژن بەهۆی بەکارهێنانی چەک بەرامبەریان گیانیان لەدەستداوە، دەستبەجێ ئەفسەری ئێشکگری بەشی پۆلیسی ناوشار لەسەر فەرمانی دادوەر گەیشتە شوێنی روداو بەهەماهەنگی لەگەڵ تیمی بەشی پۆلیسی بەڵگەو تاوانی سۆران هەردو تەرمەکان گواسترانەوە بۆ پزیشکی دادی نەخۆشخانەی ئاشتی لە سۆران".  باسی لەوەشکرد، "ئەو هاوڵاتییە هیچ سکاڵایەکی یاسایی لای ئێمە لەسەر تۆمارنەکراوە و هیچ فەرمانێکی گرتنی لای ئێمە نەبوە و نییە". بە گوێرەی زانیارییەکان ڕوداوەکە کاتژمێر 06:30 خولەکی بەیانی روویداوە و هاوڵاتییەکە بە بەرچاوی منداڵەکانییەوە هاوسەرەکەی کوشتووە و دواتر خۆی رادەستی پۆلیس کردووە. بکوژ حەوت منداڵی لە هەردوو هاوژینەکەی هەیە کە تەمەنیان لە نێوان یەک بۆ 14 ساڵ دەبێت هاوکات، لایەنە ئەمنییەکان پەڕاوی لێکۆڵینەوەیان بۆ رووداوەکە کردووەتەوە و تەرمی دوو کوژراوەکەش رەوانەی پزیشکی دادی سۆران کراوە.

هاوڵاتی دوێنێ هەینی لە چوار ڕوداوی جیاوازدا لە هەرێمی کوردستان حەوت کەس کوژران و سێی دیکەش بریندار بوون. ئێوارەی ڕۆژی هەینی، ٢٨ی تەموز، لە شاری کەلار تەقە لە پارێزەرێک کراو برینداربوو. هاوکات، درەنگانی ئەمشەو لە کەرکوک لە بازگەیەک تەقە لە دوو گەنجی کورد کرا هەردوکیان کوژران.  هەروەها کاتژمێر ١٠ی شەوی ڕابردوو، لە گوندی گردەسێن لە سنوری قەزای ئاکرێ بە دەستڕێژی گولە کەسێک کوژرا، دەوترێت بە هۆی کێشەی کۆمەڵایەتییەوە بووە، هاوکات هەر شەوی هەینی بەهۆی کێشەیەکی کۆمەڵایەتییەوە لە ناحیەی بەحرکە لە هەولێر، شەڕ لە نێوان دوو بنەماڵە ڕویداو لە ئەنجامدا کەسێک بریندار بوو.  ئەوەش لەکاتێکدایە یەکەم ڕووداوی خوێناوی شەوی هەینی لەناوچەی شارباژێڕ بوو. لە ڕێی هێرشی درۆنییەوە ئۆتۆمبێلێک لە سنوری قەزای شارباژێڕ کرایە ئامانج و لە ئەنجامدا چوار ژن کوژران و یەکێکی دیکەش بریندار بوو، تائێستا هێزە ئەمنیەکان لەوبارەیەوە ڕوونکردنەوەیان نەداوە.

هاوڵاتی هێزەکانی سوریای دیموکرات ڕایگەیاند، لە بۆردومانێکدا بۆسەر عامودێ لە ڕۆژئاوای کوردستان چوار شەڕڤانیان گیانیان لەدەستداوە. نوسینگەی ڕاگەیاندنی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر لە ڕاگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکرد، "بە ئامانجی لێدان لە ئاسایش و سەقامگیریی ناوچەکە، تورکیای داگیرکار و بەکرێگیراوەکانی بەردەوامن لە هێرشە تیرۆریستییەکانیان بۆسەر ناوچەکانی باکوور و رۆژهەڵاتی سووریا." ئەوەشی خستەڕوو،" لە دووژمنکارییەکی نوێدا، کاتژمێر ٧ـی ئێوارە، درۆنێکی سەر بە داگیرکاران، گوندی خربەخوێی لە ناوچەی عامودێ کردە ئامانج، کە بووە هۆی بەرزبوونەوەی چوار شەڕڤانی بەرگریی خۆسەر بۆ پلەی شەهادەت." هاوکات  ئێوارەی ئەمڕۆش فڕۆکەی بێفڕۆکەوان ئوتومبێلێکی لە ناوچەی شارباژێڕ کردە ئامانج و بەهۆیەوە چوار ژن کوژران.

هاوڵاتی دوو گەنجی ناحیەی شێلادزێ و دێرەلووک لە سنووری قەزای ئامێدی لە رێگەی کۆچدا بەرەو ئەوروپا و لە دارستانەکانی بولگاریا گیانیان لەدەستدا، بنەماڵەکانی ئەو دوو گەنجە داوا دەکەن تەرمی کوڕەکانیان بۆ بگەڕێندرێتەوە.  لە ماوەی چەند رۆژی رابردوودا ژمارەیەک گەنجی سنووری قەزای ئامێدی و دانیشتووی ناحیەی شیلادزێ، بە قاچاغ و لە رێگەی بولگاریاوە ھەوڵیاندا بگەنە وڵاتانی ئەوروپا، بەڵام لەو ھەفتەیەدا دوو لەو کۆچبەرانە لەناو دارستانەکانی بولگاریا گیانیانلەدەستدا. ئەو گەنجانەی گیانیان لەدەستداوە خەڵکی ناحیەی شیلادزێی سنووری قەزای ئامێدیین یەکێکیان ناوی رێکەوت باقیە و تەمەنی 25 ساڵ بوو و دیندار داوودی 18 ساڵیش لەگەڵ گرووپێکی دیکە بووە، دوای شەش رۆژ لە بێسەروشوێنبوونی تەرمەکەی لەنێو دارستانێکی بولگاریا دۆزرایەوە و رادەستی پۆلیس کرا. بەپێی ئامارەکانی دەزگای لووتکە، لەنێوان ساڵانی 2015 تاوەکو 2023دا 319 کۆچبەری عێراقی و هەرێمی کوردستان لە رێگەی کۆچی نایاساییدا گیانیان لەدەستداوە و 236 کەسی دیکەش تائێستا بێسەروشوێنن.  

سازدانی: هاوڵاتی وتەبێژی كۆماجڤاكێن كوردستان(كەجەكە) لەبارەی تێپەربوونی 100 ساڵ بەسەر لۆزاندا دەڵێت: توركیا دەیەوێت لۆزانێكی نوێ بەسەر كورددا بسەپێنێت، ئەردۆغان لەساڵی ٢٠١٩دا لەبەرچاوی هەموو جیهانەوە ئەم لۆزانەی ئاشكراكرد، نەخشەیەكی نیشانی هەموو جیهاندا. قەبارەی ئەم پلانە سەد ئەنفال تێپەڕ دەكات». زاگرۆس هیوا، وتەبێژی كۆماجڤاكێن كوردستان(كەجەكە) لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەشڵێت:»  لەلۆزانی نوێدا كورد تەنیا لە رووی جوگرافییەوە دابەش ناكرێن، بەڵكو لەڕووی دیمۆگرافییەوە دابەش دەبن. دانیشتووانی كورد بەزەبری هێز ناچار دەبن نیشتمانی باب و باپیرانیان بۆ داعش و نوسرەو ئەلقاعیدە جێبهێڵن». هەروەها ئاماژە بەوەش دەدات كە» ئیمرالی لۆزانی سەدەی بیست و یەكەمە، ئەوانەی كە بەگەلەكۆمەیەكی نێودەوڵەتی رێبەر ئۆجەلانیان رفاندو گۆشەگیرییەكی دژواریان بەسەریدا سەپاند، هەمان ئەو هێزانەن كەبەشداری پەیمانی لۆزانیان كردووە.  گەلەكۆمەی لۆزان چەندە گڵاو بوو گەلەكۆمەی نێودەوڵەتی لە دژی رێبەر ئۆجەلان سەد هێندە گڵاو بووە. هەم پەیمانی لۆزان و هەم گەلەكۆمەی نێودەوڵەتی پلانی جینۆسایدی كوردن».   هاوڵاتی: بەشێك لەتوێژەران دەڵێین كورد لەدەرەوەی مێژووە، ئایا لۆژیكی سیاسی و فكری ئەمە دەسەلمێنێت؟ زاگرۆس هیوا: ئەگەر لە روانگەی سیاسی و فكری  دەسەڵاتدارانەوە، لە روانگەی ئیمپراتۆرو پادشاو سەرۆك دەوڵەتانەوە، سەیری مێژوو بكەین، وایە كورد لەدەرەوەی مێژووە. باشتر كە وایە. چۆنكە ئەم مێژووە پڕە لەداگیركاری، جینۆساید، كۆمەڵكوژی، وێرانكاری، دەستدرێژی و تاڵان. لەهەمان كاتدا پڕە لە درۆ. دەسەڵاتداران هەمیشە هەوڵدەدەن كەمێژوو بەگوێرەی خۆیان بنووسن. ئەمە مێژووی فەرمییە. ئەم مێژووە تەنیا بەشان و باڵی ‌هێزەكانی دەسەڵاتدا دێتەوە، چەند فتووحاتیان كردووە، لەكوێ چەن كەسیان كۆمەڵكوژ كردووە، چەن شاریان وێران كردووەو هتد. ئەم مێژووە هەموو راستییەكان ناخاتەڕوو. هەوڵدەدات پاكانە بۆ هێزەكانی دەسەڵات بكات و نكۆڵی لە رۆڵی هەموو فاكتەرەكانی دی بكات. لەم مێژووەدا ژن نییە، گەلان ونن، رەنجدەران و زەحمەتكێشان هەر دیار نیین. واتە لەسەدا ٩٩ی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی لەم مێژووەدا جێگای نییە. سێگوچكە گەورەكانی فیرعەون و ناوی فیرعەون دیارە، بەڵام ئەو سێگوچكانە كێ دروستیانی كرد دیار نیین. ئەوانەی كەمێژووی فەرمیدا دیار نیین، پێكهێنەری مێژووی راستەقینەی مرۆڤایەتین، داینامۆی سەرەكی گەڕاندنی رەوڕەوەی میژوو ئەم هێزانەن. دەتوانین بەم مێژووە بڵێن مێژووی ئازادی. مێژووی ئازادی گەلان، مێژووی ئازادی ژنان و مێژووی ئازادی رەنجدەران. مودێرنیتەی ‌‌هێزەكانی دەرەوەی دەسەڵات كە رێبەر ئاپۆ وەكو مۆدێرنیتەی دیمۆكراتی فۆرمیلەی دەكات. ئەم مێژووە پڕە لەبەرهەم و سەرچاوەی مەعنەوی بۆ مرۆڤایەتی. ئەم مێژووەیە كە كەلتوور پێكدێنێت، كە كۆمەڵایەتی بوون پێكدێنێت. ئەم مێژووە پڕە لەخۆڕاگری، لەهێز و ورە، لە رەنج و ئەمەك، لەداهێنان. لەم واتایەدا، كورد لەسەرەتای مێژووە هەبوونی هەیە. ژن هەر لەسەرەتای مێژووە هەیە مۆركی خۆی لەزۆر پێشكەوتن داوە. یەكەم شۆڕشی مرۆڤایەتی كە بوو بەهۆی پێشكەوتنی هزرو ژیانی مرۆڤ شۆڕشی نیۆلیتیكە، یان شۆڕشی كشتوكاڵی . یەكەم داهێنانەكانی مرۆڤ لەم شۆڕشەدا پێشكەوتن. یەكەم گوند، یەكەم ماڵ، یەكەم ئاواز، یەكەم گۆرانی، یەكەم نان، یەكەم كەوچك و یەكەم دەفر بەرهەمی ئەم شۆڕشەن. كوردو ژن لەناوەندی ئەم شۆڕشەدان و بەڕەنج و زەحمەتی خۆیان مێژوویان خۆڵقاندووە.  شوێنەوارەكانی «خرابە رەشك» لە ئۆرفای باكووری كوردستان ئەم راستییە دەسەلمێنن. لێكۆڵینەوە ئەنترۆپۆلیجییەكان لێكچوونی شێوازی ژیان و جلوبەرگی مرۆڤی ئەو سەردەمەو مرۆڤی ئێستای كورد دەسەلمێنن.  بۆ نموونە جلوبەرگی كوردانی ئێزیدی یان لۆڕەكان سەلمێنەری ئەم راستییەن. ئەگەر كەلتووری گوندنشینی لەكوردستاندا لەهەموو شوێنێكی دونیا بەهێزترە، لەبەر ئەم هۆكارە مێژووییەیە.  بەدرێژایی ١٢٠٠٠ ساڵ كورد یەكێكە لەداینامووە سەرەكییەكانی مێژوو. هەر ئەم فاكتەرەیە كە زمان و كەلتووری كوردی، وێڕای هەموو نكۆڵی لێكردن و كۆمەڵكوژییەكان زیندوو راگرتووە. كاریگەری زمانی كوردی لەسەر هەموو زمانی هیندوئەوروپییەكان دیارە. لێكۆڵینەوە ئێتیمۆلۆژییەكان ئەم راستییە دەردەخەن. ئەگەر كورد نەبووە بەدەوڵەت نایەتە ئەو واتایەی كە كورد خاوەنی مێژوو نییە. دەوڵەت دامەزراوەی چینی سەردەستە. دەوڵەت نوێنەری گەل نییە. ئەوەی كە دەڵێین دەولەت نوێنەری گەلە درۆیەكی مەزنە.  دەوڵەت واتە داگیركاری و كۆمەڵكوژی. دەوڵەتی ئەمریكا لەسەر بنەمای كۆمەڵكوژكردنی بەملیۆنان لە خەڵكە رەسەنەكەی ئەمریكا (چەرمسوورەكان) دامەزرێنراوە، چەن ئەمریكی رەسەن لەدەوڵەتی ئەمریكادا هەنە؟  دەوڵەتانی ئەمەریكای لاتین لەلایەن ئیسپانیاوە لە سەر گۆڕی بە دەیان ملیۆن خەڵكی رەسەنی ئەمریكای لاتین دامەزرێنراون كە ئێستا هەر ئاسەواریشیان نەماوە. دەوڵەتی توركیا لەسەر مەزاری دوو ملیۆن ئەرمەن، یەك ملیۆن كورد، نیو ملیۆن پونتۆس و چەركەس و بەسەدان هەزار لەئاسوری و كریستیان و رۆم دامەزرێنراوە.  دامەزرێنەرانی دەوڵەتی توركیا بو خۆیان تورك نیین. توركبوونی ئەتاتورك جێ مشتومڕە، لەیۆنان لەدایكبووەو جولەكەی هەڵگەڕاوە(sebataist). دەوڵەتانی دیش بەم شێوەیەن. هەر بۆیە پێویستە لەمێژوو بكۆڵینەوەو مێژووی خۆمان بەدەستی خۆمان بنووسینەوە. شەرم لەمێژووی خۆمان نەكەین، مێژووی ئێمە جێی شانازییە. مێژووی كۆمەڵگاو كەلتووری خۆمان بنووسینەوە، لەدەرەوەی چەمكی دەڵەت. لەهەمان كاتدا ئەگەر دەمانەوێت لەسەر شاشەی مێژوو بمێنینەوە، پێویست دەكات كۆمەڵگاو كەلتوور و ئابووری رەسەنی خۆمان لەسەر بنەمای ئازادی و دیموكراسی و ژینگەپارێزی بونیاد بنێین.    هاوڵاتی: لەدوای لۆزان و كوشتارەكانی دژی گەلی كورد، ئێمە هەندێ چەمكی خۆ نەفرەتی و خۆلاواندنەوە هاتۆتە ئاراوە، نمونەی كورد خیانەتی وەك سیفەت هەیە، خێڵەكین، سادەین و زوو ئەخڵەتێین. رەخنەی ئەم باسە چۆن دەكەن؟ زاگرۆس هیوا: راستە، ئەم چەمكانە دەگوترێن، چونكە داگیركاری سەر كوردستان بەر لەهەموو شتێك داگیركارییەكی زیهنییەتییە، داگیركاری چەمك و پێوانە. ئەم داگیركارییە توانای بیركردنەوەو دانانی چەمك و پێوانی بۆ هەموو رەهەندەكانی ژیانی لەكورد گرتۆتەوە. ئەمە وادەكات كە زۆربەی كەسەكان  بەگوێرەی ئەو زیهنییەتەی كە داگیركەران بۆیان چاندووە، پێوانێك بۆ خۆی دانێت و بەسەر خەڵكدا بیسەپێنێت.  ئەم زیهنییەتانەش فرەرەنگن، چۆنكە داگیركاری سەر كوردستان فرەڕەهەندە.  زۆر هێز لەمێژوودا كوردستانیان داگیركردووە و  هەریەكەو زیهنییەتێكیان و شوێنپەنجەیەكیان لەكەسایەتی كورددا دروستكردووە.  ئەمە وادەكات كەكورد ئێدی توانای بیركردنەوەی وەك كورد نەمێنێت. سیاسەتی كورد، شەڕی كورد، ئابووری كورد، كۆمەڵگای كورد، هونەری كوردو هتد پێویستە چۆن بێت؟ هەموو ئەمانە وەڵامیان دەوەێت.  بەتایبەت لەم سەردەمە كە كۆنترۆڵی تەكنەلۆژیای زانیاری و گەیاندن لەدەستی داگیركەراندایە زۆر ئاسانتر دەتوانن فۆرمی زیهنییەتی كورد بگۆڕن. هێزی شۆڕشگێڕی كورد پێویستە وەڵامی بۆ ئەمە هەبێت. پێویستە بتوانێت چەمك و زیهنییەت و پێوان دیاربكات. ئەوەی رێبەر ئۆجەلان و پەكەكە دەیكەن ئەمەیە. زیهنییەتی نوێ و پێوانی نوێ  دادەهێنن و خۆیان بەگوێرەی ئەو چەمك و پێوانانە ژیان دەكەن.  هەموو دەۆڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوین و  ئەوروپا و ئەمریكا گەلەكۆمەیان لێكرد، وەكو تیرۆریست نیشانیان دا، گرتیان و  ئەوە ٢٥ ساڵە لەزیندانەو زیاتر لە ٢٨ مانگە هیچ كەس نەیدیتووەو نەیبیستووە، بەڵام ئەو هەر كاریگەری خۆی لە سیاسەتی دۆنیادا هەیە. بۆ؟! چۆنكە بە بیرو كردەوەو ژیانی خۆی پێوانی بۆ رێبەرایەتی داناوە. هەموو هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان هەوڵدەدەن لەبیری خەڵكی ببەنەوە، لەبەرچاوی خەڵكی رەش بكەن. ناوەكەی و وێنەكەی لە راگەیاندنەكان، لەسەر شەقامەكان، لەكۆڕو كۆبوونەوەكان، لەتەلەفیزیۆن و رۆژنامە و  هەموو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، لە فەیسبووكەوە بگرە تا ینستاگرام قەدەخەیەو دەبێتە هۆكاری سزا،  بەڵام خەڵك هەر رێگایەك دەبینێتەوە ناوی دەهێنێتە سەر زمان. لەئەڵمانیا هەركەسێك وێنەیەكی ئەو لەسەر لاپەڕەی فەیسبووكی خۆی بڵاوبكاتەوە سزای ساڵێك زیندانی هەیە، هەڵگرتنی وێنەی ئەو سزای زیندانی هەیە.  بەڵام خەڵك هەر كۆڵ نادات و ئەو بەڕێبەری خۆی دەزانێت. خۆی لە زیندانە بەڵام ئەو پێوانەی كە ئەو دیاری كردووە، «ژن، ژیان، ئازادی» بووەتە دروشمێك و هەموو دونیای تەنیوە.  كەسیش هەیە هەموو دونیای لێ كۆبووەتەوە كە بیكەنە رێبەر یان سەركردەی كورد، وەكو سەركردەیەك بەسەر كورددا بیسەپێنن و بەو ئامانجەش چی ئیمكانی ئابووری و سیاسی و راگەیاندنی ئەم دونیایە هەیە خستوویانە  بەردەستی، بەڵام ناتوانێت رێبەرایەتی بكات. جارێك پاپا دێنن بۆ لای، جارێك دەعوەتی دەكەن بۆ كۆشكی سپی، هەموو مانگێك سەرۆكێك، سەرۆك وەزیرانێك، وەزیرێك، باڵیۆزێك دیداری لەگەڵ دەكات و ٢٤ سەعاتە لەسەر شاشەكانە، بەڵام بەدەر لەیەك دوو شار، ئەویش بەترساندن و برساندن نەبێت، كەس دانی پێدانانێت.  گەریلا هەیە سێ ساڵە لەئەشكەوتێكدایە، سوپای توركیا چواردەوری داوە، سێ ساڵە خۆری نەدیتووە، بەڵام ئەو هەر كۆڵنادات و خۆڕاگری دەكات. بۆچی؟ بۆ ئەوەی پێوانی جەنگاوەری بۆ كوردو بۆ هەر ئازادیخوازێك دیاری بكات. هەمان گەریلا لەشەنگال و لەكۆبانێ و لەمەخموور پێوانی بۆ شەڕی دژی داعش دانا. ئەگەر ئەو گەریلایە نەبایا، پێوانی شەڕو خۆڕاگری ئەو كەسانە دیارییان دەكرد كە لەبەر داعش هەڵاتن و بوونە هۆكاری كۆمەڵكوژی.  بۆ زیندانیش هەروایە، سەكینە جانسز و كەمال پیر پێوانن بۆ خۆڕاگری زیندان. لەوان نزمتر ناتوانێت ببێتە پێوان.  با بگەڕێمەوە بۆ وەڵامی پرسیارەكەتان؛ راستە، پەیمانی لۆزان وایكردووە كە هەموو ئەو چەمكانە ببنە جێگای باس. لەخۆیدا، ئارمانجی سەرەكی پەیمانی لۆزانیش ئەوەیە كە كورد وەكو گەلێكی دواكەوتوو، نەزان، خائینی خۆ، دوور لەسیاسەت و هتد پێشان بدات. كوردیش پێویستە ئەمە پەسند نەكات و بۆ دانانی پێوان و چەمك لەسەر بنەمای وڵاتپارێزی، ئازادی و دیموكراسی تێكۆشان بكات. ئەوەی پەكەكە و رێبەر ئاپۆ دەیكەن هەر ئەمەیە. دانانی چەمك و پێوانی نوێ بۆ كورد. ئەگینا نە ئارمانجی دەسەڵات هەیە و نە پارە. هاوڵاتی: سەد ساڵی رابردوو لەمێژووی گەلی ئێمەدا چۆن دەبینن. بێگومان باری ئەرێنی و نەرێنی تێدایە. هەردوو بارەكە چۆن هەڵدەسەنگێنن؟   زاگرۆس هیوا: لۆزان بڕیاری سڕینەوەو جینۆسایدی كورد بوو. كوردیش سەد ساڵە لەدژی سڕینەوەی ناسنامەی خۆی خۆڕاگری دەكات. لەم خۆڕاگرییەدا بە ملیۆنان كورد شەهید و بریندار بوون، ئاوارە بوون، تووشی ئەشكەنجە و زیندان و ئیعدام و ئەنفال و كیمیاباران بوون. واتە، كورد ئەو چارەنووسەی كەبۆیان دیاری كردبوو رەتی كردەوە. لەپەنجا ساڵی یەكەمی ئەم خۆڕاگرییەدا كەسایەتی وەكو شێخ سەعید، سەید رەزا، ئیحسان نوری پاشا، سمكۆی شكاك، قازی محەمەد، عبدالرحمن قاسملو، شێخ مەحموود، مەلا مستەفا، ئیبراهیم ئەحمەد، مام جەلال و عوسمان سەبری و  هتد دەركەوتنە پێش. لەپەنجا ساڵی دووەمدا لەگەڵ ئەوەی كە  كاریگەرییەكانی ئەم رێباز و كەسایەتییانە بەردەوام بوون، رێبازێكی نوێی تێكۆشان دەركەوت كە لەگەڵ ئەوانی پێشوو جیاوازی هەبوو. لەپەنجا ساڵی یەكەمدا زۆربەی سەرهەڵدانەكان وەكو كاردانەوەبوون لەدژی لۆزان، بەڵام لە زیهنییەت و چەمكدا لۆزانیان تێپەڕ نەكردبوو. ئەگەر بیرێكی  واش هەبووبێت، كە هەبووە، نەكراوە بەگوتار و كردارێكی درێژخایەن. زیاتر لەجوارچێوەی یەك  بەشی كوردستاندا سنووردار ماونەتەوە. لە پەنجا ساڵی دووەمدا ئەو رێبازەی كەدەركەوت، زیاتر لەوەی كەتەنیا كاردانەوەیەك بێت، بەتیۆر و پرۆگرام و كردار زیهنییەتی لۆزانی تێپەڕاند و كاریگەری لەسەر هەر چواربەشی كوردستان دانا. هەربۆیە لەپەنجا ساڵی دووەمدا هەر دوو رێبازەكە لەگەڵ ئەوەی كە لەدژی پەیمانی لۆزان تێكۆشانیان دەكرد، لەناو خۆیانیشدا لەسەر تێپەڕبوون یان تێپەڕنەبوون لە لۆزان لەناو شەڕو ناكۆكیدا بوون. خەندەقەكانی سەر سنووری رۆژئاوای كوردستان نیشانەیەكی ئەم ناكۆكیانەن. سنووری نێوان دوو بەشی كوردستان وەكو فیزیكی نەماوە، بەڵام سنووری لۆزان لەمێشكدا هەر ماوە و لەلۆزان لۆزانترە. لەئاستی گەل و لەناو جەماوەردا سنوورەكانی لۆزان كەمڕەنگتر بوونەتەوە. واتە گەل  بەگشتی سنووری لۆزانی تێپەڕاندووە. كاردانەوەی گەل لەهەر چوار بەشی كوردستان لەكاتی گەلەكۆمەی نێودەوڵەتی لەدژی رێبەر ئاپۆو خاوەن دەركەوتنی گەلی هەر چوارپارجە لەخۆڕاگری كۆبانێ سەلمێنەری ئەم راستییەن. خەم و شادی گەل بووەتە یەك. واتە لەناو گەلدا یەكێتی نەتەوەیی هاتووتە ئاراوە، ئەوەی كە ئاستەنگە پێكدادانی بەرژەوەندی «سەرچاوە-لۆزانە» كە هێشتا لەناو هێزە سیاسیەكانی كورددا ماوە.   هاوڵاتی: باسی دەوڵەت لەلایەن پسپۆڕ و رۆشنبیرانەوە زۆر دەكرێت كە لەئەو پەیماننامانەدا بەدینەهاتووە بۆ كورد. ئایا ئەڵتەرناتیفی خۆبەڕێوەبردن و فیدراڵی ئەتوانن كورد بگەیەننە ئەو خواستەی كە لەپەیماننامەكەدا بەدیهاتووە؟ لەبەری یاسای نێودەوڵەتییەوە ئەو دوو ئەڵتەرناتیفە چۆن تەماشا دەكرێ؟ زاگرۆس هیوا: ئەگەر بەشێوەیەكی درێژخایەن لە راستی كوردو راستی دەوڵەت بڕوانین، بۆمان دەردەكەوێت كە نەبوونی دەوڵەت بۆ كورد شانسێكە. كورد بەدەوڵەتەوە نەبووە بەكورد، نەبوونی دەوڵەتیش كورد لەناو نابات، ئەگەر خۆی خۆی بەڕێوەببات. تەمەنی دەوڵەت ٢% مێژووی مرۆڤایەتی پێكدێنێت. هەمووی چوارسەد ساڵە.  لە ٩٨%ی دی مێژوودا مرۆڤ بەبێ دەوڵەت ژیاوە. ئەو كارەساتە مرۆڤی و ژینگەییانەی كە لەم ماوەی ٢%ی مێژووی مرۆڤایەتییەدا بەهۆی چەمكی دەوڵەتەوە هاتوونەتە ئاراوە لەگەڵ ئەو ٩٨%ی دی هەر بەراورد ناكرێ. كورد لە ٩٨%ی مێژوودا هەیە، رۆڵی هەیە بەڵام لەم ٢%ی دواییدا غایبە. دەوڵەت سەرچاوەی ستەم و كۆمەڵكوژی و داگیركاری قۆڕخكردنی دەسەڵاتە لە دەستی كەمینەیەكدا. لەگەوهەری خۆیدا دژی دیموكراسییە. دیمۆكراسی تەنیا وەكو رووكەشێك بۆ رەوایەتیدان بە خۆی بەكاردەهێیت. رێكخراوێكە كە لەبڵندترین ئاستدا گوزارشت لەبەرژوەندی چینی باڵادەست دەكات. ئەم چینە باڵادەستە بۆی گرنگ نییە چ ناسنامەیەكی هەبێت. بەگوێرەی بەرژەوەندی خۆی دەتوانێت ببێتە تورك، كورد، فارس یان عەرەب. لە سەردەمی عوسمانیدا چینە باڵادەستەكانی كورد هەموو بەدوای شەجەرەنامەیەكی عەرەبی بوون بۆ خۆیان!! وەك چۆن ئێستا بەدوای پاسپۆرت و ئیقامەی ئەوروپی و ئەمریكین.  چینی دەسەڵاتدارانی تورك و فارسیش هەر بەهەمان شێوە بوون. پەلەیان بوو شەجەرەنامەیەكی عەرەبی بۆ خۆیان دەرخەن.  كورد بەم هەموو تایبەتمەندییە ئەرێنییەی كە لەمێژوودا هەیەتی بۆ دەبێت خۆی رادەستی دێوزمەیەكی وەك دەوڵەت بكات؟ كورد قوربانی دەستی دەوڵەتانە، بۆ دەبێت عاشقی دەوڵەت بێت؟ كارەساتی پەیمانی لۆزان ئەوە نییە كە كوردی نەكردە خاوەن دەوڵەت. كارەساتەكە ئەوەیە كە نكۆڵی لە هەبوونی كورد كرد و رێگەی لەبەردەم جینۆسایدی كورد كردەوە. كوردی وەكو كۆمەڵگا، وەكو كەلتوور، وەكو ئابووری نكۆڵی لێكردو فەرمانی سڕینەوەی دا. ئەمە لەكاتێكدایە كە مافی زۆر كەمە نەتەوەو ئایینی دی گەرەنتی كرد. بەڵام بۆ زۆرینەیەكی وەكو كورد ئەمەی نەكرد.  بەڵام كورد لەگەڵ ئەوەی كە چەمكی دەوڵەت رەتدەكاتەوە، پێویستە جێگرەوەی بۆ دەوڵەت هەبێت بۆ ئەوەی لەناو نەچێت. ئەم جێگرەوەش خۆبەڕێكخستنكردن و خۆبەڕێوەبردنی كۆمەڵگایە لەدەرەوی چەمكی دەوڵەت. مەرج نییە خۆبەڕێوەبردن ئیللا بەشێوەی دەوڵەت بێت. كورد بەدرێژایی مێژوو بەشێوەكانی وەك كلان، ئێل، خێڵ، عەشیرەو تیرە و هتد خۆی بەڕێوەبردووە. لێرەدا گرنگ ئەوەیە كە ئەم شێوازانەی بەڕێوەبەرایەتی لەسەر بنەمای ئازادی ژن، دیمۆكراسی و پاراستنی ژینگە نۆژەن بكرێنەوە. رێبەر ئاپۆ پێناسەیەكی نوێ بۆ ئەم جۆرە كۆمەڵگایە داڕشتووە: “كۆمەڵگای ئەخلاقی و پۆلیتیك» یان «كۆمەڵگای رەوشتی و رامیاری»  واتە كۆمەڵگایەك كە، لەیەكینەی هەری بچووكییەوە تادەگاتە گەورەترین ئاست، بتوانێت بۆ خۆی بڕیار بدات و شێوازی جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دیاری بكات. واتە هەر كۆمەڵگایەك كە نەتوانێت سەبارەت بە خۆی بڕیار بگرێت، بێ ئەخلاق و رەوشتە. ئەگەر نەتوانێت بڕیارەكانی خۆی بخاتە واری كردارییەوە،  بێ سیاسەت و رامیارییە. واتە رەوشت و رامیاری دوو دیاردەن كە پێویستە هەموو ئان و سات لەژیانی كۆمەڵگادا بەرجەستە بكرێن. ئەم دوو میكانیزمە پێویستە رادەستی دەوڵەت نەكرێن. ئەگینا دەوڵەت هەم كۆمەڵگا بێئەخلاق دەكات و هەم لەسیاسەت دایدەبڕێ. سروشتی دەوڵەت ئەمەیە، سروشتی كۆمەڵگاش ئەوەیە كە لەبەرامبەر ئەم تایبەتمەندییە گەوهەرییەی دەوڵەت خۆڕاگری بكات و خۆی خۆی بەڕێوەببات. لۆزان دەیەوێت ئەم سروشتەی كۆمەڵگای كوردستان بشێوێنێت و تەسلیمی چینی سەردەستی دەوڵەتانی دی بكات. لێرەدا رێبەر ئاپۆو كەجەكە بەدانانی پێنج پێوان بۆ پەیوەندی ناوخۆیی و دەرەكی كۆمەڵگای كوردستان جێگرەوەیەك بۆ لۆزان پێشنیار دەكات، كەئەمە خۆی لە سیستەمی كۆنفیدراڵی دیمۆكراتی كۆمەڵگای كوردستاندا دەبینێتەوەو وەكو هاوپەیمانی كۆمەڵایەتی نوێیە. پێوانی یەكەم، پێوانی شەڕ و ئاشتییە. كورد پێویستە بڕیار بدات لەگەڵ كێ شەڕ بكات و لەگەڵ كێ ئاشتی بكات. پێوانی دووەم: پێوانی یەكێتی نەتەوەیی، بەشێوەیەك كە كورد هەم لەناو ئەو بەشەی كە تیایدا ژیان دەكات یەكبگرن كێشەی خۆیان لەچوارچێوەی دەوڵەتی پەیوەندیداردا چارەسەر بكەن و هەم لەگەڵ كوردانی بەشەكانی دی بۆ رێكخستنی ژیانی كۆمەڵایەتی، كەلتووری، ئابووری و پەروەردەیی یەكبگرن. پێوانی سێیەم: پێوانی دیموكراسییە بەو شیوەیەی كە دەوڵەتانی دەسەڵاتداری سەر كوردستان ئەو ماددە یاسایی و دەستوورییانەی كە لەدژی كوردن لایانبەرن و دان بە مافی دیموكراتی گەلی كوردد بنێن. هەروەها كورد پێویستە دیموكراسی ناوخۆیی خۆیان بەهێز بكەن و هاوپەیمانێكی نوێ كۆمەڵایەتی بۆ خۆیان دابڕژێنن.  پێوانی چوارەم: پێوانی سیاسەتی دیموكراتییە. واتە كورد بتوانێت وەك هەبوونێكی سیاسی لەسەر بنەمای هێڵی سێیەم ببێتە خاوەنی بڕیاری خۆی و لەم بوارەدا لەناو پرۆسەی دیموكراتیزەكردنی وڵاتانی پەیوەندیدار وەك فاكتەری دیموكراتی دەربكەوێت و گەشەبكات. پێوانی پێنجەم: پێوانی خۆپاراستنە. رێبەر ئاپۆ دەڵێیت: «ئەگەر هێزی ئەوەمان هەبێت كە هەموو دونیا شكست بدەین، هێرش ناكەین. ئەگەر هەموو دونیا یەكبگرن و هێرشمان بكەنەسەر خۆمان دەپارێزین.” لەم چوارچێوەیەدا «تیۆری گوڵ» پێشنیار دەكات. واتە گوڵ چەندە هەبوونێكی جوان و ناسكە، بەڵام دڕكیشی هەیە و ئەم دڕكانە بۆ پاراستنی خۆی بەكاردەهێنێت.   هاوڵاتی: كەجەكە لە باری كردارییەوەو ئاراستەیەك كەیاسا نێودەوڵەتییەكان قبووڵی بكات لەسەر پەیمانی لۆزان چۆن كاردەكات؟ زاگرۆس هیوا: لەم بوارەدا، رێبەر ئاپۆ لەساڵی ٢٠١٣دا پێشنیاری چوار كۆنفرانسی كردو كەجەكەش خستیە واری كردارییەوە.  كۆنفرانسێك لەئامەد، یەك لەهەولێر، یەك لەئەنكارا، و یەك لەئەوروپا (لۆزان). كۆنفرانسی ئامەد «كۆنگرەی جڤاكی دیمۆكراتیDTK» ی لێ بەرهەمهات، واتە رێكخستنەوەی ژیانی سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری، كەلتووری و پەروەردەیی و خۆپاراستنی و هتد… گەلی كورد. كۆنفرانسی هەولێر لەپێناو یەكێتی نەتەوەیی لەنێوان كوردانی هەر چوار بەشی كوردستاندا بوو. كە ئەمە لەساڵی ٢٠١٣دا تائاستێك هات، بەڵام پەدەكە بە فەرمانی دەرەكی لێی پاشگەز بووەوە. كۆنفرانسی ئەنكارا بۆ ر‌ێكخستنەوەی پەیوەندی نێوان كوردو تورك لەسەر بنەمایەكی دیموكراتی بوو كە ئەم كۆنفرانسەش هەوێنی «كۆنگری دیموكراتی گەلان HDK” و  «پارتی دیموكراتی گەلان» HDPیە. كۆنفرانسی ئەوروپاش لەهەمان ساڵدا بەستراو وەكو زنجیرە كۆنفرانسێك تا لووتكەی كۆنفرانسی ئەمساڵ بەردەوام بوو. ئامانج لەم كۆنفرانسە پێكهێنانی یەكێتی لەنێوان گەلی كورد و هەموو گەلانی دونیاو گەیاندنی ئەو پەیامە بەهێزە نێودەوڵەتییەكان كەپێویستە دەست لەسیاسەتی سڕینەوەی كورد هەڵبگرن، وەك ئاكتەرێكی سیاسی مامەڵە لەگەڵ كوردی هەر چوارپەش بكەن و بۆ چارەسەری سیاسی كێشەی كورد رۆڵ بگێڕن.  لەپاڵ ئەم كۆنفرانسەدا بەدەیان كۆنفرانس تا ئێستا لەپەرلەمانی ئەوروپا و وڵاتانی جۆراوجۆر ئەنجام دراوە و لەگەڵ رۆشنبیران و كەسایەتییەكان و  هێزە دیموكراسیخوازەكانی دونیا پەیوەندییەكی باش هەیە.   هاوڵاتی: كۆنگرەی ئەمساڵی لۆزان چۆن هەڵدەسەنگێنن؟ ئایا تاچەندە كاریگەر دەبێت لەڕەواندنەوەی مەترسیەكانی پەیمانی لۆزان؟ زاگرۆس هیوا: ئەو كۆنگرەیەی لۆزان كە لەسویسرا بەسرا، خاوەن گرنگییەكی مێژووییە. لەچواربەشی كوردستان و لەسەرانسەری دونیاوە كورد لە لۆزان كۆبوونەوە و گوتیان راستە كە سەد ساڵ لەمەوبەر لێرەدا بڕیارە جینوسایدی ئێمە درا، بەڵام ئێمە هێشتا هەر زیندووین و لەدژی ئەم بڕیارەی ئێوە تێكۆشان دەكەین. پێویستە مرۆڤ دەستخۆشی لە رێكخەران و بەشداربووانی ئەم كۆنگرەیە بكات و پیرۆزباییان لێبكات. بەڵام هێشتا زۆر كار ماوە بكرێت. پێویستە مرۆڤ ئەم كۆنگرەیە بەس نەبینێت. راستە كۆنگرەكە پەیامێكی بەهەموو لایەنی پەیوەندیداردا بەڵام ئەنیا ئەم پەیامە بەس نییە. لۆزان لەفۆرمی نوێدا هێشتا هەر بەردەوام دەكات و بڕیارەكانی لۆزان هێشتا كاری پێدەكرێن. كاریگەرییەكانی لۆزان لەسەر تاكی كورد و لەسەر سیاسەتی كورد هێشتا هەر بەردەوامە. لۆزان تەنیا لەسنوورێكی دیاریكراودا رێگە بەكورد دەدات كە بیربكاتەوەو سیاسەت بكات. ئەم كاریگەرییەی لۆزان لەكۆنگرەكەشدا دەكەوتە بەرچاو. لەگەڵ ئەوەی كە زۆر گفتۆگۆی هێژاش هەبوون، بەڵام زۆرێك لە گفتۆگۆكان هێشتا كاریگەری لۆزانیان لەسەر بوو. بۆ نموونە، باسی چەكی ژەنگاوی كرا. گوایە ئیدی سەردەمی بەسەر چووە. بەڵام بیری مێژوویی هەندێك برادەر هێندە كورتبینە كە ناتوانێت ببینێت كەكورد، وێڕای هەموو كەموكورتییەكان كە رەنگە ئێستا جێگەی باسی نەبێت،  لەسایەی ئەو چەكە ژەنگاوییەوە ئەم هەموو دەستكەوتەی بەدەست خستووە. فەیسبووك و تویتەرو ئابووری لیبراڵ هیچ كاتێك ناتوانێت جێگای چەكی ژەنگاوی بگرێتەوە. چۆنكە پلەپیتكەی چەكە ژەنگاوییەكە لەدەستی خۆماندایە، بەڵام هەوساری فەیسبووك و تویتەرو ئابووری لیبراڵ لەدەست خاوەنەكانی لۆزاندایە. خاوەنەكانی لۆزانیش وەك فریشتە نیین كە بەفەیسبووك و تویتەر لەگەڵ كورد قسە بكەن، بەڵكو بەپێشكەوتووترن تەكنۆلۆژیای سەربازی هێرشمان دەكەنە سەرو وەك لەنموونەی هەڵەبجە و سەرێكانی و ئێستاش لەئاڤاشین و زاپ و مەتینا دەبینرێت بەچەكی كیمیایی و چەكی فۆسفۆڕ و چەكی بۆشایی و چەكی ناووكی تاكتیكی كورد كۆمەڵكوژ دەكەن. هەربۆیە ئەگەر چەكە ژەنگاوییەكەی شانی چەند فەرەنجی پۆشێكی وەك مامە ریشە و مەعسوم قورقماز نەبوواییە، كورد نەیدەتوانی بەچەند پۆست و شەیرێكی فەیسبووك و تویتەرو ئینستاگرام لەشاری لۆزان كۆنگرەیەك دروستبكات كە تەنانەت هەندێك دەوڵەتیش ناتوانن شتێكی وەها رێكبخەن. پێویستە لەجیاتی ئەوەی تەشیر بەچەكی ژەنگاوی پێبكرێت، وەكو ئامرازێكی گرنگی تێكۆشانی مان و نەمان رێزی لێبگیرێت و  پیرۆز بكرێت. هەروەها باس لەوە كرا كەئیدی كاتی خەباتی چەكداری نەماوەو كورد پێویستە بە فەیسبووك خەبات بكات. وەك بڵێ كە ئیدی داگیركاری لەسەر كوردستان نەماوەو دەوڵەتانی داگیركەر لەبەرامبەر كورد زمانی ئاشتی و دیموكراسی بەكاردهێنن!! بەپێچەوانەوە، داگیركەرانی كوردستان هێشتاش هەر بەزمانی چەك لەگەڵ كورد قسە دەكەن لەدەرەوەی زمانی چەك هیچ زمانێكی دی نازانن. لەجیاتی ئەوەی پرۆژەی چەككردنی كورد گەڵاڵە بكرێت، پێویستە ئەم پەیامە بەداگیركەران بگەیەنرێت ئێدی بەزمانی چەك لەگەڵ ئێمە قسە نەكەن. هەربۆیە لەجیاتی ئەوەی كە دەست لەچەكی ژەنگاوی  هەڵبگرین پێویستە دەست لەو زیهنییەتە ژەنگاوییە هەڵبگرین كە لۆزان لەمێشكماندا چاندوویەتی.  هەروەها هەندێك برادەر دەڵێین كە پێویستە واقیعی چوارپارچە بوونی كوردستان پەسند بكەین، هەر كوردێك تەنیا لەبەشەكەی خۆیدا خەبات بكات و كاری بەسەر بەشەكانی دیەوە نەبێت. ئەمەش تێڕوانینێكە كەپەیمانی لۆزان لەمێشكی كورددا چاندوویەتی  هەمان زیهنییەتی لۆزانە، بیركردنەوەیە تەنیا لەو چوارچێوەی كە لۆزان بۆ كورد دیاری كردووە. ئەی بۆ توركیا مافی هەیە رادیۆی كوردی قاهیرە دابخات، مافی هەیە دەستتێوەردان لە رێككەوتنی كوردو بەغدا بكات، باشورو رۆژئاڤا داگیر بكات و داواكارییە دژ-كوردەكانی خۆی بەسەر ناتۆدا بسەپێنێت؟ مێژووو دیالێكتیكی تێكۆشانی ئازادی كوردستان ئەوەی سەلماندووە كەپاڵپشتی راستەقینە كورد لەبەشێكی كوردستان، ئەو كوردانەن كە لەبەشەكانی دی كوردستان ژیان دەكەن. خەبات لەبەشێكی كوردستان كاریگەری لەسەر خەبات لەبەشەكانی دی كوردستانیش دادەنێت.   هاوڵاتی: هەندێك باس هەیە پەیمانی لۆزان تەمەنی تەنیا سەدساڵەو ئێدی رەوایەتی نامێنێت. هەندێك كەسیش دەڵێن كە پەیمانی نوێ لۆزان بەسەر كورددا دەسەپێنرێت. ئەم قسانە تاچەند راستن؟ رەهەندو كاریگەرییەكانی لۆزانی نوێ چین؟ زاگرۆس هیوا: تەنیا كورد نییە كەپەیمانی لۆزان پەسند ناكات، زیهنییەتی داگیركاری توركیاش پەیمانی لۆزان پەسند ناكات. بەڵام چۆن؟ ئەو پێی وایە كە ویلایەتەكانی موسڵ و كەركووك و حەلەب و حەسەكە بەشێكن لەخاكی توركیا. پێی ‌وایە كەسوریا و عێراق تائێستا نەیانتوانیوە وەك ئەوەی توركیا دەیەوێت كورد لەناوبەرن و جینۆسایدی فیزیكی و كەلتووری بكەن. هەربۆیە پێویستە خۆی داگیریان بكات و جینۆسایدی كورد تەواو بكات. داگیركردنی باشورو رۆژئاوا بۆ ئەم ئارمانجەیە. ئێستا لەعەفرین و سەرێكانی و گرێ سپی كەس بۆی نییە بەكوردی قسە بكات، بەكوردی پەروەردە بەمنداڵی خۆی بدات. توركیا هێشتا دانی بەكیانی باشوری كوردستاندا نەناوە، هەر دەڵێ «باكووری عێراق”. هەموو دونیا دانی بەستاتۆی باشوردا ناوە، بەڵام توركیا هەر نكۆڵی لێدەكات. عەرەبێك، فارسێك، ئەڵمانێك و هتد.. بۆی هەیە بڵێ رۆیشتم بۆ كوردستان، بەڵام توركێك یان كوردێكی باكور بۆی نییە بڵی رۆیشتم بۆ كوردستانی عێراق!! چونكە ئەمە پشتیگیرییە لەتیرۆر!!! كوردێكی باشور بۆی نییە لە توركیا بڵێ كە من خەڵكی كوردستانم! ئەگەریش گوتی، بەشی لێدان و لوت شكانەو هیچی تر. خۆ بڵێ حكومەتی كوردستانی عێراق زاوری ئەوەی هەبێت بچووكترین كاردانەوەی هەبێت؟!! دەمەوێت ئەوە بڵێیم كە توركیا دەیەوێت لۆزانێكی نوێ بەسەر كورددا بسەپێنێت. ئەردۆغان لەساڵی ٢٠١٩دا لەبەرچاوی هەموو جیهانەوە ئەم لۆزانەی ئاشكراكرد. نەخشەیەكی نیشانی هەموو جیهاندا. قەبارەی ئەم پلانە سەد ئەنفال تێپەڕ دەكات. لەلۆزانی نوێدا كورد تەنیا لە رووی جوگرافییەوە دابەش ناكرێن، بەڵكو لەڕووی دیموگرافییەوە دابەش دەبن. دانیشتووانی كورد بەزەبری هێز ناچار دەبن نیشتمانی باب و باپیرانیان بۆ داعش و نوسرەو ئەلقاعیدە جێبهێڵن. كۆبانێ و شەنگالمان لەبیرنەچووە.  پێشتر پانتایی سنووری نێوان بەشەكانی كوردستان بەپانتایی كێلی سەر سنوورەكان بوو. بەڵام لە لۆزانی نوێدا  پانتایی ئەم سنوورە ٤٠ بۆ ٥٠ كیلۆمەترەیە.  واتە، كاتێك كەكوردێك بیەوێت لەباشور، رۆژئاوا، یان رۆژهەڵاتی كوردستانەوە بچێتە باكووری كوردستان، ئەگەر سنووری تێپەڕاند و ویستی لەقاوەخانەیەك چای یان قاوەیەك بخواتەوە، شارێكی كوردی نابینێت، شارێك دەبینێت كە یان پڕە لەعەرەبی جیهادی یان شیشان و ئەفغانی هاوردە. واتە كەمەرێكی جیهادی لەنێوان بەشەكانی كوردستان دروستدەكرێت. ئەم كەمەرە لەعەفرین و سرێكانی دروستكراو و لەسایەی سەری سیاسەتی حەكیمانەی هەندێك حزبی كوردی ئەوەتا لەباشوریش دروستدەكرێت، هەم بەهێزی چەك چیاكان داگیردەكرێن و هەمیش بە هێزی دۆلار و دراما شارەكان داگیردەكرێن. گەنجی كوردی داماویش با بۆ خۆی بڕوات لەدەریای ئیجە بخنكێت. كۆدی مانەوەی ئەردۆغان لەدەسەڵاتدا بۆ ماوەی زیاتر لە ٢٠ ساڵ هەر ئەم سیاسەتەیە، واتە سووربوونی دەوڵەتی قووڵی توركیایە لەجێبەجێكردنی ئەم پلانەدا. ئەگینا ئەردۆغان لەمێژە لەسەر دەسەڵات نەمابوو.  ئەردۆغان هەبوون و نەبوونی خۆی بە نەبوون و هەبوونی كوردەوە گرێدراوە. هەربۆیە هەموو پلاتفۆرمێكی نێودەوڵەتی بۆ سڕینەوەی كورد بەكاردەهێنێت. كۆبوونەوەكانی ناتۆ، G20، ئاستانا، جنێڤ، UN و شانگهای و هتد بەئاشكرا بڕیاری جینۆسایدی كورد دەگرن، لەژێر ناوی تێكۆشان لەدژی تیرۆریزمدا. هەر كەسێك بەكردەوە داوای مافی كورد بكات بەتیرۆریست لەقەڵەمدەدرێت. بەتایبەت لەكۆبوونەوەكانی سەبارەت بە بەئەندامبوونی سویدو فینلاند لەناتۆدا هەموو ماددەكانی رێككەوتنەكان لەدژی كوردن. واتە ناتۆ ئێدی بووەتە جێگرەوەی لۆزان. رەهەندی هەرە گرنگی لۆزانی نوێ ئەو سیاسەتەیە كە لەدوورگەی ئیمرالی بەڕێوەدەچێت. ئیمرالی لۆزانی سەدەی بیست و یەكەمە. ئەوانەی كە بەگەلەكۆمەیەكی نێودەوڵەتی رێبەر ئۆجەلانیان رفاندو گۆشەگیرییەكی دژواریان بەسەریدا سەپاند، هەمان ئەو هێزانەن كە بەشداری پەیمانی لۆزانییان كردووە.  گەلەكۆمەی لۆزان چەندە گڵاوو بێئەخلاقانەیە، گەلەكۆمەی نێودەوڵەتی لەدژی رێبەر ئۆجەلان سەد هێندە گڵاو و بێ ئەخلاقانەیە. هەم پەیمانی لۆزان و هەم گەلەكۆمەی نێودەوڵەتی پلانی جینۆسایدی كوردن. ئەو هێزانە ئەو راستییەیان بینی كە رێبەر ئۆجەلان لەهەموو بوارەكانی تێكۆشانی ئازادیدا، بەتایبەت لەبواری فەلسەفی و سیاسیدا پەیمانی لۆزانی تێپەڕاندووەو هەر دەچێت ئەم پەیمانە پووچەڵ دەكاتەوە. هەر بۆیە بەدانانی بەرفرەترەن تۆڕی سیخوڕی و  هەواڵگری لەهەموو دونیادا بە بارمتەیان گرت تاكۆ بتوانن درێژە بەپەیمانی لۆزان بدەن.  تەنیا بەبارمتەگرتن بەس نەبوو، بۆ ئەوەی نەتوانێت بەهیچ شێوەیەك بیرو هزری خۆی بگەیەنێتە كۆمەڵگا، ئەمە زیاتر لە ٢٨ مانگە نەیانهێشتووە هیچ كەسێك بیبینێت.  سیاسەتی گۆشەگیركردن و ئەشكەنجەی ئیمرالی تەنیا سیاسەتی توركیا نییە، سیاسەتی ناتۆیە، سیاسەتی ئەوروپاو ئەمریكاو ئیسرائیلە. هزر و فەلسەفەو سیاسەتی رێبەر ئۆجەلان هەم لۆزانی سەدەی بیستەم پووچەڵدەكاتەوە و هەم رێگری لەسەپاندنی لۆزانی نوێ بەسەر كورددا دەكات. هەر بۆیە هەم هێزی نێودەوڵەتی و هەم توركیا دەستیان داوەتە دەستی یەك كەنەهێڵن یەك وشەی رێبەر ئۆجەلان لەئیمرالییەوە بێتە دەرەوە و بگات بەكۆمەڵگا. گەورەترین شەڕ لەدژی لۆزان، بەڤێرژنە كۆن و نوێیەكەیەوە، لەئیمرالی بەڕێوەدەچێت. خۆڕاگری واتاداری ئیمرالی بڵندترین پێوانی  تێكۆشانە لەدژی لۆزانە. شكاندنی گۆشەگیری لەسەر ئیمرالی پووچەڵكردنەوەی لۆزانە. هەربۆیە هەركەسێك كە لەدڵ و لەمێشكدا لەدژی پەیمانی لۆزانە، پێویستە لەدژی گۆشەگیری لەسەر رێبەر ئۆجەلان تێكۆشان بكات و هەوڵ بۆ مسۆگەركردنی ئازادی ئەو بدات.  ئەو كۆنگرەیەی لەم رۆژانەی دواییدا لە لۆزان بەسترا كاتێك ئەنجامگیر دەبێت كەهەموو بەشداربووانی كۆنگرە خەبات بۆ ئازادی رێبەر ئۆجەلان بكەن. نابێت تۆ لەدژی لۆزانی كۆن رێپێوان بكەیت و ئیدانەی بكەیت و لەسەری وتار بدەیت، بەڵام لە دژی گۆشەگیری لەسەر رێبەر ئۆجەلان بێدەنگ بیت. بێدەنگی و بێهەڵوێستی لەبەرامبەر ئەشكەنجەی ئیمرالی قبووڵكردنی لۆزان و ئەرێكردنی جینۆسایدی كوردە.

سازدانی: سیروان حەمە رەشید هاوڵاتی: با سەرەتا لەسەر رێككەوتننامەی سیڤەر پرسیار بكەین، لەسیڤەردا رێككەوتن هەبوو كە لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست قەوارەێكی سیاسی بۆ  كورد دابمەزرێنرێ، بۆچی ئەو قەوارە كوردییە دروست نەبوو و پاڵنەرو فاكتەرەكانی سەركەوتنی ریككەوتننامەی لۆزان چیبوون؟ دكتۆر بورهان یاسین: سەرەتا پێویستە ئەوە بڵێین كە لەكاتێكدا لەم رۆژانەدا سەد ساڵ بەسەر پەیماننامەی لۆزاندا تێپەڕ دەبێت، ئێوە پرسیاری یەكەمتان دەربارەی پەیماننامەی سیڤەرە ، بەمەش دەتانەوێ لەهەمان دەرفەت و گفتوگۆدا بەیەكەوە باس لە هەردوو پەیماننامەی سیڤەرو لۆزان بكەین. لەڕووی مێتودییەوە ئەم بەیەكەوە گرێدانە نەك هەر گرنگە بەڵكو زۆریش پێویستە: 1-ساڵانی دوای كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی (١٩١٨ تا ١٩٢٣) یەكێكە لەچركەساتە هەرە دینامیكی و یەكلاكەرەوەكان لەمێژووی مۆدێرنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا: ئەمە چركەساتی لە قاڵبدانەوە و لەفۆڕمدانی ئەو ناوچەیە بوو. كورد لەم چركەساتەدا «بەجێما،» و نەبوو بەسەرنشینی شەمەندەفەری بەدەوڵەتبوون! ئیـمڕۆش دوای سەد ساڵ كورد لەهەمان ئەو قاڵب و فۆڕمەدا لەلایەن ژمارەیەك دەوڵەتەوە و بەگشتی سیستمی دەوڵەت-نەتەوە لەناوچەكەدا «دەست بەسەرەو بەبارمتەگیراوە»؛ . 2- هەردوو پەیماننامەكە بەشێكن لەوەی كە لەڕووی مێژووییەوە پێی دەگوترێ «تەرتیباتی ئاشتی» (peace settlements) دوای جەنگی یەكەمی جیهانی كە لە رێككەوتنەكانی ئاگربەست لەساڵی ١٩١٨ دەستپێدەكات، بە كۆنفرانسی پاریس و سیڤەرو سان ریمۆدا تێپەڕدەبێ و بە لۆزان كۆتایی دێت؛.  3- بۆ هەردوو پەیماننامەكە رێككەوتنی سایكس-پیكۆ (١٩١٦) وەك «منداڵدان» وایە. بەم مانایەش گرنگی سایكس-پیكۆ لەوەدایە كە سایكس-پیكۆ رێككەوتنێكی سادە نییە، بەڵكو لەوە زۆر زیاتر: ئەم رێككەوتنە جیهانبینی، نەخشە رێگاو فەلسەفەی سیاسی هێزە كۆڵۆنیالیستەكانە، بۆ شێوازی ئیدارەدانی دونیای دوای جەنگی یەكەمی جیهانی، بەدیاریكراویش دونیای دوای هەڵوەشانەوەی دەوڵەتی عوسمانی. ئەوە زۆر گرنگ نییە كە نەخشەی سایكس-پیكۆ كتومت، وەك خۆی، جێبەجێ ناكرێ، بەڵكو گرنگ ئەو نەخشە رێگاو جیهانبینییەی پشتی رێككەوتنەكەیە، كەوەك خۆی دەمێنێتەوە و لەكۆمەڵێك وێستەگەدا ئەزموون دەكرێ و لەدوا وێستگەشیدا، كە لۆزانە، كۆتایی بەدەوڵەتی عوسمانی دێت و سنوورەكانیش دیاریدەكرێن؛. 4- كەم جار لەلێكۆڵینەوەی مێژوویی روودەدات كە، كەم یا زۆر، هەمان وەڵاممان بۆ دوو دانە پرسیار هەبێت. دوو پرسیارمان هەن كە ئەوانیش هۆكارەكانی شكستی پەیماننامەی سیڤەر لەلایەك و لەلایەكی ترەوە ئەو پێدراوو فاكتەرانەی رێگایان خۆش كرد بۆ سەركەوتنی لۆزان، یا راستتر بڵێین سەركەوتنی توركە ناسیۆنالیستەكان، بەسەركرادایەتی مستەفا كەمال ئەتاتورك، لە لۆزان. (لە راستیدا، جوڵانەوەی نەسیۆنالیستە توركەكان، كە لەساڵی ١٩١٩ لە رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ سەریهەڵدا و هەر زووش ئەنكەرەی دەستنیشان كرد وەك پایتەختی جێگرەوە، هەر زوو دژایەتی خۆی بۆ پەیماننامەی سیڤەر راگەیاند و پوچەڵكردنەوەی ئەم پەیماننامەیەی كرد بەیەكێك لەئامانجە هەرە سەرەكییەكانی خۆی). بە واتایەكی تر ئەم دوو پرسیارە وەك دوو دیوی هەمان دراو وان، لە دیوێكەوە شكستی سیڤەر نووسراوە، بەڵام لە دیوەكەی تریان سەركەوتنی لۆزان. دەكرێ وەڵامدانەوەی هەردوو پرسیارەكە لەیەك وەڵامدا كۆبكرێتەوە، كە ئەویش تێگەیشتنێكی وردو هەمەلایەن و فررەهەندە بۆ كۆی رووداوەكانی دوای راگەیاندنی سیڤەر لە(١٠/٨/١٩٢٠) تا دەگاتە رۆژی راگەیاندنی لۆزان، واتە ٢٤/٧/١٩٢٣؛)ە، ئەگەر سیڤەر وەك ترۆپكێك و دەستكەوتێكی گەورەی ناسیۆنالیزمی كوردی (هەڵبەتە دوور لەهەموو ئەو سەرنجانەی كە لەسەر پەیماننامەی سیڤەر هەمانە)، ئەوا بێگومان لۆزان كتومت دژەكەیەتی: لۆزان سەركەوتنی ناسیۆنالیستە توركەكانە، نەك هەر لەكۆتاییهێنان بە سیڤەر بەڵكو لەدامەزراندنی دەوڵەت-نەتەوەیەك (واتە توركیا) كە لەسەد ساڵی رابردوودا دڵڕەقترین پڕۆژەی تواندنەوەی نەتەوەیی دژ بەكورد لە باكوری كوردستان و توركیا جێبەجێ كردووە. نەك هەر ئەوە، بەڵكو ئەو دەوڵەتە یەكێك بووە لەگەورەترین رێگرەكانی گەیشتنی كورد بەمافەكانی، تەنانەت لەبەشەكانی تری كوردستانیش، بە تایبەتی لەباشور و رۆژئاوای كوردستان. لەپرسیارەكەتاندا دەڵێن «لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست قەوارەیەكی سیاسی بۆ كورد دابمەزرێنرێ.» لە راستیدا، بەپێی ئەو نەخشەیەی كە لەكۆنفرانسی سیڤەردا بۆ ئەو «قەوارە» دیاریكرابوو، ئەو قەوارە تەنها لەسەر بەشێك لەو خاكە پێكدەهات كە ئێستا پێی دەگوترێ باكوری كوردستان. لەوەش ئەولاتر، گرنگە ئەوەش بزانرێ كە تەنانەت، بەپێی پەیماننامەی سیڤەر، بەشێك لەو خاكەی كە باكوری كوردستان بوو، وە بەر ئەو دەوڵەتە دەكەوت كە بڕیار بوو بۆ ئەرمەنەكانی ئەنادۆڵ دابمەزرێنرێ. بەم مانایەش پەیماننامەی سیڤەر، یا راستتر بڵێین بەندەكانی ٦٢، ٦٣ و ٦٤ لەبەشی سێهەمی ئەو پەیماننامەیە، كە بۆ كوردستان تەرخان كرابوو، كۆمەڵێك ئەگەرو گرێ كوێرەی لەخۆگرتبوو كە هەموویان دەهاتنە سەر رێگای جێبەجێكردنی ئەو بەشەی پەیماننامە كە تایبەت بوو بەكوردستان: لە قۆناغی یەكەم، لەماوەی ساڵێكدا، قەوارەكە  ئۆتۆنۆمی دەبێت، دواتر، دوای زۆر ئەگەر و پەناو پێچ، دەكرا ئەو ئۆتۆنۆمیە ببێ بەدەوڵەتێكی سەربەخۆ و خاوەن سەروەری نیشتمانی خۆی. . . سەرەڕای ئەم سەرنجانە لەسەر سیڤەر، گرنگی ئەو پەیماننامەیە لەوەدایە كە یەكەم و دوایین بەڵگەنامە و رێككەوتنی نێو دەوڵەتییە كە دان بەقەوارەیەكی كوردیدا دەنێت وە رەوایەتی پێدەدات لە رووی یاسای نێودەوڵەتییەوە. هەر لەبەر ئەوەش زۆربەی نووسەرانی بواری لێكۆڵینەوەی كوردۆلۆژی كۆكن لەسەر ئەوەی كە سیڤەر «خاڵێكی بۆ گەڕانەوەی» واتە (point of reference)ێكی یەكجار گرنگە بۆ ناسیۆنالیزمی كوردی. لەبەرامبەردا، زۆر كەم شت هەیە، ئەگەر ئەسڵەن شتێك هەبێ، بە رادەی پەیماننامەی سیڤەر، كە لەسەد ساڵی رابردوودا بەو رادەیە حزوری هەبووبێ لە رۆح و حاڵەتی دەروونیی ناسیۆنالیزمی توركیدا. ئەم حزورە بووە بە «كۆدەرد» (syndrome) و گرێ لەقوڵایی دەروونیی ناسیۆنالیزمی توركیدا. لە لۆژیكی ئەم كۆدەردو گرێیەدا، لەهەر كات و جێگایەك باسی دۆزی كورد كرا یا ناوی كورد یا كوردستان هێنرا، بە تایبەتی لەلایەن دەوڵەت و دامەزراوە رۆژئاواییەكانەوە، ئەوا سیڤەر بەتوندی ئامادە دەبێ و دەبێتە هۆی شڵەژانی دەرونی ناسیۆنالیستە توركەكان، لەئاستی فەرمی و نافەرمیدا؛. بەڵام بۆ وەڵامی ئەوەی كە «ئایا بۆ كوردستانی سەربەخۆ» دروست نەبوو، بەواتایەكی دیكە ئەو گۆڕاوو پێدراوانە چی بوون وایانكرد كە پەیماننامەی سیڤەر شكست بهێنێ و لەبەرامبەریشدا لۆزان سەربكەوێ، پێویستیمان بەوەیە لەهەموو ئاستەكانی سیاسەت و ئەو هاوكێشە ستراتیژی ئیقلیمی و جیهانییەی كە لەماوەی سێ ساڵی نێوان سیڤەرو لۆزاندا هاتنەكایەوە، بخەینە بەر باس و لێكۆڵینەوە: 1- رۆڵی جوڵانەوەی ناسیۆنالیستە توركەكان بەسەركردایەتی ئەتاتورك لەشكستپێهێنانی سیڤەر: هەر وەك گوترا، ئەم جوڵانەوەیە هەر لە سەرەتادا، كە پەیماننامەی سیڤەر راگەیاندرا، سەرسەختانە دوژمنایەتی خۆی بۆ راگەیاند. . . بە تایبەتی پێنج پێدراوو گۆڕاو پێگەی ئەم جوڵانەوەیەی بەهێزتر كرد، تا رادەی ئەوەی ئەم جوڵانەوەیە توانی ئاراستەی سیاسی و ستراتیجی هێزە كۆلۆنیالیستەكان بگۆڕێ، بەرهەمی ئەم گۆڕانكارییە لەكۆنفرانسی لۆزان بەلوتكە گەیشت و كۆتای بەسیڤەر هات: أ- سەركەوتنەكانی ئەم جوڵانەوەیە دژی ئەرمێنیا (دواتر ئەرمێنیای سۆڤیاتی) و مۆركردنی رێككەوتنی ئەلێكساندرۆپۆل لە ١٧ی نۆڤێمبەری١٩٢٠ لەگەڵ ئەو وڵاتە. بەپێی ئەم رێككەوتننامەیە، ئەرمێنیا دەستبەرداری بیرۆكەی ئەرمینیای گەورە بوو، واتە بەیەكجاری دەستی لە «یەكگرتنەوە» لەگەڵ «ئەرمینیای ئەنادۆڵ» هەڵگرت؛ ب- سەركەوتنی جوڵانەوەكە بەسەر یۆنانییەكاندا لە پایزی ١٩٢٢. ئەم سەركەوتنە لەزۆر رووەوە یەكلاكەرەوە بوو؛ ج- رێككەوتنی جوڵانەوەكە لەگەڵ حكومەتی بەلشەفی لە بەهاری ١٩٢١. ئەم رێككەوتنە بووە هۆكارێكی گرنگ لەبەهێزكردنی پێگەی دیپلۆماسی جوڵانەوەكە و دواجار گۆڕینی هەڵوێستی بەریتانیا، فەرەنساو ئیتاڵیا بەرامبەر كۆی مەسەلە پەیوەندیدارەكان بەدواڕۆژی ئەنادۆڵ؛ د- ناسیۆنالیستە توركەكان توانیان لەكۆنفرانسی لەندەن (لە شوباتی ١٩٢١) خۆیان وەك نوێنەری «توركیا» بسەپێنن، لەبەرامبەردا نوێنەری دەوڵەتی عوسمانی كۆنفرانسەكەی جێهێشت، بەمەش ناسیۆنالیستە توركەكان پێگەی خۆیان جێگیر كرد وەك جێگرەوەی حكومەتی عوسمانی لەئیستانبۆڵ؛ ح- پڕۆژەی ئەتاتۆرك لە دامەزراندنی دەوڵەتێك تەنها لەسەر خاكی ئەنادۆڵ، دەستهەڵگرتن لە هەموو ئەو ناوچانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە پێشتر لەژێر ركێفی دەوڵەتی عوسمانیدا بوون (جگە لەویلایەتی موسڵ)، یەكانگیر بوو لەگەڵ دیزاین و ستراتیجی هێزە كۆڵۆنیالیستەكان، چونكە دەوڵەتێكی ئەوها زەمانەتێكی یەكلاكەرەوە بوو بۆ خواستی ئەو هێزانە بۆ لەگۆڕنانی یەكجارەكی ئیمپراتۆریی عوسمانی. هەروەها ئەم دەوڵەتە (واتە توركیا) جێگرەوەیەكی باش دەبوو وەك بەربەست لە نێوان سۆڤیەت لەلایەك و ناوچەی بەرژەوەندییەكانی ئەو هێزە كۆڵۆنیالیستانە لە رۆژهەڵاتی ناوەست؛ 2- دوودڵی و ناكۆكی لەنێوان هێزە سەرەكییەكان (بەریتانیا، فەرەنسا و ئیتاڵیا) لە مەسەلە پەیوەندیدارەكان بەچارەنووسی دەوڵەتی عوسمانی. لە راستیدا، هەر لەكاتی گفتوگۆكانی كۆنفرانسی لەندەن (شوباتی ١٩٢١) فەرەنسا و ئیتاڵیا ئامادەبوون أ- دەستبەرداری سیڤەر ببن؛ ب- دەستبەرداری «پشكەكانی خۆیان لەخاكی ئەنادۆڵ» ببن و رێككەوتن لەگەڵ دەسەڵاتەكەی توركە ناسیۆنالیستەكان بكەن؛. 3- راستییە مێژووییەكە ئەوەیە كەئەو دیزاینەی لەناو پەیماننامەی سیڤەردا بۆ كوردستان  كێشرابوو زیاتر دەربڕی ئەو یەكانگیرییە بوو كە لەو چركەساتەدا لە نێوان خەونی بەدەوڵەتبوونی كورد لە لایەك و بەرژەوەندییەكانی زلهێزەكانی ئەوكاتە، بەكۆمەڵێك هۆكار، فەراهەم بوو. . . بە هەر حاڵ تەمەنی ئەم یەكانگیربوونە لەنێوان خەونی كوردان لە لایەك و بەرژەوەندییەكانی زلهێزە براوەكانی ئەو كاتە یەكجار كورت بوو، تەنانەت ئەو یەكانگیربوونە بەشی ئەوەشی نەكرد هەنگاوێكیش لەئاراستەی جێبەجێكردنی پەیماننامەی سیڤەر بهاوێژرێ. . . دواجار لە لۆزاندا نەك هەر ئەم یەكانگیربوونە نەما، بەڵكو جێگرەوەكەی، یا راستتر بڵێین دژەكەی، یەكانگیربوون بوو لەنێوان بەرژەوەندی وڵاتە كۆڵۆنیالیستەكان لە لایەك و خواست و بەرژەوەندییەكانی ناسیۆنالیستە توركەكان، بوو بەئەمری واقیع! 4-سیاسەتی بەریتانیا بەرامبەر بەكورد پڕ بوو لە دژایەتی و ناجێگیری: دواجار دەبوایە بەریتانیا لەنێوان پێداگری لەسەر جێبەجێكردنی سیڤەر لە لایەك، بەدەستهێنانی ویلایەتی موسڵ لە لایەكی دیكەوە یەكێکیان هەڵبژێرێ: بەریتانیا ویلایەتی موسڵی هەڵبژارد! كاتێك كەهەموو قسە و باسەكانی ناو كۆنفرانسی لۆزان دەخوێنینەوە دەبینین چەندە بەدەستهێنانی ویلایەتی موسڵ بۆ بەریتانیا گرنگ بوو. بەم واتایەش لەو باس و خواسانەدا بەوردی دەردەكەوێ كە چۆن چارەنووسی كوردانی ئەنادۆڵ دەبێتە شتێكی فەرامۆشكراو بۆ بەریتانییەكان، لەبەرامبەریشدا چۆن چارەنووسی كوردانی ویلایەتی موسڵ دەبێتە چەقی باس و پێداگری، نەك بەو مانایەی داوای بەدەوڵەتبوون بۆ كوردانی ویلایەتەكە بكات، بەڵكو ئەو پێداگرییە تەنها بەشی ئەوە بكات كەسۆزی ئەو كوردانە بۆ لای بەریتانییەكان رابكێشی بۆ ئەوەی ئەگەر هاتوو لەداهاتوودا چارەنووسی ویلایەتەكە بە «ریفراندۆم» یەكلاكرایەوە ئەوا لایەنگیری كوردەكانی ویلایەتەكە مسۆگەر بكرێ بۆ بوون بە بەشێك لەدەوڵەتە تازە دامەزراوەكەی عێراق، كە هەڵبەتە ئەوكاتە مونتەدەبەیەكی بەریتانی بوو.   هاوڵاتی:  بەرێزتان ئەزانن  لەم رۆژانەدا یادی سەد ساڵەی رێككەوتننامەی لۆزان دەكرێتەوە، ئەو رێككەوتنە چییەو پاڵنەر و هۆكاری رێككەوتنەكە چیبون؟ دكتۆر بورهان یاسین: ئەمساڵ، رێك لە ٢٤-٧-٢٠٢٣، سەد ساڵ بەسەر راگەیاندنی پەیماننامەی مێژوویی لۆزاندا تێپەڕ دەبێ. ئەم پەیماننامەیە بەرهەمی یەكێك لەدرێژترین كۆنفرانسەكان لە مێژووی مۆدێرن بووە: ئەم كۆنفرانسە لە پایزی ١٩٢٢ دەستی بەكارەكانی كرد، بەڵام لە هاوینی ١٩٢٣دا كۆتاییهات، هەڵبەتە بەناوبڕێكەوە (لە زستانی ١٩٢٢-١٩٢٣). كۆنفرانسی لۆزان لەنێوان براوەكانی جەنگی یەكەمی جیهانی (بەتایبەتی بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا و یۆنان) لە لایەك وە نوێنەری دەسەڵاتی توركە ناسیۆنالیستەكان لە لایەكی ترەوە. هەر لەسەرەتادا كۆنفرانسەكە بەجۆرێك لەهاوسەنگی، لەنێوان لایەنەكانی براوەی جەنگ لە لایەك و توركە ناسیۆنالیستەكان لەلایەكی ترەوە، دەستیپێكرد، چونكە كۆنفرانسەكە لەسەر خاكی هیچ یەكێك لەدەوڵەتە براوەكانی جەنگ نەبەسترا بەڵكو لە لۆزان، لەسەر خاكی وڵاتێكی بێلایەن، واتە سویسرا. (تەنانەت ناسیۆنالیستە توركەكان لەسەرەتادا خوازیاری ئەوە بوون كە كۆنفرانسەكە لەسەر خاكی ئەنادۆڵ ببەسترێ). ئەمەش بۆ خۆی هێمایەكی گرنگ بوو كە ئیتر دەوڵەتە براوەكانی جەنگ چیتر لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی (دۆڕاوی جەنگی یەكەمی جیهانی)دا دانانیشن بەڵكو لەگەڵ لایەنێك دادەنیشن كە براوەی شەڕە لەبەرامبەر یۆنانییەكان و ئەرمەنەكان وە هەروەها ئەم لایەنە كۆمەڵێك دەستكەوتی دیپلۆماسی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیی بەدەستهێناوە و هەوڵیش دەدات «وەك براوە» لە كۆنفرانسەكەدا مامەڵە بكات. دەرەنجام: دەسەڵاتی توركە ناسیۆنالیستەكان، بە سەرۆكایەتی ئەتاتورك، براوەی بێ سێ و دووی كۆنفرانسی لۆزان بوون، چونكە توانیان «شكستی دەوڵەتی عوسمانی بگۆڕن بە سەركەوتن وە سەركەوتنی كوردیش لەسیڤەر بكەن بە شكست،» ئەمەش بۆ خۆی دەرەنجامێكی یەكجار سەرنجڕاكێش و گرنگە.   هاوڵاتی:  ئایا رێككەوتننامە چووە بواری پراكتیكەوە،  دەرهاویشتەكانی بۆ كورد و توركیاو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چییبون، و ئایا ئەوە راستە كە ئەم رێككەوتنە دوای سەد ساڵ هەڵدەوەشێتەوە؟ دكتۆر بورهان یاسین: لەهەر سێ گۆشەبینینی كوردستانی، توركی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، پەیماننامەی لۆزان رووداوێكی گرنگ و مێژووییە: یەكەم، لە دیدی كوردستانییەوە: 1- ئەم رووداوە بەمانای یەكلابوونەوەی دابەشبوونی كوردستان، ناسراو بەكوردستانی عوسمانی بۆ سێ بەش (باكور، باشور، رۆژئاوا) بوو، ئەگەر چی مەسەلەی ویلایەتی موسڵی عوسمانی، لەو كۆنفرانسەدا یەكلانەكرایەوە، بەمەش دیاریكردنی سنوورەكانی نێوان عێراق و توركیا بۆ ١٩٢٥-١٩٢٦ دواخرا، بەڵام ئەم ویلایەتە، وەك ئەمری واقع، هەر زوو لەكۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی و دواتر دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە، كەوتبووە ژێر ركێفی عێراق وەك مونتەدەبەی بەریتانی؛ 2- لۆزان كۆتاییهاتنی پەیماننامەی سیڤەر بوو، ئەو پەیماننامەیەی كە بڕیار بوو خەونی كورد لەدەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردستانی، بەڵام سنووردار، بەرجەستە بكات. ئەم رووداوە بوو بەسەرەتایەك بۆ رەوتی مێژوویی كوردایەتی لەسەد ساڵی رابردوودا، بە تایبەتی لەشێوازی ململانێ لەنێوان دوو ئاراستە، رەوتی سەربەخۆیی لە لایەك وە رەوتی «ئۆتۆنۆمی و فەرماڕەوایی خۆماڵی» لە لایەكی دیكەوە. رەوتی دووهەمیان لەدوای جەنگی دووهەمی جیهانییەوە بە روونی بوو بە رەوتێكی باڵادەست؛ 3- سەركەوتنی ناسیۆنالیستە توركەكان لەكۆنفرانسی لۆزاندا و دامەزراندنی دەوڵەتی توركیا، بووە سەرەتای راستییەكی تاڵ لە مێژووی كورددا: هەر لەسەرەتای هاتنەكایەی ئەم دەوڵەتەوە دوو دانە راستی تاڵ و گرنگ دەركەوتن: أ- ئەم دەوڵەتە لەسەر پرەنسیپی یەك نەتەوە، یەك دەوڵەت، یەك سەروەری دابەشنەكراو، یەك كەلتور و یەك زمانی رەسمی (واتە توركی)، دڵڕەقترین و مەترسیدارترین بەرنامە و پڕۆژەی توانەوەو ئینكاری نەتەوەیی بەرامبەر بەكورد راگەیاند؛ ب- ئەم دەوڵەتە هەر لەسەرەتاوە دوژمنایەتی خۆی بۆ هەر ماف و پێشوەچوونێكی سیاسییانەی كورد لەدەرەوەی سنوورەكانی توركیا راگەیاند، و لەسەد ساڵی رابردووشدا تا توانیویەتی ئەم مەبەستەی خۆی بەكردار سەلماندووە؛ ج- بوونی گەورەترین بەشی كوردستان (لە رووی خاك و دانیشتوانەوە) لەناو سنوورەكانی توركیادا كاریگەریی فرەلایەنی لەسەر تەواوی دۆزی كورد جێهێشتووە، لەئێستاشدا هەر وەهایە؛ . دووەم، لەدیدی دەوڵەتی توركیاوە، ئەم پەیماننامەیە: 1- بوو بەسەرەتای دەوڵەتێكی نوێ، واتە كۆماری توركیا، كە هەر زوو وەك دەوڵەتێكی «زلهێزی ئیقلیمی» دەركەوت و بوو بەشێك لەهاوكێشەیەكی ئیقلیمی فراوان، وە دواتر جیهانیش؛ 2- بە دیدی دامەزرێنەری ئەم دەوڵەتە (واتە ئەتاتورك)، پەیماننامەی لۆزان «ئەو بەڵگەنامەیەیە كە دەریدەخات هەموو ئەو هەوڵانەی سەدان ساڵە دەدرێن و دەخوازرا لە رێگای سیڤەرەوە بگەن بەئامانجی وردوخاشكردنی نەتەوەی تورك، بێواتا كۆتاییان هات. ئەمە سەركەوتنێكی دیپلۆماسی بێوێنە بوو لەمێژووی دەوڵەتی عوسمانیدا؛»  3- پەیماننامەی لۆزان فاكتەرێكی زۆر گرنگ بوو لەكۆتاییهێنان بەئیمپراتۆریی چەند سەد ساڵەی عوسمانی و لەگەڵیشیدا كۆتاییهێنان بە، ئەوەی لەمێژوودا بە «مەسەلەی رۆژهەڵات» (eastern question) ناسراوە. مەسەلەی رۆژهەڵاتیش كۆی ئەو ناجێگیرییە دیپلۆماسی و ئابوورییە بوو كەدەوڵەتی عوسمانی لەكۆتایی سەدەی هەژدەمەوە تاكۆتایی تەمەنی تیایا ئەژیاو ئەم ناجێگرییەوە ببووە هۆی كاردانەوە و دەستوەردانی جۆراوجۆری ئەو كاتەی زلهێزەكان لەو دەوڵەتەدا؛ 4- لە پەیماننامەی لۆزاندا شتێك روویدا كە كەمجار لەمێژوودا روویداوە: دەوڵەتی عوسمانی یەكێك بوو لەدۆڕاوە سەرەكییەكانی جەنگی یەكەمی جیهانی، بەڵام لە رێگای پەیماننامەی لۆزانەوە دۆڕاوی جەنگ گۆڕدرا بە براوە. ئەگەر سیڤەر سیمبۆل و هێمای دۆڕاوی دەوڵەتی عوسمانی بووبێت، ئەوا بێگومان لۆزان وەك هێماو جەختكەرەوەی سەركەوتن دەردەكەوێ. سێهەم، لە گۆشەبینینی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە: 1- لۆزان بوو بە وێستگەیەكی یەكجار گرنگ لەسەرهەڵدان و بەرجەستەبوونی سیستمێكی نوێ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەم ناوچەیە چیتر لە سیستمی «ئیمپراتۆری» كۆندا نەمایەوە، بەڵكو پێی نایە قۆناغێكی نوێ لەسیستمی سیاسی، واتە سیستمی دەوڵەت-نەتەوە، دەوڵەتی مۆدێرن؛ 2- ئەم پەیماننامەیە، لەئاستی هەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بوو بەدەربڕی ئەو راستیەی كە سیستمی نوێی جیهانی تەنیا بەرهەمی سیاسەت و جیهانبینی هێزە كۆڵۆنیالیستە رۆژئاواییەكان نییە، بەڵكو ناسیۆنالیزمی لۆكاڵیش دەورێكی گرنگ، تەنانەت یەكلاكەرەوەش، دەبینێ، هەڵبەتە مەبەستیش بە رادەی یەكەم ناسیۆنالیزمی توركییە، كە رۆڵێكی گرنگی بینی، بەتایبەتی لە رێگای لۆزانەوە، لەكۆتاییهێنان بە سیستمی ئیمپراتۆری و بەرجەستەكردنی سەرەتاكانی دەوڵەتی مۆدێرن لە رۆژهەڵاتی ناوەراست؛ 3- پەیماننامەی لۆزان هێڵی یەكلاكەرەوەیە لەنێوان دوو جۆر لە مێژووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پێگەی ئەو ناوچەیە لە هاوكێشەی جیهانیدا: پێشتر جیهانی رۆژئاوا زیاتر لە رێگای ئیمپراتۆریی عوسمانی مامەڵەی لەگەڵ رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەكرد، بەڵام دوای لۆزان ئیتر دەوڵەت-نەتەوە، بەتایبەتیش لەحاڵەتی ناوچەی كڕۆكی دەوڵەتی عوسمانی، لە رێگای توركیاوە ئەو مامەڵەیە كرا. ئەوەی كە لەساڵانی دواییدا دەسەڵاتدارانی توركیا، زۆر بە تایبەتی سەرۆكی ئەو وڵاتە (رەجەب تەیب ئەردۆغان) جار دوای جار دووپاتیان كردووەتەوە كە ئیتر «دوای سەد ساڵ لۆزان كۆتایی دێت» و ویلایەتی موسڵیش «دەگەڕێنینەوە» بۆ وڵاتی دایك، واتە توركیا، جێگای سەرنج و تێڕامانە. هەڵوەشانەوەی پەیماننامەی لۆزان، هەڵبەتە بەدیدی بەشێك لە دەسەڵاتدارانی توركیا، بە مانای هەڵوەشانەوەی بنەماكانی ئەو واقیعە دێت كە لەو پەیماننامەیە كەوتەوە. ئەگەر چی دەكرێت بەشێك لەو بانگەشەیە وەك بەكاربردن (ئیستهلاك)ی سیاسی ناوخۆیی توركیا تەماشا بكرێت، بۆ نموونە پڕۆپاگاندەی هەڵبژاردن، بەڵام دەشكرێت وەك خەونێكی ئیمپراتۆری و خواستی فراوانخوازیش تەماشا بكرێت. ئەوەش گرنگە بڵێین ئەم خەونی ئیمپراتۆرییە لەكاتێكدا دێت دوو زلهێزی ئیقلیمی و جیهانی دیكە (روسیا و ئێران) بەكاریگەری هەمان «خەونی ئیمپراتۆری: چاویان لەفراوانخوازییە»! لە لایەكی ترەوە ئەگەر چی ستەمی هەرە گەورە لەدەرەنجامی لۆزان، لەئاستی باكوری كوردستان و كوردستانی گەورە، بەر كورد كەوتووە، بەڵام بە هەمان رادە لایەنە كوردییەكان گوزارەشیان لە گۆشەبینینی كوردستانییانە نەكردووە روو لە پەیماننامەی لۆزان و سەد ساڵەی ئەو پەیماننامەیە و چارنووسی. بەتایبەتی جێگای سەرنجە كە هێزە سیاسییەكان و دەسەڵاتی سیاسی لەباشوری كوردستان، لە بەرامبەر ئەو هەموو بانگەشە و ئاماژانەی توركیا لەمەڕ «گەڕاندنەوەی ویلایەتی موسڵ بۆ توركیا،» بێدەنگییەكی سەرسوڕهێنەریان هەڵبژاردووە: ئەم بێدەنگییە جێگای نیشانەی گومان و نیشانەی پرسیاری جددین! ئەم بێدەنگییە لەكاتێكدایە كە هەر باسكردنێك لە چارەنووسی ئەو ناوچەیەی كە پێشتر ویلایەتی موسڵی عوسمانی بوو رێك باسكردنە لەچارەنووسی باشوری كوردستان.   ئەوەی راستی بێت لەهیچ جێگایەكی هەر ١٤٣ بەندەكانی پەیماننامەی لۆزان، لە پڕۆتۆكۆڵە لكێندراوەكان بە پەیماننامەكەوە، تەنانەت لە رێكەوتنی نێوان توركیا و عێراق (ناسراو بە رێككەوتنی ئەنكەرە، بۆ دیاركردنی سنوور، لەساڵی ١٩٢٦) باسی كۆتاییهاتنی لۆزان یا «گەڕانەوەی» ویلایەتی موسڵ بۆ توركیا نەكراوە.

ڤانە باهیر نوێنەرانی كورد لەهەر چوار پارچەكانی كوردستان و رەوەندی كوردی بەشداریان لە كۆنفرانسێكی دوو ڕۆژیدا كرد كە تایبەت بوو بە تاوتوێكردنی هەموو ئەو لێكەوتانەی كە پەیماننامەی لۆزان دروستیكردووە بەسەر پرسی كوردەوە. پەیماننامەی لۆزان ١٠٠ساڵ بەسەریدا تێپەڕی، كە لە ٢٤ی تەمموزی١٩٢٣دا، لەشاری (لۆزان)ی سویسرا لەنێوان دەوڵەتانی (بەریتانیا و فەڕەنساو ژاپۆن و یۆنان و رۆمانیا و سڕبیا و كرواتیاو سلۆڤینییا و توركیا)، بۆ ناسینی دەوڵەتی نوێی توركیاو پێداچوونەوە بەپەیمانی سیڤەردا ئەنجامدرا. كێشەی ژن و ڕێگا چارەسەریەكانیی تاوتوێكرا لە لۆزان، بۆئەوەی لە پڕۆژەیەكدا بخرێنەڕوو، ئەویش لە چوارچێوەی پانێڵێكی تایبەتدا لە دووەم ڕۆژی كۆنفرانسەكە كە لەلایەن ژاڵانە هەورامان و سەحەر ئایدە بەڕێوەبرا و هەریەك لە منەوەر عەزیز ئۆغلۆ، پڕۆفیسۆر لە زانكۆی برێمەنی ئەڵمانیا و نەرمین عوسمان، وەزیری پێشووی كاروباری ژنانی عێراق بەشداریان كرد بە توێژینەوەكانیان. سەحەر ئایدە، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» سەد ساڵ لەمەوبەر لە پەیماننامەی لۆزاندا هەوڵی لاوازكردن و لەناوبردنی كورد و ژنی كورد درا، بەڵام ئەمڕۆ هەموو ژنانی كورد لەهەر چوارپارچەی كوردستان و رەوەندی كوردەوە تێكۆشینەكانی ژنی كوردیان دژی ئەم پەیماننامەیە خستەڕوو».  هەروەها ئاماژەی بە خەباتی  ژنی كورد كرد سەرەڕای ئەو كاریگەریە گەورەیەی لۆزان وایكردووە ئەمڕۆ دروشمی «ژن ژیان ئازادی «وەك دروشمی ئازادی ژنان لە جیهاندا بڵێنەوە. سەحەر ئایدە باسیشی لەوەكرد، كۆی كۆنفرانسەكە و پانێڵی ژنانیش جەختكردنەوە بوو لە پێكەوەییبوونی كورد و بەتایبەتیش ژنان بۆ بەردەوامكردنی خەباتەكانیان بۆ بەدەستهێنانەوەی مافەكانمان وەك نەتەوەی كورد، كە ئەمەش خەونی پەیماننامەی لۆزانی لەناوبردووە. پانێڵەكە بەبەشداری چەندین توێژەر و بەرپرسی دیكە بەڕێوەچوو كە یەكێك لەوانە نەرمین عوسمان وەزیری كاروباری پێشووی ژنانی عێراق بوو. نەرمین عوسمان، لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەروو كە تەوەرەكەی باسكردن بووە لەهەموو لێكەوتەكانی لۆزان سەبارەت بە پرسی ژن لەهەموو ڕوانگەیەكەوە، بۆ نموونە كە چۆن بووەتەهۆی ئەوەی پەروەردە و خوێندن نەگەیشتۆتە هەموو ناوچەكان بۆ ژنان و بی بەش بوون لە خوێندن بەتایبەت لەناوچە دابڕێندراوەكان. نەرمین عوسمان وتیشی: » ژێردەستەیی كورد و پارچە پارچەبوونی كورد وایكردووە ئاگامان لە ئەرشیفی یەكتر نیە و ئەرشیفەكانمان دزراون، ئەمەش یەكێك لە هۆیەكانی ئەوەبووە كە نەمانتوانیوە لە وڵاتی داگیركەردا بەزمانی خۆمان بنوسین ئەمە زیاتر سەبارەت بەپارچەكانی دیكەی كوردستانە كە ڕێگەنەدراوە بەزمانی كوردی  بنوسێت. «بێگومان ئەمە هیچ قسەیەكی ناوێت، لە باشوری كوردستان مافەكان و ئازادیەكانی ژنان جیاوازییەكی زۆری هەیە لەگەڵ پارچەكانی دیكە، ناڵێم كەمتەرخەمی نییە، بەڵێ كەم كورتی هەیە و كێشە لە جێبەجێكردنی یاساكان هەیە، بەڵام دەڵێم بە شانازییەوە كە لەماوەی ڕابردوودا توانیومانە كاریكی باش بكەین» نەرمین عوسمان وای وت. نەرمین عوسمان پێشیوابوو  لە هەڵسەنگاندنی دۆخی هەرێمی كوردستانەوە بۆیان دەردەكەوێت ئازادی كوردستان و پرسی ژن چەند بەیەكەوە پەیوەستن و لۆزانیش بەو داگیركاریەی چەند كاریگەری هەبووە لەسەر ژنی كوردستان. كۆنفرانسی لۆزان ماوەی دوو رۆژی خایاند كە لە ٢٢-٢٣ی تەمموزدا بەڕێوەچوو، لە ئەنجامدا بەشدارانی كۆنفرانسەكە بەیاننامەیەكیان بڵاوكردەوە وئەنجامەكانی گفتوگۆی ئەو دوو رۆژەیان ڕاگەیاند، كە بەشێكی تایبەتكرابوو بە داواكاری بۆ باشتركردنی دۆخی ژنانی كورد لەهەر چوار پارچەی كوردستان. لەبارەی ئەنجامی پانێڵی ژن لە كۆنفرانسی لۆزانیشەوە هەریەك لە سەحەر ئایدە، بەڕێوەبەری پانێڵی ژن و نەرمین عوسمان، وەزیری پێشوی كاروباری ژنانی عێراق ئاماژەیان بەوەدا « لە پانێڵی ژن بەتەنها باسمان لە كێشە ولێكەوتەكانی لۆزان نەكرد، بەڵكو باسمان لە چارەسەریەكانی ئەم ئاریشانەش كرد  بەچەندین خاڵ كە یەكێكیان داواكردنی زیادكردنی ئازادی ژنانە لەهەموو ناوچەكانی كوردستان كە ڕووبەڕووی نەتەوەیەكگرتوەكان و هەموو وڵاتانی بەدەستەڵاتی دوونیاو لایەنە سیاسیەكانی كوردیشی دەكەینەوە، ئەمەش لەپێناو كەمكردنەوەی كاریگەری پەیماننامەی لۆزان لەسەر پرسی ژن».

شەنای فاتیح پاش 15 ساڵ لەتیرۆركردنی رۆژنامەنووس (سۆرانی مامە حەمە) تائێستا بكوژەكانی دەستگیرنەكراون، لەهەرێمی كوردستان لەكۆی پێنج كەیسی تیرۆركردنی رۆژنامەنووسان، تەنها بكوژی یەكێكیان دەستگیركراوە. سۆران محەمەد، ناسراو بەسۆرانی مامە حەمە، لە 3/3/1986 لەگەڕەكی (شۆریجە)ی كەركوك لەدایكبووە، یەكەمین كاری لەبواری رۆژنامەگەریدا لەڕۆژنامەی كوردستانی نوێ لەبەرواری 23/8/2003دا بڵاودەبێتەوە. پاشان بەخۆبەخش پەیامنێری بۆ رۆژنامەی (كەركوكی ئەمڕۆ) كردووە، هاوكات لەتەلەفزیۆنی (العراقیە)پەخشی كەركوك وەك پەیامنێر كاری كردووە، لەهەمان كاتدا پەیامنێری هەفتەنامەی (كوردش گڵۆپ) بووە لەكەركووك. لە 1/3/2006 لەگەڵ سەرەتای دەرچوونی رۆژنامەی كوردستان راپۆرت، دەبێت بەپەیامنێری ئەو رۆژنامەیە لەكەركوك، دواتر دەبێتە بەرپرسی نووسینگەی كەركوكی رۆژنامەكە. لەژمارە 11 تاكو ٢١ی رۆژنامەی چەمچەماڵ ستوونێكی هەبووە بەناوی (نیشتیمانی بێ ئارایشت)، هەروەها بەرپرسی راگەیاندنی (ناوەندی چاك) بووە لەكەركوك، ئەندامی دەستەی نووسەرانی رۆژنامەی (نووگرەسەلمان) بووە لەشاری كەركوك. ساڵی 2006 پەیوەندی لەگەڵ گۆڤاری لڤین دروستدەكات، لەهەمان ساڵدا یەكەمین دیداری رۆژنامەوانی بۆ گۆڤاری لڤین لەگەڵ (نووری تاڵەبانی) سەبارەت بەبارودۆخی پەرلەمان ئەنجامدەدات و لەژمارە (37)ی ئەو گۆڤارەدا بڵاودەبێتەوە،  پاشان لە ژمارە 42ی گۆڤارەكەوە بەفەرمی دەبێتە بەرپرسی نووسینگەی گۆڤاری لڤین لەكەركووك. تاكاتی تیرۆركرانی بەردەوام دەبێت و دوا كاری لەگۆڤاری لڤین لەژمارە 69 لەحوزەیرانی 2008) بڵاوبووەتەوە بەناوی (سۆزانییەكان كەركوك داگیردەكەن) سۆرانی مامە حەمە لەشەوی 21ی تەمموزی 2008 لەبەردەم ماڵەكەی خۆیدا لەگەڕەكی شۆڕجەی شاری كەركوك لەلایەن چەند چەكدارێكەوە تیرۆركراو لەچەمچەماڵ بەخاكسپێردرا. كاروان ئەنوەر، سكرتێری لقی سلێمانی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان بەهاوڵاتی وت: لەڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەكان و راپۆرتی رێكخراوەكاندا بەتایبەتیش  وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاو بەڕیتانیا كوردستان بەژینگەیەكی مەترسیدا بۆ كاری رۆژنامەوانی دەبینن، چونكە لەكۆی پێنج كەیسی تیرۆركردنی رۆژنامەنووسان بكوژی چواریان بەئازادی دەسوڕێنەوەو تەنها بكوژی كاوە گەرمیانی بەزیندانی هەتاهەتایی سزادراوە. كاروان ئەنوەر وتیشی:» لەهەرێمی كوردستاندا ٧٢ كەس لەسەر وشەو وتن و بڵاوكردنەوە لەدهۆكەوە هێندراونەتە هەولێرو دادگایی كراون، خەڵك لەسەر چات و گروپ و ئیمۆجی گیراوە». هاوكات، بەڕێوبەری سەنتەری میترۆ ئاماژە بەوە دەدات كە دیاری محەمەد بەڕێوبەری سەنتەری میترۆ بەهاوڵاتی وت: ١٥ساڵە رای گشتی و خانەوادەی سۆران چاوەڕوانی لیژنەی بەناو لێكۆڵینەوەن كە بۆ كەیسی ئەم رۆژنامەنووسە پێكهاتووەو چاو بڕاوەتە دەزگا ئەمنییەكان، كە تاوانباران دەستگیربكەن و لەدادگایەكی دادپەروەرانەدا حكوم بدرێن «. هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە» میدیای سەربەخۆ لەهەموو لایەكەوە گەمارۆ دراوە، لەموڵكداریەوە گواستراوەتەوە بۆ مەكتەبی سیاسی و كوڕە بەرپرسەكان، سوپایەك لەڕۆژنامەنووسانیان  دروستكردووە بۆ خزمەتی دەسەڵات كە بەدۆكیومێنتی ساختە بازاڕ گەرم دەكەن بۆ لەكەداركردنی حەقیقەت». هەر لە ١٥یەمین ساڵیادی شەهیدكردنی سۆرانی مامە حەمەدا ١٤مین خەڵاتی سۆرانی مامەحەمە بۆ ئازادی رۆژنامەگەری لەلایەن بنەماڵەكەی بەهاوكاری گۆڤاری لڤین بەخشرایە دوو كەسایەتی، هاوكات كەسوكارەكەی بۆ هاوڵاتی ئەوەیان ئاشكراكرد كە تائێستا بكوژی سۆران دەستگیرنەكراوەو كەیسەكەشی هیچ بەرەوپێشچوونێكی بەخۆوە نەبینیوە.  

هاوڵاتی بڕیارە هەفتەی داهاتو حكومەتی عێراق بڕی 906 ملیار دینار رەوانەی هەرێمی كوردستان بكات بەمەبەستی دابەشكردنی موچەی مانگی (حوزەیران/6)ی فەرمانبەرانی هەرێم. بەگوێرەی رێكەوتنی هەولێر و بەغدا، حكومەتی عێراق هەفتەی داهاتو مانگانە 906 ملیار دینار بۆ موچەی فەرمانبەران دەنێرێت، شاندی هەرێمی كوردستانیش داوایكردوە، بەپێی یاسای بودجەی گشتی عێراق سەرجەم ئەو پشكەی كە لە بودجە بۆ هەرێمی كوردستان دیاریكراوە رەوانە بكرێت كە بڕەكەی 10 ترلیۆن و 867 ملیار دینار بۆ موچەی فەرمابنەران و خانەنشینان و پێشمەرگە خەرجدەكرێت.  لە بەرامبەردا جگە لەوەی لە یاسای بودجە چارەنووسی 400 هەزار بەرمیل نەوتەکە یەکلایی کراوەتەوە، هەرێمی کوردستان پابەندکراوە بە رادەستکردنی سەرجەم داهاتە نانەوتییەکان بە حکومەتی عێراق بەپێی یاسای کارگێڕیی دارایی کە دواتر 50٪ی بۆ حکومەتی عێراق و 50٪ی بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەبێت.

هاوڵاتی ئەمڕۆ، ناوەندی ڕاگەیاندن و چاپەمەنی هێزەكانی پاراستنی گەل- هەپەگە، لە ڕاگەیەندراوێكدا ئاماری هێرشەكانی  توركیای بۆ سەر ناوچەكانی بەرخۆدانی گەریلا بڵاوكردەوە. لە ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە، گه‌ریلاكان،" له‌ زاپ چالاكییان ئه‌نجامدا و له‌ ئه‌نجامدا گورز له‌ هێلیكۆپته‌رێك وه‌شێنرا و شەش سه‌ربازی تورکیش کوژران." دەشڵێن، تورکیا ، به‌ بۆمبی ئه‌تۆمی تاكتیكی هێرشیان كردە سەر ناوچەکانی بەرخودان. هەپەگە لەبارەى هێرشەکانەوە بەمجۆرە زانیارى خستووەتەڕوو: دەقی بڵاوکراوەکە: لە هه‌رێمی زاپ ٢٣ی ته‌مووز، کاتژمێر ٠٧:٤٠ له‌ دژی داگیركه‌ران لە گۆڕه‌پانی بەرخۆدانی کارکەر بە تاکتیکی گەریلای هاوئاهەنگ چالاكی هەڵکوتانە سەر ئه‌نجام درا. قۆڵی یەکەمی چالاکییەکە بە چەکی قورس شوێنی نانخواردنی داگیرکەرانیان كرده‌ ئامانج. قۆڵی دووەمی چالاکییەکە لە نزیکەوە بە چەکی سوك له‌ داگیرکەرانیان دا. لە ئەنجامدا ٦ داگیرکەر سزا دران و ٣ داگیرکەریش بریندار بوون. گۆڕه‌پانی به‌رخۆدان کاتژمێر ٠٩:٠٠ بە هەلیکۆپتەری هێرشبەر بۆردومان کرا، دواتر بە هەلیکۆپتەری سکۆرسکی كوژراو و برینداره‌كانیان له‌ گۆڕه‌پانه‌كه‌ دورخسته‌وه‌. لە هه‌رێمی شه‌هید ده‌لیلی ڕۆژئاوای زاپ، ٢٦ی ته‌مووز، کاتژمێر ١٠:١٠ خولەک، له‌ دژی داگیرکەران له‌ گۆڕه‌پانی به‌رخۆدانی شاخی جودی، تیمە گەڕۆکەکانمان چالاكییه‌كیان ئه‌نجامدا و ڕێگرییان لە جموجۆڵی داگیرکەران کرد. ٢٦ی تەمووز کاتژمێر ١٢:٢٠ خولەک، لە گۆڕه‌پانی بەرخۆدانی شاخی جودی بە چەکی قورس گورز له‌ داگیرکەران وه‌شێنرا و جموجۆڵی داگیرکەران ڕاگیرا. ٢٦ی تەمووز، کاتژمێر ١٣:٢٠خولەک له‌ دژی داگیرکەران، کە له‌ گۆڕه‌پانی به‌رخۆدانی شاخی جودی كه‌وتبوونه‌ جموجۆڵه‌وه‌، بە چەکی نیمچە ئۆتۆماتیک و چەکی قورس لە دوو قۆڵه‌وه‌ چالاكی ئه‌نجامدرا، له‌ ئاكامدا جموجۆڵی داگیركه‌ران ڕاوه‌ستێنرا. ٢٦ی تەمووز کاتژمێر ١٤:٥٠ لە گۆڕه‌پانی بەرخۆدانی شاخی جودی، لە دوو قۆڵه‌وه‌، بە چەکی نیمچە ئۆتۆماتیک و چەکی قورس گورز له‌ داگیركه‌ران وه‌شێنرا و جموجۆڵی داگیرکەران ڕاگیرا. چالاکییەکە لەلایەن هێزەکانی یەژاستارەوە ئه‌نجامدرا. ٢٦ی تەمووز کاتژمێر ١٩:٢٠ لە گۆڕه‌پانی بەرخۆدانی شاخی جودی، گورز له‌ داگیرکەران وه‌شێنرا و جموجۆڵیان ڕاگیرا. ٢٧ی تەمووز لە کاتژمێر ٠١:١٥ بۆ ٠٣:٠٠ لە گۆڕه‌پانی بەرخۆدانی شاخی جودی هه‌لیكۆپته‌ره‌كان له‌ جموجۆڵدا بوون. هەلیکۆپتەرێکی سکۆرسکی كاتێك له‌هه‌وڵی جێگیركردنی هێزەکانی لە گۆڕه‌پانه‌كه‌ بوو، به‌ چەکی قورس لەلایەن هێزەکانمانەوە گورزی لێوه‌شێنرا. چالاکییەکە لەلایەن هێزەکانی یەژا ستارەوە ئه‌نجامدرا. هێرشەکانی سوپای توركی داگیرکەر بە بۆمبی ئەتۆمی تاکتیکی ٢٦ی تەمووز کاتژمێر ٠٦:٠٠ لە گۆڕه‌پانی بەرخۆدانی سیدا لە زاپ، جارێكی دیكه‌ سه‌نگه‌ره‌كانمان به‌ بۆمبی ئەتۆمی تاکتیکی بۆردومان کران. هێرشەکانی سوپای توركی داگیركه‌ر ڕۆژانی ٢٦ و ٢٧ی تەمووز، لە هه‌رێمی شه‌هید ده‌لیلی ڕۆژئاوای زاپ، گۆڕه‌پانی بەرخۆدانی شاخی ئامێدی ٢ جار، گۆڕه‌پانی بەرخۆدانی شاخی بەهار ١٢ جار، بە گشتی ١٤ جار، بۆردومان کران. هه‌رێمه‌كانی زاپ، شه‌هید ده‌لیلی ڕۆژئاوای زاپ، مەتینا و خواکورک، دەیان جار تۆپباران كران.

هاوڵاتی لەشاری لۆزانی سویسرا لەو شوێنەی پێش 100 ساڵ پەیماننامەی لۆزانی تێدا واژۆكرا، كۆنفرانسی 100 ساڵەی لۆزان كۆتاییهات‌و ئەنجامی كۆتاییش ڕاگەیەنرا، جەختكرایەوە، «كۆنفرانس سڕینەوەی ئاسەوارەكانی لۆزان بەڕەوا دەزانێت». كۆنفرانسی لۆزان دوو ڕۆژی خایاند لە 22ی ئەم مانگەوە دەستپێكردو بەبەشداریی پارت‌و ڕێكخراوە كوردستانییەكان‌و ژمارەیەكی زۆر لەئەكادیمیست، یاساناس، ڕوناكبیر، كەسایەتی، نوێنەری پێكھاتە نەتەوەیی‌و ئایینیەكان‌و ژنان بەڕێوەچوو. لەكۆنفرانسەكەدا بەچڕی لێكەوتەو ئەنجامەكانی پەیماننامەی لۆزان تاووتوێكراو دواتریش ڕاگەیەندراوی كۆتایی ئەمڕۆ دوشەممە بڵاوكرایەوەو تێیدا پەیماننامەی لۆزان ڕەتكرایەوە. وەك لەئەنجامنامەكەدا هاتوە، «كۆنفرانس داوا لەو وڵاتانە دەكات كە واژۆیان لەسەر پەیماننامەی لۆزان كردوە، پشتگیریی گەلی كوردستان بكەن‌و ھاوكاربن لەچارەسەركردنی ئەو كێشە مێژوییەو داواشدەكات، كورد ببێتە ئەندامی چاودێر لەڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتوەكان‌و بۆ ئەم مەبەستەش ھەنگاوی كرداری بنرێت». دەقی تەواوی ئەنجامنامەكە: لەشاری لۆزانی وڵاتی سویسرا بەبەشداری پارت و رێكخراوە كوردستانیەكان و ژمارەیەكی زۆر لە ئەكادیمیست و یاساناس و روناكبیرو كەسایەتی، نوێنەری پێكھاتە نەتەوەیی و ئاینیەكان و ژنان. لەو جێگایەی بەر لە سەد ساڵ بڕیاری ئینكاركردنی گەلی كوردو مافەكانی لە چوارچێوەی پەیماننامەی شومی لۆزان درا، كۆنفرانس بەچڕوپڕی لێكەوتەو دەرئەنجامەكانی پەیمانی لۆزان تاووتوێكراو لەھەموو ڕوەكانەوە لێكدانەوە بۆ لێكەوتە خراپەكانی كرا. كۆنفراس پێشنیارو راسپاردەكانی بەشێوەیەكی زانستی و یاسایی گەڵاڵە كرد بە جۆرێك لەگەڵ ھەلومەرجی ناوخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتیدا بگونجێ و پۆڵێنی ئەرك و بەرپرسیارێتیەكان كرا. كۆنفراس خەباتی گەلی كوردستان بۆ بەدیھێنانی مافە رەواكانی و سڕینەوەی ئاسەوارەكانی لۆزان بەڕەوازانی. كۆنفرانس داوا  لەو وڵاتانە دەكات كە واژۆیان لەسەر پەیماننامەی لۆزان كردوە كە پشتگیری گەلی كوردستان بكەن و ھاوكار بن لە چارەسەر كردنی ئەو كێشە مێژووییە و، پشتیوانی مافی رەوای گەلەكەمان بن.  چیتر پشتیوانی داگیركەرانی كوردستان نەكەن. لەھەمان كاتدا داوا لەو دەوڵەتانە دەكەین كە بەپێی پەیماننامەی لۆزان كوردستانیان بەسەردا دابەش كرا، دەرگای چارەسەری ئاشتیانەی دۆزی گەلی كوردستان و كێشەی خۆشیان بكەنەوە. لەكۆتاییدا كۆنفراس سوپاسی ھەموو بەشداربوانی كرد و بڕیاری لەسەر پێكھێنانی كۆمسیۆنێكی كارا دا بۆ بەدواداچوون و پلانڕێژی و لەسەر كۆی پرسەكانی پەیوەست بە لۆزان‌و تەواوی پێشنیازو راسپاردەو ئەركەكانی بەم جۆرەی خوارەوە دابەشی سێ ئاستی ناوخۆیی و ناوچەویی و نێودەوڵەتی كرد.   یەكەم: لەئاستی نێودەوڵەتی 1- پێویستە كۆمەڵی نێودەوڵەتی پشتیوانی داوای گەلی كوردستان بێت لەو وڵاتانەی كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە بۆ بەدیھێنانی مافی چارەنووس. 2- لە ژێر چاودێری نەتەوە یەكگرتووەكاندا، كۆمسیۆنێكی  نێونەتەوەیی دروست بكرێت، كە نوێنەرایەتی خەڵكی كوردستانی تێدابێت، ئەو كۆمسیۆنە لەگەڵ دەوڵەتانی بەشداری پەیمانی لۆزان پەیوەندی دروست بكات بۆ هەلومەرجی دیالۆگ و ڕێگای ئاشتیخوازانه لەپێناو چارەسەری دۆزی كورد بەپێی جاڕنامەی گەردونی مافی مرۆڤ. 3- كورد ببێتە ئەندامی چاودێر لە رێكخراوی نەتەوەیەكگرتوەنان. بۆ ئەم مەبەستە ھەنگاوی كرداری بنرێت. 4- ھەوڵبدرێت ئەو وڵاتانەی كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە ببن بە ئەندامی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی. لە پێناو پاراستنی گەلی كوردستان لە تاوانە نێودەوڵەتیەكان. 5- دامەزراندنی دامەزراوەیەكی نیشتمانی ھاوبەشی كوردستانی بۆ چالاكی دیبلۆماسی و جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی ئەم ئەنجام نامەیە لە ئاستی نێودەوڵەتیدا. 6- لەماوەی سەد ساڵی لۆزاندا چەندین پرۆسەی قڕكردن و كۆمەڵكوژی و تاوانی نێودەوڵەتی دەرھەق بە گەلی كوردستان ئەنجام دراوە، پێویستە وڵاتانی واژۆكەری لۆزان قەرەبووی ئەو تاوانانە بكەنەوە. دڵنییاش فەراھەم بكەن بۆ رێگەگرتن لە روودانەوەی تاوانی نێودەوڵەتی بەرامبەر بەگەلی كوردستان. بە پشت بەستن بە یاسای قەدەغەكردن و سزادانی تاوانی نێودەوڵی. 7- ڕێگریكردن لەھێرشی ئاسمانی دژ بەگەلی كوردستان بەگشتی‌و لەڕۆژئاواو ھەرێمی كوردستان بەتایبەتی. بەدامەزراندنی ناوچەی دژە فڕین لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، یان لەگەڵیدا ھێزی ئاشتی پارێزی نێودەوڵەتی لە نێوان توركیاو رۆژئاوای كوردستان جێگیر بكرێت لە پێناو ئاسایش و سەقامگیری ناوچەكە. 8- لەپێناو دەستپێكردنەوەی پرۆسەی ئاشتی و دەستەبەر كردنی سەقامگیریی و چارەسەركردنی كێشەكان لە رێگەی دایەلۆگەوە داواكارین بەڕێز عەبدوڵا ئۆجەلان و گیراوانی تری سیاسی ئازاد بكرێن.   دووەم: لەئاستی ناوخۆیی كوردستان 1- پاراستن و پێشخستنی بەرژەوەندیە باڵا نیشتمانیەكانی كوردستان لەسەرووی ھەموو بەرژەوەندیە كەسی و  سیاسیەكان. 2- وەلانانی ناكۆكیە سیاسیە ناوخۆییەكان و كاركردن بە ئاراستەی چارەسەركردنی ناكۆكیە ناوخۆییەكان. 3- دەستوەرنەدان لەكاروباری ناوخۆیی بەشەكانی كوردستان و بەئەولەویەتگرتنی پاراستنی  و پشتگیری لەقەوارەی ھەرێمی كوردستان و خۆ بەڕێوەبەری رۆژاڤا، پێكھێنانی كۆمیتەیەكی ھاوبەش لە نێوان ھەرێمی كوردستان و خۆبەڕێوەبەری رۆژئاڤا بۆ ھەماھەنگی ھاوكاری لەبواری سیاسی و ئابوری و كەلتوری و كۆمەڵایەتی.   راپەڕاندنی ئەركە ھاوبەشەكان. 4- بانگەواز دەكەین بۆ سازدانی كۆنفرانسێكی نیشتمانی و نەتەوەیی و پێكھێنانی كۆمیتەیەكی ھاوبەش بۆ دانانی ستراتیژو پلانی خەبات و تێكۆشان لە ئاستی ھەر چوار پارچەی كوردستان. 5- مسۆگەركردنی پاراستنی تایبەتمەندی و رێزگرتن لە پێكەوە ژیانی پێكھاتەكانی خەڵكی كوردستان و بەھەموو نەتەوەو ئاین و ئاینزاكان. 6- نرخاندن و ھاندانی خەباتی ئازادی ژنان ھاوشانی پیاوان لە پێناو برەو دانی زیاتر بەو خەباتە نمونەییە لەناو كۆمەڵی كوردستاندا.   سێیەم: لەئاستی ناوچەیی‌و ئەو وڵاتانەی كوردستانی بەسەردا دابەشكراوە: 1- پارچەكانی كوردستان لەناو سنوری دەوڵەتی سوریاو توركیا بە فەرمی بناسرێن لە ناو توركیا و سوریادا بەو دیڤاكتۆیەكیەی كە خۆیان دەخوازن پەسەند بكرێن. 2- ئەو دیڤاكتۆ خۆبەڕێوبەری كوردستان لە ناو ناوەندە نێودەوڵەتیەكان و بەتایبەتی نەتەوە یەگگرتوەكان دانی پێدا بنرێت و بەفەرمی بناسرێت. 3- بۆ گەیشتن بە ھەموو ئامانجەكانی خەڵكی كوردستان پێویستە بەھەموو شێوەیەك یەكێتی و یەك دەنگی لە ئاستی باڵادا پێك بھێنرێت، شكاندنی سەردەمی پەیمانی لۆزان بەتەنیا بە رێكەوتنی ناوخۆیی دەسەلمێنرێت و دەچەسپێت. 4- داخوازیەكی جدی لە دەوڵەتی توركیا دەكرێت بە بەڵێنەی لە پەیمانی لۆزاندا بە كەمیایەتیەكانی نا موسڵمان دراوە بێ جیاوازی و ھەڵاوێردەكردن جێبەجێ بكرێت. 5- ئێزدی‌و یارسانەكان كە لەناو كاتاگۆری نا موسڵماندان ناساندنی فەرمیان پەسەند بكرێت، بە جۆرێك ئەو مافەی بۆ رۆم و ئەرمەنی و سریانی وكلدانی قبوڵ كراوە بۆ كوردانی ئێزیدی و یارسانەكان پەسەند بكرێت. 6- پێویستە لەسەر حكومەتی ھەرێمی كوردستان و ئەزموونی رۆژئاوای كوردستان ھەریەك نوسینگەیەكی تایبەت بە پەیمانی لۆزان و لێكەوتەكانی و ئەركەكان بەرابەری بكرێتەوە. 7- ئۆرگانێكی راوێژكاری و رێنیشاندەر لە نێوان بەشەكانی كوردستان دروست بكرێت.   لە پێناو ھۆشیاروی بەرچاو روونی و پلاندانانی ھاوبەش. 8- دواكارین لەھەردوو دەسەڵادارانی ھەرێمی كوردستانی عێراق‌و ڕۆژئاوای كوردستان دەكەین، ھەموو گرفتەكانی نێوانیان چارەسەربكەن‌و لەبەرامبەردا ھەموو تێكەڵاویەكی سیاسی و كەلتوری و ئابوری كۆمەڵاتی لەنێوان خۆدا پیادە بكەن. بە پشت بەستن بە بڕیاری پەرلەمانی كوردستان لە فەرمی ناسینی كانتۆنەلانی رۆژئاوای كوردستان. 9- لەپێناو دەستپێكردنەوەی پرۆسەی ئاشتی و دەستەبەر كردنی سەقامگیریی و چارەسەركردنی كێشەكان لە رێگەی دایەلۆگەوە داواكارین بەڕێز عەبدوڵا ئۆجەلان و گیراوانی تری سیاسی لە توركیا ئازاد بكرێن. 10- بەپێی مادەی 140ی دەستوری ھەمیشەیی عیراق چارەسەری كێشەی ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی ھەرێم بكرێت‌و ڕەچاوی تایبەتمەندی ناوچە تەعریبكراوەكان بكرێت.     سەركەوتوو دەبێت ئیرادەی گەلی كوردستان نەمری بۆ شەھیدانی ڕێگەی ئازادی خەڵكی كوردستان.      

هاوڵاتی  هێلیکۆپتەرێک لە قەڵاتەسۆران-ی نزیک شەمامک لەسەر رێگەی گوێڕ کەوتە خوارەوە. بەگوێرەی زانیاریە سەرەتاییەکان، پاشنیوەڕۆی ئەمڕۆ پێنجشەممە لە نزیک گوندی قەڵات سۆران کە سەر  ناحیەی گوێڕە، هەلیکۆپتەرێک کەوتوەتە خوارەوە بەڵام گڕی نەگرتوە ودوو کەسی تێدابووە و هەردووکیان سەلامەتن و بریندارێکی وا نەبوون هاوکات،سەرچاوەیەک بە هاوڵاتی ڕاگەیاند، ئەو هێلیکۆپتەرەی کەوتووەتە خوارەوە هی هاوپەیمانانە و لەکاتی مەشق گرفتی تەکنیکی بۆ دروستبووە.  

سازدانی: هاوڵاتی نوسەرو مێژوونوسێكی كورد رەشبینە بەرامبەر دۆزی گەلی كورد كە بەرەوپێشەوە هەنگاو بنێت و بەشێكی زۆر لەهۆكارەكەی بۆ حزبە سیاسییەكانی هەر چوار پارچەی كوردستان دەگەڕێنێتەوە. دكتۆر صەباحی غالیب، نوسەرو مێژوو نوسی كورد لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەڵێت:» ئاسان نییە شتێك بكرێ‌ بۆ چارەسەری پەرتەوازەیی كورد». دەشڵێت:» ئەگەر حزب لەكوردستان واز لە کەڵەگایی و خۆسەپاندنی چەك و پارە بهێنێ‌، رەنگە بتوانین بەرەوپێشەوە هەنگاو بنێین». ناوبراو ئەوەش دووپاتدەكاتەوە كە» سەركردایەتی هەموو حزبەكان لە كوردستان لەگەڵ خۆیان و لەگەڵ خەڵك و دۆست و دوژمنیشدا، راستگۆ نین، لە ئێستادا هەرگیز خاوەنی بیرۆكەی ئازادی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی یادەوڵەتی كوردستانی نیین، بۆیە هەزار دەرفەت دێن و دەڕۆن».   هاوڵاتی: سەد ساڵ بەسەر پەیماننامەی لۆزان تێدەپەڕێت، بەڵام كورد لە هەر چوار پارچەی كوردستان پەرتەوازەیە، دەتوانرێت چی بكرێت بۆ رێكخستەوەیان؟ دكتۆر صەباحی غالیب: پێش ئەوەی وەڵامی پرسیارەكان بدەمەوە، دەمەوێ سەرنجی خوێنەران و هەموو باسكاران و حزبەكانی كوردستان رابكێشم بۆ ئەو راستییەی كە ئەمساڵ واتا 2023، نەوەت و نۆ ساڵ بەسەر پەیمانی لۆزاندا تێدەپەڕێ نەك 100 ساڵ، بۆ ساڵی ئایندە 2024 كە دەبێتە ساڵیادی 100هەمین، حەق وایە مێژوونووسان، مامۆستایان و رووناكبیرانی كورد لەئێستاوە هیممەتی ئەوە بكەن كە ئامادەكاری بۆ كۆنفرانسێكی شایان بۆ ئەو مەبەستە بكرێ، ئەمەش دەبێ بەڕووانگەیەكی نەتەوەیی و نیشتمانی و زانایانە كاری بۆ بكرێ، دوور بێ لەكاریگەری  حزب. یەكێك لەگەورەترین كۆسپ لەبەردەم دۆزی كورد لەمێژوودا، هەڵنەكەوتنی پێشەوا، نەبوونی حزب و رێكخستنێكی نەتەوەیی سەرانسەری تۆكمە و بەبەرنامەییە، حزب بەمانا زانستییە سیاسییەكە نەك بە تێگەیشتنی كۆكردنەوەی ژمارە. سیاسەت تێگەیشتنە لەواقیع بەناوخۆیی و بەهەلومەرجی دەرەكییەوە، هونەری مامەڵەكردنە لەگەڵ هێزی بەرامبەردا، لەحاڵەتی كورددا مامەڵەیە لەگەڵ ناوخۆو لەگەڵ داگیركەرو دوژمندا، بۆ بەڕێوەبردنی سیاسەت بەسەركەوتوویی، حیكمەت، دڵسۆزی، شارەزایی و ئازایەتی باڵای دەوێ‌، كە لەكاتی تایبەتدا بڕیاری گەورە بدا، هەڵبەت لەگەڵ ئەوانەدا مەرجە مەیدانسازی بۆ زۆرترین كۆمەڵانی نەتەوەكە بكرێ‌ و بە ئاراستەیەك كە لەسەر ئامانج و دواڕۆژ یەكگرن، ئەوەش بەو سیاسەتمەدارانە دەكرێ‌ كە سیاسەت بۆ بەرژەوەندی خۆیان ناكەن، هەموو خولیا و پەرۆشییەكیان بۆ خەڵك بێ‌، ئەگەر سیاسەتمەداری وامان تێدا هەڵبكەوێ‌، خەڵكی گشتی كوردستان بەهەموو مانایەكی قوربانیدان، لەدەوری كۆدەبنەوە، رێككەوتنی سەرداران و كەسایەتییە دیارەكان بۆ پشتگیری پێشەواكە مەرجی زۆر گەورەیە، لەگەڵ ئەوانەدا بۆ نەتەوەیەكی ژێردەستەو دواكەوتووی كورد كە بگاتە ئازادی و سەربە خۆیی، جگە لەداڕشتنی بەرنامەیەكی نەتەوەیی، پێویستی بە فەلسەفە جیاوازەكانی ئەم سەر و ئەوسەری جیهان نییە كە لەئەمڕۆدا، ئەو حزبگەلەی هەن پەیڕەوی لێدەكەن. لەسەر پرسیاری یەكەم دەتوانرێ‌ زۆر بنووسرێ‌، بەڵام بەكوردی و بەكورتی، ئاسان نییە شتێك بكرێ‌ بۆ چارەسەری پەرتەوازەیی كورد، چونكە ئەگەرچی كورد دۆزێكی هەیە، بەڵام حزب لەكوردستان نەیتوانیوە ببێتە خاوەنی ئەو دۆزە، ئەگەر حزب لەكوردستان، واز لە کەڵەگایی و خۆسەپاندنی چەك و پارە بهێنێ‌، رەنگە بتوانین بەرەوپێشەوە هەنگاو بنێین، بەقەناعەتی من، ئەوەش لەولای خەیاڵەوەیە.   هاوڵاتی: بۆ بەشداری كردن لەكۆنفرانسی سەد ساڵەی لۆزان دەیان هەزار كورد لەتەواوی جیهانـەوە چوونەتە لۆزان بۆ ئەوەی بە زلهێزانی جیهان بڵێن، پێش سەد ساڵ بۆ رازیكردنی دەوڵەتی توركیا چاوتان داخست لەئاست مافی یەكێك لەگەلە رەسەنـەكانی ناوچـەكە كاتی ئەوە هاتـووە هەڵەی سەد ساڵەتان راست بكـەنەوە، ئەمە چ كاریگەرییەكی لەسەر دۆزی كورد؟ دكتۆر صەباحی غالیب:دەڵێن گوایە (پێ‌ كە كە) دەیەوێ‌ خۆپیشاندانێكی سەد هەزار كەسی لەشاری لۆزان سازبكا، من پێموایە ئەوە نەك بەو حزبە ناكرێ‌ بەڵكو بەهەموو حزبەكان كە لەكوردستان هەن ناچێتەسەر، مانگ سەر لەئێوارە دیارە، ئەوانە با خۆیان و ئێمە و دۆستانی جیهانی دۆزی كورد نەخەڵتێنن، چونكە ئەو كۆنفرانس و بەرزكردنەوەی ئاڵاو رەسمی ئەم ئەو، خراپترین شێوەی ناتەبایی و دووبەرەكی ریزەكانی كورد بۆ جیهان زیاتر دەسەلمێنێ‌، نەكردنی یەكجار بەكەڵكترە، ناتوانن هیچ كاریگەرییەك نە لەسەر ئاستی ناوخۆی كورد و نە لەسەر ئاستی جیهان بۆ پێشەوەچوونی دۆزی كورد بكەن.   هاوڵاتی: پەیماننامەی لۆزان چیمان پێدەڵێت لەئێستادا؟ دكتۆر صەباحی غالیب: پەیمانی لۆزان پێمان دەڵێ‌ (دوای كڵاوی بابردوو مەكەون)، بڕۆن تێبگەن.   هاوڵاتی: كورد لەدوای پەیماننامەی لۆزان دەرفەتی هاتۆتە پێش ببێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، بەتایبەت لەباشوری كوردستان دوای ساڵی 2003 بۆ نەتوانرا بكرێت كەعێراق هیچ شتێكی لەجێی خۆی نەمابوو؟ دكتۆر صەباحی غالیب: سەركردایەتی هەموو حزبەكان كە لەكوردستان هەن، لەگەڵ خۆیان و لەگەڵ خەڵك و دۆست و دوژمندا، راستگۆ نین، لە ئێستادا هەرگیز خاوەنی بیرۆكەی ئازادی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی یا دەوڵەتی كوردستانی نیین، بۆیە هەزار دەرفەت دێن و دەڕۆن.   هاوڵاتی: بەڕێزتان لەبارەی مێژووی كوردو پەیماننامەی لۆزان چەندین كتێب و نووسینتان هەیە؟ پێتانوایە كورد دەرسی لەهەڵەكانی رابردوو وەرگرتووە؟ دكتۆر صەباحی غالیب: ئەگەر بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستمان بەوشەیەك بێ‌، نەخێر.   هاوڵاتی: بەبڕوای بەڕێزتان كورد خۆ خۆری خۆیەتی یان وڵاتانی ئقلیمی بوونەتە هۆكار بۆ ئەوەی كورد یەكدەنگ و یەكهەڵوێست نەبێت؟ دكتۆر صەباحی غالیب: وەڵامی ئەم پرسیارە لەوەڵامەكانی سەرەوەدا هەیە، دەشتوانم بڵێم، وەڵامەكە لەتەماشاكردنی واقیعی مێژوویی و ئێستای كوردستاندا دەخوێنرێتەوە.   هاوڵاتی: ئەگەر چاوێك بەسەر رووداوەكانی شۆڕشەكانی رابردووی كورد ببینیت، كورد پێش بێگانە و تەدەخولی وڵاتانی نێودەوڵەتی و هەرێمی هۆكار بوون بۆ ئەوەی كورد كیانێكی سەربەخۆی خۆی نەبێت؟ دكتۆر صەباحی غالیب: كاكی رۆژنامەنووس، ئەتۆش و خەڵكی كوردیش دەبێ‌ زۆر چاك بزانن، كە لەمێژووی كورددا كەم  بزووتنەوە  هەبووە كە بەشۆڕش تاریف بكرێ‌، زۆربەی هەرە زۆریان بزووتنەوەی چەكداری بوون، بزووتنەوەی چەكداریش نە كورد دەگەیەنێتە ئامانج نە نەتەوەیەكیش توانیوێتی بەوە سەربەخۆ بێ‌، بزووتنەوەی چەكداری جیایە و شۆڕشیش جیایە.   هاوڵاتی: كورد لەئێستادا لەباشورو رۆژئاڤا سیستمێكی خۆبەڕێوبەری هەیە، بەڵام ناكۆكی هەیە لەنێوان پارتی و یەكێتی لەباشورو لەڕۆژئاڤاش مەترسی بەردەوامی تورك هەیە، چۆن بتوانین لەئاستی نێودەوڵەتی و هەروەها ناوخۆیی پتەوو بەهێزی بكەین؟ دكتۆر صەباحی غالیب:  ناوەرۆك و واقیعی رۆژئاواش هەمان واقیعی باشوورە، من جەوهەر نابینم، ئەوانە توێكڵن.   هاوڵاتی: پێتانوایە ئەگەر كورد خۆی یەك دەست و یەك دەنگ بێت، وڵاتانی نێودەوڵەتی و هەرێمی ناچار ئەمری واقع قبوڵ دەكەن؟ دكتۆر صەباحی غالیب:  من یەكێكم، ئینسان بەبزوێنەری ژیان و مێژوو، هەروەها هەموو گۆڕانكارییەكان دەزانم. كێ‌ ئەو یەك دەستی و یەك دەنگییە دێنێتە مەیدانی كارەوە؟ چۆن و كەی و لە كوێ‌؟؟

هاوڵاتی بەرەبەیانی ئەمڕۆ شاندی حکومەتی هەرێمی کوردستان رێککەوتنی لەگەڵ شاندی حکومەتی عێراق راگەیاند، کە بەپێی ناوەڕۆکی رێککەوتنەکە چەند پابەندیەک بۆ هەرێم دیاریکراوە و لە بەرامبەردا پشکی کوردستان رەوانە دەکرێت بەرەبەیانى رۆژى پێنج شەممە، ئومێد سەباح سەرۆکى دیوانى ئەنجومەنى وەزیران رایگەیاند: رۆژی چوارشه‌ممه‌ ڕێکەوتی 26/7/2023 شاندی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان گه‌یشتنه‌ شاری به‌غدا و له‌گه‌ڵ شاندی حكومه‌تی ئیتیحادی كۆبوونه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ جێبه‌جێكردنی یاسای بوودجه،‌ به‌ مه‌به‌ستی ناردنی شایسته‌ داراییه‌‌كانی هه‌رێمی كوردستان و له‌ ده‌رئه‌نجامی كۆبوونه‌وه‌كه‌ هەردوولا گه‌یشتنه‌ رێكه‌وتن له‌سه‌ر جێبه‌جێكردنی بڕگه‌كانی تایبه‌ت به‌ هه‌رێمی كوردستان لەیاسای بودجەدا. بە گوێرەی زانیارییەکان رێککەوتنەکەی هەرێم و بەغدا لە چەند خاڵێک پێکهاتووە لەوانە  "لیژنەیەکی هاوبەش بۆ لێکۆڵینەوە لە داهاتی نانەوتی پێکدەهێنرێت و وەزارەتی دارایی عێراق، 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەکان دەداتەوە هەرێمی کوردستان".  هەروەها حکومەتی هەرێم پابەند دەبێت کە پارەی کۆمپانیا نەوتییەکان بدات و رۆژانەش 50 هەزار بەرمیل نەوت دەنێرێت بۆ پاڵاوتگەکانی باکور هەر کاتێک هەرێمی کوردستان پابەندبوو ،لە دوای جێبەجێکردنی پابەندییەکانی سەر هەرێم حکومەتی عێراق شایستە داراییەکانی کوردستان رەوانە دەکات. هاوکات ئومێد سەباح، سەرۆکی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەندە بە ڕادەستکردنی بەرهەمی نەوتی خۆی بە وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵی بەپێی ڕێککەوتنەکەی نێوانیان و بەپێی ئەوەی لە بودجەدا هاتوە، جا بۆ بەکارهێنان بێت لە بازاڕی ناوخۆیی یان پاڵاوگە یان هەناردەکردن". یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵانى 2023، 2024 و 2025ـە و قەبارەى پارەکەى بۆ هەر ساڵێک 198 تریلیۆن و 910 ملیار و 343 ملیۆن و 590 هەزار دینارە؛ لەو بڕە 16 تریلیۆن و 609 ملیار 639 ملیۆن و 162 هەزار دینارى پشکى هەرێمى کوردستانە.  

هاوڵاتی باڵیۆزی ئەمریكا بە نیگەرانییەوە عێراقی بەرەو ئەمریكا بەجێهێشتووەو حكومەتەكەی سودانی داواكارییەكانی ئەمریكای جێبەجێنەكردووە كە بەقاچاغبردنی دۆلار لەعێراقەوە بۆ ئێران بەردەوامەو  میلیشیا شیعەكانی نزیك لە تاران بەهێزتربوون، كە چاوەڕوان دەكرێت ئیدارەی بایدن بە گەڕانەوەی "سەدر بۆ پڕۆسەی سیاسی گەمەكە لەعێراق پێچەوانە دەكاتەوە". ئالینا رۆمانۆسكی، باڵیۆزی ئەمریكا لەعێراق سەرەتای ئەم هەفتەیدا بەنیگەرانییەكی زۆرەوە عێراقی بەرەو واشنتن بەجێهێشتووە و راپۆرتی زۆر توندی دژی حكومەتەكەی سودانی و هێزە میلیشیاكانی عێراق داوەتە واشنتن و پنتاگۆن. بەپێی بەدواداچونەكانی هاوڵاتی، باڵیۆزی ئەمریكا لەعێراق لەبارەی بەقاچاغبردنی دۆلارەوە لەعێراقەوە بۆ ئێران و لەوێوە بۆ ڤەنزوێلا كە هەردووكیان لەژێر گەمارۆكانی ئەمریكاو ئەوروپادان راپۆرتی پێشكەشكردووە كە تەنها لەماوەی ئەمساڵدا 15 بۆ 17 ملیار دۆلار لەعێراقەوە چووەتە ئێران و نزیكەی سێ ملیار دۆلار لەو بڕە چووەتە ڤەنزوێلا. لەماوەی رابردوودا وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكا 14 بانكی خستە لیستی رەشەوە كە رۆڵی سەرەكیان هەبووە لە بەقاچاغبردنی دۆلار بۆ ئێران و ئەو وڵاتانەی لەژێر گەمارۆی ئەمریكادان، ئەو بانكانەش خاوەندارێتیان بۆ كەسایەتییەكی سیاسی باڵا دەگەرێتەوە كە ئەحمەدی نەژاد سەرۆك كۆماری پێشووتری ئێرانە. ئەمریكییەكان ئەوەشیان دەستكەوتووە كە بەشێك لەو دۆلارانە بەكاش بە ئوتومبێلی جێمسی لەبەسرەوە رەوانەی ئێران كراون. هەروەها نزیكەی پێنج ملیار دۆلاری عێراق چووەتە توركیاو لەوێوە بەشێكی چووتە رووسیاو سوریا، ئەوەش لەلایەن ئەمریكاوە بەهێڵی سور دادەنرێت. هاوكات ئالینا رۆمانۆسكی، باڵیۆزی ئەمریكا لەعێراق لەبارەی میلیشیا شیعەكانەوە راپۆرتێكی لەبارەی باڵادەستیانەوە لە عێراق خستۆتەڕوو كە ئەمریكای تەواو نیگەران كردووە لە حكومەتەكەی سودانی، كە رۆڵیان هەبووە لە بەقاچاغبردنی دۆلاردا. نیگەرانییەكانی ئەمریكا لە حكومەتەكەی سودانی گەیشتووەتە لوتكە، لەكاتێكدا كەمتر لەساڵێك دوای ئەوەی (محمەد شیاع سودانی)، بوو بە سەرۆك وەزیرانی عێراق، ئیدارەی بایدن چەپڵەی بۆ ئەو هەنگاوانە لێدا كە بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی وزە و پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان بۆ گەلی عێراق گرتوویانەتەبەر، بەڵام سودانی پێشكەوتنی پێویست بەدەستنەهێنا سەبارەت بەو ئەولەویەتانەی كە واشنتۆن و بەغداد لەسەری رێككەوتوبوون، كە بریتین لەسەقامگیری و ئاسایش و سەروەری و كەمكردنەوەی هەژموونی گروپەكانی نزیك لەئێران.  لەئێستاشدا زیادبوونی ژمارەی هێزەكانی حەشدی شەعبی، ئاماژەن بۆ رێگایەكی كێشەدار، كە جارێكی تر لایەنگرانی موقتەدا سەدرو خۆپیشاندەران لەناوچەی سەوز نزیك دەكاتەوە. پەیمانگای واشنتۆن ئاشكرایكردووە" ئیدارەی كۆشكی سپی نیگەرانن لە ئەدای كابینەكەی سودانی و دەیانەوێت بە هێنانە پێشەوەی موقتەدا سەدر بۆ ناو پرۆسەی سیاسی یارییەكەی لەعێراق پێچەوانە بكەنەوە". پەیمانگای واشنتۆن ئاماژەی بۆ ئەوەكردووە لەكابینەكەی سودانی ژمارەی هێزەكانی حەشدی شەعبی و بودجەكەشیان زیادیكردووە. ئالینا رۆمانۆسكی، باڵیۆزی ئەمریكا لەعێراق بە نیازپاكییەوە دووپاتی كردەوە كە ئەمریكا "ناوچەكە بەجێناهێڵێت، بەڵام نەیشاردۆتەوە كە لە ماوەی دوو ساڵدا ژمارەی هێزەكانی حەشدی شەعبی 100 هەزاری تر زیادیكردووەو گەیشتۆتە 240 هەزار چەكدار، كەدەكاتە لە 50%ی هەموو هێزە چەكدارەكانی عێراق. ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە كە لە بودجەی 2023، بڕی دوو ملیار و 700 ملیۆن دۆلار بۆ گروپە چەكدارەكانی نزیك لەئێران تەرخان كراوە، هاوكات حكومەتەكەی سودانی ئەكادیمیایەكی سەربازی نوێ بۆ هێزەكانی حەشدی شەعبی دروستدەكات، كە ئەندامەكانی مافی خانەنشینییان دەبێت. لە راپۆرتی شەش مانگی، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا هۆشداریداوەو رایگەیاندووە، هێزەكانی حەشدی شەعبی لەهەموو ئاستەكاندا بەخێرایی گەشە دەكەن، لەبودجەوە تا هێزی مرۆیی، بەرنامەی ئابووری. ساڵانە هێزەكانی حەشدی شەعبی 20% زیاد دەكەن، كە بودجەی حەشدی شەعبی لە 2023، بەراورد بەساڵی 2020 لە  90% زیادیكردووە، لە كاتێكدا ژمارەی هێزەكانی وەزارەتی ناوخۆی عێراق كە هێزێكی فەرمین لەلایەن ئەمریكاوە تەنها لەسەدا سێ  زیادیكردووە.