ئەنجوومەنی وەزیران کۆدەبێتەوە و سێ بڕیار دەردەکات

هاوڵاتی لەشاری لۆزانی سویسرا لەو شوێنەی پێش 100 ساڵ پەیماننامەی لۆزانی تێدا واژۆكرا، كۆنفرانسی 100 ساڵەی لۆزان كۆتاییهات‌و ئەنجامی كۆتاییش ڕاگەیەنرا، جەختكرایەوە، «كۆنفرانس سڕینەوەی ئاسەوارەكانی لۆزان بەڕەوا دەزانێت». كۆنفرانسی لۆزان دوو ڕۆژی خایاند لە 22ی ئەم مانگەوە دەستپێكردو بەبەشداریی پارت‌و ڕێكخراوە كوردستانییەكان‌و ژمارەیەكی زۆر لەئەكادیمیست، یاساناس، ڕوناكبیر، كەسایەتی، نوێنەری پێكھاتە نەتەوەیی‌و ئایینیەكان‌و ژنان بەڕێوەچوو. لەكۆنفرانسەكەدا بەچڕی لێكەوتەو ئەنجامەكانی پەیماننامەی لۆزان تاووتوێكراو دواتریش ڕاگەیەندراوی كۆتایی ئەمڕۆ دوشەممە بڵاوكرایەوەو تێیدا پەیماننامەی لۆزان ڕەتكرایەوە. وەك لەئەنجامنامەكەدا هاتوە، «كۆنفرانس داوا لەو وڵاتانە دەكات كە واژۆیان لەسەر پەیماننامەی لۆزان كردوە، پشتگیریی گەلی كوردستان بكەن‌و ھاوكاربن لەچارەسەركردنی ئەو كێشە مێژوییەو داواشدەكات، كورد ببێتە ئەندامی چاودێر لەڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتوەكان‌و بۆ ئەم مەبەستەش ھەنگاوی كرداری بنرێت». دەقی تەواوی ئەنجامنامەكە: لەشاری لۆزانی وڵاتی سویسرا بەبەشداری پارت و رێكخراوە كوردستانیەكان و ژمارەیەكی زۆر لە ئەكادیمیست و یاساناس و روناكبیرو كەسایەتی، نوێنەری پێكھاتە نەتەوەیی و ئاینیەكان و ژنان. لەو جێگایەی بەر لە سەد ساڵ بڕیاری ئینكاركردنی گەلی كوردو مافەكانی لە چوارچێوەی پەیماننامەی شومی لۆزان درا، كۆنفرانس بەچڕوپڕی لێكەوتەو دەرئەنجامەكانی پەیمانی لۆزان تاووتوێكراو لەھەموو ڕوەكانەوە لێكدانەوە بۆ لێكەوتە خراپەكانی كرا. كۆنفراس پێشنیارو راسپاردەكانی بەشێوەیەكی زانستی و یاسایی گەڵاڵە كرد بە جۆرێك لەگەڵ ھەلومەرجی ناوخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتیدا بگونجێ و پۆڵێنی ئەرك و بەرپرسیارێتیەكان كرا. كۆنفراس خەباتی گەلی كوردستان بۆ بەدیھێنانی مافە رەواكانی و سڕینەوەی ئاسەوارەكانی لۆزان بەڕەوازانی. كۆنفرانس داوا  لەو وڵاتانە دەكات كە واژۆیان لەسەر پەیماننامەی لۆزان كردوە كە پشتگیری گەلی كوردستان بكەن و ھاوكار بن لە چارەسەر كردنی ئەو كێشە مێژووییە و، پشتیوانی مافی رەوای گەلەكەمان بن.  چیتر پشتیوانی داگیركەرانی كوردستان نەكەن. لەھەمان كاتدا داوا لەو دەوڵەتانە دەكەین كە بەپێی پەیماننامەی لۆزان كوردستانیان بەسەردا دابەش كرا، دەرگای چارەسەری ئاشتیانەی دۆزی گەلی كوردستان و كێشەی خۆشیان بكەنەوە. لەكۆتاییدا كۆنفراس سوپاسی ھەموو بەشداربوانی كرد و بڕیاری لەسەر پێكھێنانی كۆمسیۆنێكی كارا دا بۆ بەدواداچوون و پلانڕێژی و لەسەر كۆی پرسەكانی پەیوەست بە لۆزان‌و تەواوی پێشنیازو راسپاردەو ئەركەكانی بەم جۆرەی خوارەوە دابەشی سێ ئاستی ناوخۆیی و ناوچەویی و نێودەوڵەتی كرد.   یەكەم: لەئاستی نێودەوڵەتی 1- پێویستە كۆمەڵی نێودەوڵەتی پشتیوانی داوای گەلی كوردستان بێت لەو وڵاتانەی كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە بۆ بەدیھێنانی مافی چارەنووس. 2- لە ژێر چاودێری نەتەوە یەكگرتووەكاندا، كۆمسیۆنێكی  نێونەتەوەیی دروست بكرێت، كە نوێنەرایەتی خەڵكی كوردستانی تێدابێت، ئەو كۆمسیۆنە لەگەڵ دەوڵەتانی بەشداری پەیمانی لۆزان پەیوەندی دروست بكات بۆ هەلومەرجی دیالۆگ و ڕێگای ئاشتیخوازانه لەپێناو چارەسەری دۆزی كورد بەپێی جاڕنامەی گەردونی مافی مرۆڤ. 3- كورد ببێتە ئەندامی چاودێر لە رێكخراوی نەتەوەیەكگرتوەنان. بۆ ئەم مەبەستە ھەنگاوی كرداری بنرێت. 4- ھەوڵبدرێت ئەو وڵاتانەی كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە ببن بە ئەندامی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی. لە پێناو پاراستنی گەلی كوردستان لە تاوانە نێودەوڵەتیەكان. 5- دامەزراندنی دامەزراوەیەكی نیشتمانی ھاوبەشی كوردستانی بۆ چالاكی دیبلۆماسی و جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی ئەم ئەنجام نامەیە لە ئاستی نێودەوڵەتیدا. 6- لەماوەی سەد ساڵی لۆزاندا چەندین پرۆسەی قڕكردن و كۆمەڵكوژی و تاوانی نێودەوڵەتی دەرھەق بە گەلی كوردستان ئەنجام دراوە، پێویستە وڵاتانی واژۆكەری لۆزان قەرەبووی ئەو تاوانانە بكەنەوە. دڵنییاش فەراھەم بكەن بۆ رێگەگرتن لە روودانەوەی تاوانی نێودەوڵەتی بەرامبەر بەگەلی كوردستان. بە پشت بەستن بە یاسای قەدەغەكردن و سزادانی تاوانی نێودەوڵی. 7- ڕێگریكردن لەھێرشی ئاسمانی دژ بەگەلی كوردستان بەگشتی‌و لەڕۆژئاواو ھەرێمی كوردستان بەتایبەتی. بەدامەزراندنی ناوچەی دژە فڕین لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، یان لەگەڵیدا ھێزی ئاشتی پارێزی نێودەوڵەتی لە نێوان توركیاو رۆژئاوای كوردستان جێگیر بكرێت لە پێناو ئاسایش و سەقامگیری ناوچەكە. 8- لەپێناو دەستپێكردنەوەی پرۆسەی ئاشتی و دەستەبەر كردنی سەقامگیریی و چارەسەركردنی كێشەكان لە رێگەی دایەلۆگەوە داواكارین بەڕێز عەبدوڵا ئۆجەلان و گیراوانی تری سیاسی ئازاد بكرێن.   دووەم: لەئاستی ناوخۆیی كوردستان 1- پاراستن و پێشخستنی بەرژەوەندیە باڵا نیشتمانیەكانی كوردستان لەسەرووی ھەموو بەرژەوەندیە كەسی و  سیاسیەكان. 2- وەلانانی ناكۆكیە سیاسیە ناوخۆییەكان و كاركردن بە ئاراستەی چارەسەركردنی ناكۆكیە ناوخۆییەكان. 3- دەستوەرنەدان لەكاروباری ناوخۆیی بەشەكانی كوردستان و بەئەولەویەتگرتنی پاراستنی  و پشتگیری لەقەوارەی ھەرێمی كوردستان و خۆ بەڕێوەبەری رۆژاڤا، پێكھێنانی كۆمیتەیەكی ھاوبەش لە نێوان ھەرێمی كوردستان و خۆبەڕێوەبەری رۆژئاڤا بۆ ھەماھەنگی ھاوكاری لەبواری سیاسی و ئابوری و كەلتوری و كۆمەڵایەتی.   راپەڕاندنی ئەركە ھاوبەشەكان. 4- بانگەواز دەكەین بۆ سازدانی كۆنفرانسێكی نیشتمانی و نەتەوەیی و پێكھێنانی كۆمیتەیەكی ھاوبەش بۆ دانانی ستراتیژو پلانی خەبات و تێكۆشان لە ئاستی ھەر چوار پارچەی كوردستان. 5- مسۆگەركردنی پاراستنی تایبەتمەندی و رێزگرتن لە پێكەوە ژیانی پێكھاتەكانی خەڵكی كوردستان و بەھەموو نەتەوەو ئاین و ئاینزاكان. 6- نرخاندن و ھاندانی خەباتی ئازادی ژنان ھاوشانی پیاوان لە پێناو برەو دانی زیاتر بەو خەباتە نمونەییە لەناو كۆمەڵی كوردستاندا.   سێیەم: لەئاستی ناوچەیی‌و ئەو وڵاتانەی كوردستانی بەسەردا دابەشكراوە: 1- پارچەكانی كوردستان لەناو سنوری دەوڵەتی سوریاو توركیا بە فەرمی بناسرێن لە ناو توركیا و سوریادا بەو دیڤاكتۆیەكیەی كە خۆیان دەخوازن پەسەند بكرێن. 2- ئەو دیڤاكتۆ خۆبەڕێوبەری كوردستان لە ناو ناوەندە نێودەوڵەتیەكان و بەتایبەتی نەتەوە یەگگرتوەكان دانی پێدا بنرێت و بەفەرمی بناسرێت. 3- بۆ گەیشتن بە ھەموو ئامانجەكانی خەڵكی كوردستان پێویستە بەھەموو شێوەیەك یەكێتی و یەك دەنگی لە ئاستی باڵادا پێك بھێنرێت، شكاندنی سەردەمی پەیمانی لۆزان بەتەنیا بە رێكەوتنی ناوخۆیی دەسەلمێنرێت و دەچەسپێت. 4- داخوازیەكی جدی لە دەوڵەتی توركیا دەكرێت بە بەڵێنەی لە پەیمانی لۆزاندا بە كەمیایەتیەكانی نا موسڵمان دراوە بێ جیاوازی و ھەڵاوێردەكردن جێبەجێ بكرێت. 5- ئێزدی‌و یارسانەكان كە لەناو كاتاگۆری نا موسڵماندان ناساندنی فەرمیان پەسەند بكرێت، بە جۆرێك ئەو مافەی بۆ رۆم و ئەرمەنی و سریانی وكلدانی قبوڵ كراوە بۆ كوردانی ئێزیدی و یارسانەكان پەسەند بكرێت. 6- پێویستە لەسەر حكومەتی ھەرێمی كوردستان و ئەزموونی رۆژئاوای كوردستان ھەریەك نوسینگەیەكی تایبەت بە پەیمانی لۆزان و لێكەوتەكانی و ئەركەكان بەرابەری بكرێتەوە. 7- ئۆرگانێكی راوێژكاری و رێنیشاندەر لە نێوان بەشەكانی كوردستان دروست بكرێت.   لە پێناو ھۆشیاروی بەرچاو روونی و پلاندانانی ھاوبەش. 8- دواكارین لەھەردوو دەسەڵادارانی ھەرێمی كوردستانی عێراق‌و ڕۆژئاوای كوردستان دەكەین، ھەموو گرفتەكانی نێوانیان چارەسەربكەن‌و لەبەرامبەردا ھەموو تێكەڵاویەكی سیاسی و كەلتوری و ئابوری كۆمەڵاتی لەنێوان خۆدا پیادە بكەن. بە پشت بەستن بە بڕیاری پەرلەمانی كوردستان لە فەرمی ناسینی كانتۆنەلانی رۆژئاوای كوردستان. 9- لەپێناو دەستپێكردنەوەی پرۆسەی ئاشتی و دەستەبەر كردنی سەقامگیریی و چارەسەركردنی كێشەكان لە رێگەی دایەلۆگەوە داواكارین بەڕێز عەبدوڵا ئۆجەلان و گیراوانی تری سیاسی لە توركیا ئازاد بكرێن. 10- بەپێی مادەی 140ی دەستوری ھەمیشەیی عیراق چارەسەری كێشەی ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی ھەرێم بكرێت‌و ڕەچاوی تایبەتمەندی ناوچە تەعریبكراوەكان بكرێت.     سەركەوتوو دەبێت ئیرادەی گەلی كوردستان نەمری بۆ شەھیدانی ڕێگەی ئازادی خەڵكی كوردستان.      

هاوڵاتی  هێلیکۆپتەرێک لە قەڵاتەسۆران-ی نزیک شەمامک لەسەر رێگەی گوێڕ کەوتە خوارەوە. بەگوێرەی زانیاریە سەرەتاییەکان، پاشنیوەڕۆی ئەمڕۆ پێنجشەممە لە نزیک گوندی قەڵات سۆران کە سەر  ناحیەی گوێڕە، هەلیکۆپتەرێک کەوتوەتە خوارەوە بەڵام گڕی نەگرتوە ودوو کەسی تێدابووە و هەردووکیان سەلامەتن و بریندارێکی وا نەبوون هاوکات،سەرچاوەیەک بە هاوڵاتی ڕاگەیاند، ئەو هێلیکۆپتەرەی کەوتووەتە خوارەوە هی هاوپەیمانانە و لەکاتی مەشق گرفتی تەکنیکی بۆ دروستبووە.  

سازدانی: هاوڵاتی نوسەرو مێژوونوسێكی كورد رەشبینە بەرامبەر دۆزی گەلی كورد كە بەرەوپێشەوە هەنگاو بنێت و بەشێكی زۆر لەهۆكارەكەی بۆ حزبە سیاسییەكانی هەر چوار پارچەی كوردستان دەگەڕێنێتەوە. دكتۆر صەباحی غالیب، نوسەرو مێژوو نوسی كورد لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەڵێت:» ئاسان نییە شتێك بكرێ‌ بۆ چارەسەری پەرتەوازەیی كورد». دەشڵێت:» ئەگەر حزب لەكوردستان واز لە کەڵەگایی و خۆسەپاندنی چەك و پارە بهێنێ‌، رەنگە بتوانین بەرەوپێشەوە هەنگاو بنێین». ناوبراو ئەوەش دووپاتدەكاتەوە كە» سەركردایەتی هەموو حزبەكان لە كوردستان لەگەڵ خۆیان و لەگەڵ خەڵك و دۆست و دوژمنیشدا، راستگۆ نین، لە ئێستادا هەرگیز خاوەنی بیرۆكەی ئازادی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی یادەوڵەتی كوردستانی نیین، بۆیە هەزار دەرفەت دێن و دەڕۆن».   هاوڵاتی: سەد ساڵ بەسەر پەیماننامەی لۆزان تێدەپەڕێت، بەڵام كورد لە هەر چوار پارچەی كوردستان پەرتەوازەیە، دەتوانرێت چی بكرێت بۆ رێكخستەوەیان؟ دكتۆر صەباحی غالیب: پێش ئەوەی وەڵامی پرسیارەكان بدەمەوە، دەمەوێ سەرنجی خوێنەران و هەموو باسكاران و حزبەكانی كوردستان رابكێشم بۆ ئەو راستییەی كە ئەمساڵ واتا 2023، نەوەت و نۆ ساڵ بەسەر پەیمانی لۆزاندا تێدەپەڕێ نەك 100 ساڵ، بۆ ساڵی ئایندە 2024 كە دەبێتە ساڵیادی 100هەمین، حەق وایە مێژوونووسان، مامۆستایان و رووناكبیرانی كورد لەئێستاوە هیممەتی ئەوە بكەن كە ئامادەكاری بۆ كۆنفرانسێكی شایان بۆ ئەو مەبەستە بكرێ، ئەمەش دەبێ بەڕووانگەیەكی نەتەوەیی و نیشتمانی و زانایانە كاری بۆ بكرێ، دوور بێ لەكاریگەری  حزب. یەكێك لەگەورەترین كۆسپ لەبەردەم دۆزی كورد لەمێژوودا، هەڵنەكەوتنی پێشەوا، نەبوونی حزب و رێكخستنێكی نەتەوەیی سەرانسەری تۆكمە و بەبەرنامەییە، حزب بەمانا زانستییە سیاسییەكە نەك بە تێگەیشتنی كۆكردنەوەی ژمارە. سیاسەت تێگەیشتنە لەواقیع بەناوخۆیی و بەهەلومەرجی دەرەكییەوە، هونەری مامەڵەكردنە لەگەڵ هێزی بەرامبەردا، لەحاڵەتی كورددا مامەڵەیە لەگەڵ ناوخۆو لەگەڵ داگیركەرو دوژمندا، بۆ بەڕێوەبردنی سیاسەت بەسەركەوتوویی، حیكمەت، دڵسۆزی، شارەزایی و ئازایەتی باڵای دەوێ‌، كە لەكاتی تایبەتدا بڕیاری گەورە بدا، هەڵبەت لەگەڵ ئەوانەدا مەرجە مەیدانسازی بۆ زۆرترین كۆمەڵانی نەتەوەكە بكرێ‌ و بە ئاراستەیەك كە لەسەر ئامانج و دواڕۆژ یەكگرن، ئەوەش بەو سیاسەتمەدارانە دەكرێ‌ كە سیاسەت بۆ بەرژەوەندی خۆیان ناكەن، هەموو خولیا و پەرۆشییەكیان بۆ خەڵك بێ‌، ئەگەر سیاسەتمەداری وامان تێدا هەڵبكەوێ‌، خەڵكی گشتی كوردستان بەهەموو مانایەكی قوربانیدان، لەدەوری كۆدەبنەوە، رێككەوتنی سەرداران و كەسایەتییە دیارەكان بۆ پشتگیری پێشەواكە مەرجی زۆر گەورەیە، لەگەڵ ئەوانەدا بۆ نەتەوەیەكی ژێردەستەو دواكەوتووی كورد كە بگاتە ئازادی و سەربە خۆیی، جگە لەداڕشتنی بەرنامەیەكی نەتەوەیی، پێویستی بە فەلسەفە جیاوازەكانی ئەم سەر و ئەوسەری جیهان نییە كە لەئەمڕۆدا، ئەو حزبگەلەی هەن پەیڕەوی لێدەكەن. لەسەر پرسیاری یەكەم دەتوانرێ‌ زۆر بنووسرێ‌، بەڵام بەكوردی و بەكورتی، ئاسان نییە شتێك بكرێ‌ بۆ چارەسەری پەرتەوازەیی كورد، چونكە ئەگەرچی كورد دۆزێكی هەیە، بەڵام حزب لەكوردستان نەیتوانیوە ببێتە خاوەنی ئەو دۆزە، ئەگەر حزب لەكوردستان، واز لە کەڵەگایی و خۆسەپاندنی چەك و پارە بهێنێ‌، رەنگە بتوانین بەرەوپێشەوە هەنگاو بنێین، بەقەناعەتی من، ئەوەش لەولای خەیاڵەوەیە.   هاوڵاتی: بۆ بەشداری كردن لەكۆنفرانسی سەد ساڵەی لۆزان دەیان هەزار كورد لەتەواوی جیهانـەوە چوونەتە لۆزان بۆ ئەوەی بە زلهێزانی جیهان بڵێن، پێش سەد ساڵ بۆ رازیكردنی دەوڵەتی توركیا چاوتان داخست لەئاست مافی یەكێك لەگەلە رەسەنـەكانی ناوچـەكە كاتی ئەوە هاتـووە هەڵەی سەد ساڵەتان راست بكـەنەوە، ئەمە چ كاریگەرییەكی لەسەر دۆزی كورد؟ دكتۆر صەباحی غالیب:دەڵێن گوایە (پێ‌ كە كە) دەیەوێ‌ خۆپیشاندانێكی سەد هەزار كەسی لەشاری لۆزان سازبكا، من پێموایە ئەوە نەك بەو حزبە ناكرێ‌ بەڵكو بەهەموو حزبەكان كە لەكوردستان هەن ناچێتەسەر، مانگ سەر لەئێوارە دیارە، ئەوانە با خۆیان و ئێمە و دۆستانی جیهانی دۆزی كورد نەخەڵتێنن، چونكە ئەو كۆنفرانس و بەرزكردنەوەی ئاڵاو رەسمی ئەم ئەو، خراپترین شێوەی ناتەبایی و دووبەرەكی ریزەكانی كورد بۆ جیهان زیاتر دەسەلمێنێ‌، نەكردنی یەكجار بەكەڵكترە، ناتوانن هیچ كاریگەرییەك نە لەسەر ئاستی ناوخۆی كورد و نە لەسەر ئاستی جیهان بۆ پێشەوەچوونی دۆزی كورد بكەن.   هاوڵاتی: پەیماننامەی لۆزان چیمان پێدەڵێت لەئێستادا؟ دكتۆر صەباحی غالیب: پەیمانی لۆزان پێمان دەڵێ‌ (دوای كڵاوی بابردوو مەكەون)، بڕۆن تێبگەن.   هاوڵاتی: كورد لەدوای پەیماننامەی لۆزان دەرفەتی هاتۆتە پێش ببێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، بەتایبەت لەباشوری كوردستان دوای ساڵی 2003 بۆ نەتوانرا بكرێت كەعێراق هیچ شتێكی لەجێی خۆی نەمابوو؟ دكتۆر صەباحی غالیب: سەركردایەتی هەموو حزبەكان كە لەكوردستان هەن، لەگەڵ خۆیان و لەگەڵ خەڵك و دۆست و دوژمندا، راستگۆ نین، لە ئێستادا هەرگیز خاوەنی بیرۆكەی ئازادی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی یا دەوڵەتی كوردستانی نیین، بۆیە هەزار دەرفەت دێن و دەڕۆن.   هاوڵاتی: بەڕێزتان لەبارەی مێژووی كوردو پەیماننامەی لۆزان چەندین كتێب و نووسینتان هەیە؟ پێتانوایە كورد دەرسی لەهەڵەكانی رابردوو وەرگرتووە؟ دكتۆر صەباحی غالیب: ئەگەر بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستمان بەوشەیەك بێ‌، نەخێر.   هاوڵاتی: بەبڕوای بەڕێزتان كورد خۆ خۆری خۆیەتی یان وڵاتانی ئقلیمی بوونەتە هۆكار بۆ ئەوەی كورد یەكدەنگ و یەكهەڵوێست نەبێت؟ دكتۆر صەباحی غالیب: وەڵامی ئەم پرسیارە لەوەڵامەكانی سەرەوەدا هەیە، دەشتوانم بڵێم، وەڵامەكە لەتەماشاكردنی واقیعی مێژوویی و ئێستای كوردستاندا دەخوێنرێتەوە.   هاوڵاتی: ئەگەر چاوێك بەسەر رووداوەكانی شۆڕشەكانی رابردووی كورد ببینیت، كورد پێش بێگانە و تەدەخولی وڵاتانی نێودەوڵەتی و هەرێمی هۆكار بوون بۆ ئەوەی كورد كیانێكی سەربەخۆی خۆی نەبێت؟ دكتۆر صەباحی غالیب: كاكی رۆژنامەنووس، ئەتۆش و خەڵكی كوردیش دەبێ‌ زۆر چاك بزانن، كە لەمێژووی كورددا كەم  بزووتنەوە  هەبووە كە بەشۆڕش تاریف بكرێ‌، زۆربەی هەرە زۆریان بزووتنەوەی چەكداری بوون، بزووتنەوەی چەكداریش نە كورد دەگەیەنێتە ئامانج نە نەتەوەیەكیش توانیوێتی بەوە سەربەخۆ بێ‌، بزووتنەوەی چەكداری جیایە و شۆڕشیش جیایە.   هاوڵاتی: كورد لەئێستادا لەباشورو رۆژئاڤا سیستمێكی خۆبەڕێوبەری هەیە، بەڵام ناكۆكی هەیە لەنێوان پارتی و یەكێتی لەباشورو لەڕۆژئاڤاش مەترسی بەردەوامی تورك هەیە، چۆن بتوانین لەئاستی نێودەوڵەتی و هەروەها ناوخۆیی پتەوو بەهێزی بكەین؟ دكتۆر صەباحی غالیب:  ناوەرۆك و واقیعی رۆژئاواش هەمان واقیعی باشوورە، من جەوهەر نابینم، ئەوانە توێكڵن.   هاوڵاتی: پێتانوایە ئەگەر كورد خۆی یەك دەست و یەك دەنگ بێت، وڵاتانی نێودەوڵەتی و هەرێمی ناچار ئەمری واقع قبوڵ دەكەن؟ دكتۆر صەباحی غالیب:  من یەكێكم، ئینسان بەبزوێنەری ژیان و مێژوو، هەروەها هەموو گۆڕانكارییەكان دەزانم. كێ‌ ئەو یەك دەستی و یەك دەنگییە دێنێتە مەیدانی كارەوە؟ چۆن و كەی و لە كوێ‌؟؟

هاوڵاتی بەرەبەیانی ئەمڕۆ شاندی حکومەتی هەرێمی کوردستان رێککەوتنی لەگەڵ شاندی حکومەتی عێراق راگەیاند، کە بەپێی ناوەڕۆکی رێککەوتنەکە چەند پابەندیەک بۆ هەرێم دیاریکراوە و لە بەرامبەردا پشکی کوردستان رەوانە دەکرێت بەرەبەیانى رۆژى پێنج شەممە، ئومێد سەباح سەرۆکى دیوانى ئەنجومەنى وەزیران رایگەیاند: رۆژی چوارشه‌ممه‌ ڕێکەوتی 26/7/2023 شاندی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان گه‌یشتنه‌ شاری به‌غدا و له‌گه‌ڵ شاندی حكومه‌تی ئیتیحادی كۆبوونه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ جێبه‌جێكردنی یاسای بوودجه،‌ به‌ مه‌به‌ستی ناردنی شایسته‌ داراییه‌‌كانی هه‌رێمی كوردستان و له‌ ده‌رئه‌نجامی كۆبوونه‌وه‌كه‌ هەردوولا گه‌یشتنه‌ رێكه‌وتن له‌سه‌ر جێبه‌جێكردنی بڕگه‌كانی تایبه‌ت به‌ هه‌رێمی كوردستان لەیاسای بودجەدا. بە گوێرەی زانیارییەکان رێککەوتنەکەی هەرێم و بەغدا لە چەند خاڵێک پێکهاتووە لەوانە  "لیژنەیەکی هاوبەش بۆ لێکۆڵینەوە لە داهاتی نانەوتی پێکدەهێنرێت و وەزارەتی دارایی عێراق، 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەکان دەداتەوە هەرێمی کوردستان".  هەروەها حکومەتی هەرێم پابەند دەبێت کە پارەی کۆمپانیا نەوتییەکان بدات و رۆژانەش 50 هەزار بەرمیل نەوت دەنێرێت بۆ پاڵاوتگەکانی باکور هەر کاتێک هەرێمی کوردستان پابەندبوو ،لە دوای جێبەجێکردنی پابەندییەکانی سەر هەرێم حکومەتی عێراق شایستە داراییەکانی کوردستان رەوانە دەکات. هاوکات ئومێد سەباح، سەرۆکی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەندە بە ڕادەستکردنی بەرهەمی نەوتی خۆی بە وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵی بەپێی ڕێککەوتنەکەی نێوانیان و بەپێی ئەوەی لە بودجەدا هاتوە، جا بۆ بەکارهێنان بێت لە بازاڕی ناوخۆیی یان پاڵاوگە یان هەناردەکردن". یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵانى 2023، 2024 و 2025ـە و قەبارەى پارەکەى بۆ هەر ساڵێک 198 تریلیۆن و 910 ملیار و 343 ملیۆن و 590 هەزار دینارە؛ لەو بڕە 16 تریلیۆن و 609 ملیار 639 ملیۆن و 162 هەزار دینارى پشکى هەرێمى کوردستانە.  

هاوڵاتی باڵیۆزی ئەمریكا بە نیگەرانییەوە عێراقی بەرەو ئەمریكا بەجێهێشتووەو حكومەتەكەی سودانی داواكارییەكانی ئەمریكای جێبەجێنەكردووە كە بەقاچاغبردنی دۆلار لەعێراقەوە بۆ ئێران بەردەوامەو  میلیشیا شیعەكانی نزیك لە تاران بەهێزتربوون، كە چاوەڕوان دەكرێت ئیدارەی بایدن بە گەڕانەوەی "سەدر بۆ پڕۆسەی سیاسی گەمەكە لەعێراق پێچەوانە دەكاتەوە". ئالینا رۆمانۆسكی، باڵیۆزی ئەمریكا لەعێراق سەرەتای ئەم هەفتەیدا بەنیگەرانییەكی زۆرەوە عێراقی بەرەو واشنتن بەجێهێشتووە و راپۆرتی زۆر توندی دژی حكومەتەكەی سودانی و هێزە میلیشیاكانی عێراق داوەتە واشنتن و پنتاگۆن. بەپێی بەدواداچونەكانی هاوڵاتی، باڵیۆزی ئەمریكا لەعێراق لەبارەی بەقاچاغبردنی دۆلارەوە لەعێراقەوە بۆ ئێران و لەوێوە بۆ ڤەنزوێلا كە هەردووكیان لەژێر گەمارۆكانی ئەمریكاو ئەوروپادان راپۆرتی پێشكەشكردووە كە تەنها لەماوەی ئەمساڵدا 15 بۆ 17 ملیار دۆلار لەعێراقەوە چووەتە ئێران و نزیكەی سێ ملیار دۆلار لەو بڕە چووەتە ڤەنزوێلا. لەماوەی رابردوودا وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكا 14 بانكی خستە لیستی رەشەوە كە رۆڵی سەرەكیان هەبووە لە بەقاچاغبردنی دۆلار بۆ ئێران و ئەو وڵاتانەی لەژێر گەمارۆی ئەمریكادان، ئەو بانكانەش خاوەندارێتیان بۆ كەسایەتییەكی سیاسی باڵا دەگەرێتەوە كە ئەحمەدی نەژاد سەرۆك كۆماری پێشووتری ئێرانە. ئەمریكییەكان ئەوەشیان دەستكەوتووە كە بەشێك لەو دۆلارانە بەكاش بە ئوتومبێلی جێمسی لەبەسرەوە رەوانەی ئێران كراون. هەروەها نزیكەی پێنج ملیار دۆلاری عێراق چووەتە توركیاو لەوێوە بەشێكی چووتە رووسیاو سوریا، ئەوەش لەلایەن ئەمریكاوە بەهێڵی سور دادەنرێت. هاوكات ئالینا رۆمانۆسكی، باڵیۆزی ئەمریكا لەعێراق لەبارەی میلیشیا شیعەكانەوە راپۆرتێكی لەبارەی باڵادەستیانەوە لە عێراق خستۆتەڕوو كە ئەمریكای تەواو نیگەران كردووە لە حكومەتەكەی سودانی، كە رۆڵیان هەبووە لە بەقاچاغبردنی دۆلاردا. نیگەرانییەكانی ئەمریكا لە حكومەتەكەی سودانی گەیشتووەتە لوتكە، لەكاتێكدا كەمتر لەساڵێك دوای ئەوەی (محمەد شیاع سودانی)، بوو بە سەرۆك وەزیرانی عێراق، ئیدارەی بایدن چەپڵەی بۆ ئەو هەنگاوانە لێدا كە بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی وزە و پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان بۆ گەلی عێراق گرتوویانەتەبەر، بەڵام سودانی پێشكەوتنی پێویست بەدەستنەهێنا سەبارەت بەو ئەولەویەتانەی كە واشنتۆن و بەغداد لەسەری رێككەوتوبوون، كە بریتین لەسەقامگیری و ئاسایش و سەروەری و كەمكردنەوەی هەژموونی گروپەكانی نزیك لەئێران.  لەئێستاشدا زیادبوونی ژمارەی هێزەكانی حەشدی شەعبی، ئاماژەن بۆ رێگایەكی كێشەدار، كە جارێكی تر لایەنگرانی موقتەدا سەدرو خۆپیشاندەران لەناوچەی سەوز نزیك دەكاتەوە. پەیمانگای واشنتۆن ئاشكرایكردووە" ئیدارەی كۆشكی سپی نیگەرانن لە ئەدای كابینەكەی سودانی و دەیانەوێت بە هێنانە پێشەوەی موقتەدا سەدر بۆ ناو پرۆسەی سیاسی یارییەكەی لەعێراق پێچەوانە بكەنەوە". پەیمانگای واشنتۆن ئاماژەی بۆ ئەوەكردووە لەكابینەكەی سودانی ژمارەی هێزەكانی حەشدی شەعبی و بودجەكەشیان زیادیكردووە. ئالینا رۆمانۆسكی، باڵیۆزی ئەمریكا لەعێراق بە نیازپاكییەوە دووپاتی كردەوە كە ئەمریكا "ناوچەكە بەجێناهێڵێت، بەڵام نەیشاردۆتەوە كە لە ماوەی دوو ساڵدا ژمارەی هێزەكانی حەشدی شەعبی 100 هەزاری تر زیادیكردووەو گەیشتۆتە 240 هەزار چەكدار، كەدەكاتە لە 50%ی هەموو هێزە چەكدارەكانی عێراق. ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە كە لە بودجەی 2023، بڕی دوو ملیار و 700 ملیۆن دۆلار بۆ گروپە چەكدارەكانی نزیك لەئێران تەرخان كراوە، هاوكات حكومەتەكەی سودانی ئەكادیمیایەكی سەربازی نوێ بۆ هێزەكانی حەشدی شەعبی دروستدەكات، كە ئەندامەكانی مافی خانەنشینییان دەبێت. لە راپۆرتی شەش مانگی، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا هۆشداریداوەو رایگەیاندووە، هێزەكانی حەشدی شەعبی لەهەموو ئاستەكاندا بەخێرایی گەشە دەكەن، لەبودجەوە تا هێزی مرۆیی، بەرنامەی ئابووری. ساڵانە هێزەكانی حەشدی شەعبی 20% زیاد دەكەن، كە بودجەی حەشدی شەعبی لە 2023، بەراورد بەساڵی 2020 لە  90% زیادیكردووە، لە كاتێكدا ژمارەی هێزەكانی وەزارەتی ناوخۆی عێراق كە هێزێكی فەرمین لەلایەن ئەمریكاوە تەنها لەسەدا سێ  زیادیكردووە.

هاوڵاتی رێكخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو رایگەیاند، ئەمڕۆ چوارشەممە، كۆڵبەرێكی كورد لە سنوری شاری سەقزی رۆژهەڵاتی كوردستان بەتەقەی هێزە چەكدارەكانی ئێران كوژراوە. رێكخراوەكە لە راگەیەندراوێكدا وتویەتی، ئەو كۆڵبەرە ناوی حەسن تەوفیقزادە، تەمەن ٦٥ ساڵ و خەڵكی شاری سەقزە، لە سنوری “بەستام”ی ناوچەی “سەرشیو”ی شاری سەقز بە تەقەی راستەوخۆی هێزە چەكدارەكانی ئێران كوژراوە. ئەوەشی خستوەتەڕو، تەرمی حەسەن تەوفیقزادە، بۆ پزیشكی دادی سەقز گوازراوەتەوە.

هاوڵاتی ده‌زگای كۆچی سوید دووباره‌ ده‌ستی به‌ لێكۆڵینه‌وه‌كان‌ كردۆته‌وه‌‌ سه‌باره‌ت به‌ دۆسیه‌ی ئه‌نجامدانی تاوانێك له‌لایه‌ن سه‌لوان مۆمیكا ئه‌و په‌نابه‌ره‌‌ به‌ڕه‌گه‌ز عێراقییه‌ی كه‌ له‌ شاری ستۆكهۆڵمی پایته‌ختی ئه‌و وڵاته‌ كۆپییه‌كی قورئانی سوتاند. ماڵپه‌ڕی (نیته‌ری داگ)ی سویدی له‌سه‌ر زاری به‌رپرسێكی ده‌زگای كۆچ بڵاوی كردۆته‌وه‌‌: زانیاری و به‌ڵگه‌ی نوێیان له‌سه‌ر هه‌وڵی ئه‌نجامدانی تاوانێك له‌لایه‌ن سه‌لوان مۆمیكاوه‌ به‌ده‌ست گه‌یشتووه‌، به‌هۆی بوونی به‌ڵگه‌وه‌ ناچارن دووباره‌ چاوخشانه‌وه‌ به‌ دۆسییه‌ی هه‌وڵی ئه‌نجامدانی تاوانه‌كه‌ بكرێته‌وه‌. سه‌لوان مۆمیكا چه‌ند هه‌فته‌یه‌ك لەمەوبەر دوای وه‌رگرتنی مافی په‌نابه‌ری له‌ وڵاتی سوید، به‌ چه‌قۆ هه‌ڕه‌شه‌ی كوشتنی له‌ هاوڕێیه‌كی كردووە كه‌ به‌یه‌كه‌وه‌ له‌ ژوورێكدا ده‌مانه‌وه‌ وەک ئەو ماڵپەڕە باسیدەکات. ئه‌و كات هاوڕێكه‌ی سكاڵای تۆمار كردبوو، به‌ڵام سه‌لوان تۆمه‌ته‌كانی ڕه‌تكردبووه‌وه‌، به‌هۆی نه‌بوونی به‌ڵگه‌ش، دادگه‌ ته‌نیا سزای 80 كاتژمێر كاركردنی به‌شێوه‌ی خۆبه‌خش به‌سه‌ر سه‌لوان سه‌پاندبوو. به‌رپرسه‌كه‌ی ده‌زگای كۆچ جه‌ختیشی كردۆتەوە ئه‌گه‌ر سه‌لمێنرا سه‌لوان مۆمیكا هه‌وڵی ئه‌نجامدانی تاوانه‌كه‌ی داوه‌، ئه‌وا سزایه‌كی توند ده‌درێت، ڕه‌نگه‌ ببێته‌ هۆكاری ئه‌وه‌ی مافی مانه‌وه‌ و په‌نابه‌ری لێ بسەنرێته‌وه‌.

هاوڵاتی وته‌بێژى سه‌رۆکایه‌تی هه‌رێمى کوردستان ڕایگەیاند، شاندێکی باڵا لە سەرۆکایەتیی ھەرێم  بەرنامەی زنجیرەیەک سەردانیان بۆ لای حزب و لایەنە سیاسییەکانی ھەرێمی کوردستان دەستپێکردوە. دڵشاد شەهاب، وته‌بێژى سه‌رۆکایه‌تی هه‌رێمى کوردستان لە لێدوانێکدا بۆ ماڵپه‌رى سه‌رۆکایه‌تیى هه‌رێم رایگەیاند، "لەسەر فەرمانی نێچیرڤان بارزانى و بەمەبەستی  دەستنیشانکردنی وادەیەکی نوێ بۆ ھەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان، ئەمڕۆ چوارشه‌ممه شاندێکی باڵا لە سەرۆکایەتیی ھەرێمی کوردستان، بەرنامەی زنجیرەیەک سەردانیان بۆ لای حزب و لایەنە سیاسییەکانی ھەرێمی کوردستان دەستپێکردوە". شاندەکەی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان سەردانی تەواوی حیزب و لایەنە سیاسییەکان دەکات. لەوبارەوە دڵشاد شەهاب دەڵێت، "پاش کۆکردنەوەی بیروڕاکانیان، سەرۆک نێچيرڤان بارزانى فه‌رمانى ھەرێمی بۆ دەستنیشانکردنی وادەیەکی نوێ بۆ ھەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان دەردەکات." ئەمەلەکاتێکدایە، ئەنجومەنی کۆمسیارانی کۆمسیۆنی باڵای ھەڵبژاردنەکانیش لە عێراق، ئامادەییان نیشانداوە کە ئەوان لە 18ی 2ی 2024 بەدواوە توانای سەرپەرشتیکردن وئەنجامدانی  پرۆسەی ھەڵبژاردنەکەیان ھەیە و به‌رلەو وادەیە لە توانایاندا نییە  ئەو ھەڵبژاردنە بکەن.

سەركۆ جەمال سەركردایەتیەكی یەكێتی ئەوە دووپاتدەكاتەوە لەكاتی پەیماننامەی لۆزاندا  گەلی كورد بێكەس بووەو وتەبێژی كۆمەڵی دادگەریش دەڵێت:» جگە لەوڵاتانی زلهێز وڵاتانی ئیسلامی ستەمیان لەكورد كردووە». هەروەها ئەندامێكی مەجلیسی پژاك پێیوایە كە قۆناغی ئەوە هاتووە كە دەستنیشانی ئەوە بكرێت كێ ناهێڵێت كورد یەكبگرێت و یەكهەڵوێست بێت لەبارەی دۆزی كوردەوە، ئەندامێكی سەركردایەتی دیموكراتیش جەختلەوە دەكاتەوە:» ئەگەر كورد بۆ خۆی تێڕوانینی روونی نەبێت بۆ هاوكێشە سیاسییەكان لۆزانی دیكە بەسەر كورد دووبارە دەكرێتەوە. پەیماننامەی لۆزان لە 24ی تەمموزی 1923دا، لەشاری (لۆزان)ی سویسرا لەنێوان دەوڵەتانی (بەریتانیا و فەڕەنساو ژاپۆن و یۆنان و رۆمانیا و سڕبیا و كرواتیاو سلۆڤینییا و توركیا)، بۆ ناسینی دەوڵەتی نوێی توركیاو پێداچوونەوە بەپەیمانی سیڤەردا ئەنجامدرا. دەرئەنجامی ئەو پەیماننامەیە بەزیانی كورد شكایەوە و جارێكی دیكە خاكەكەی بەسەر دەوڵەتانی عێراق و ئێران و توركیاو سوریا دابەشكرا، لەبارەی پەیماننامەكەوە زۆربەی سیاسیەكانی كورد بەستەمی دەبینن بەڵام رای جیاوازیشیان لەبارەیەوە هەیە. ئەندامێكی سەركردایەتی یەكێتی پێی وایە كورد لەوكاتەدا بێكەس بوو بۆیە ئەو رێككەوتنەی بەسەردا تێپەڕی بێستوون سابوراوایی، ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» پەیماننامەی لۆزان لەكاتێكدا جێبەجێكرا كە گەلی كورد بێكەس بوو، بۆ لەباربردنی چەند ماددەیەكی سیڤەر بوو كە جۆرێك لەدەوڵەتی دەبەخشییە گەلی كورد». هەروەها باسی لەوەشكرد ئەوەی زۆر كاریگەری هەبوو دەوڵەتی ئەوسای توركیا بوو بەسەركردایەتی ئەتاتورك، بە مانەوەی كوردستان بەداگیركراوی چەندین كارەساتی بەسەر گەلی كورددا هێناوە، چەندین شۆڕش دواتر سەریانهەڵدا و تائێستاش بەردەوامە. ئەو ئەندامەی سەركردایەتی یەكێتی پێشیوایە دەبێت كورد بەخۆیدا بچێتەوە و یەكگرتوو بێت تا ئەو كارەساتە دووبارە نەبێتەوە، دەسەڵاتدارانی هەرێم و رۆژئاوای كوردستانیش دەبێت كوردایەتیەكی بێ دروشم پەیڕەو بكەن، دەشڵێت:» دەبێت كورد وانەیەكی زۆری لە پەیماننامەی لۆزان وەرگرتبێت و ئەو دانیشتنەش ئەمساڵ لەلۆزانی سویسرا كرا ببێتە بەشێكی گرنگ بۆ ئاوڕدانەوە لەخەڵكی كوردستان بەتایبەت ئەو وڵاتانەی كە كوردستانیان دابەشكرد». «ئەو وڵاتانەی پەیماننامەكەیان واژۆكرد خۆیان بە ئاڵاهەڵگری مافی مرۆڤ و تەنانەت مافی ئاژەڵیش دادەنێن، بۆیە پێویستە پابەندی پرەنسیپەكانی خۆیان بن و فشار بكەن بۆ ئەوەی داگیركەرانی كوردستان كۆتایی بەسەركوتی كورد بهێنن، بەتایبەت لەباكور و رۆژئاوا دەبێت رێ لە پێشێلكاریەكانی توركیا بگرن و لەڕۆژهەڵاتیش ئازارەكانی خەڵكی كوردستان تادێت زیاتر دەبێت، لەباشوری كوردستانیش كێشەی ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بەردەوامە، ئەمانە هەمووی ئازارەكانی خەڵكی كوردستانن و دەبێت رابوەستێندرێن». بێستوون سابوراوایی وای وت. ئەندامێكی مەجلیسی پژاك ئەوە دەخاتەڕوو كە ئێستاش نەیارانی كورد سەرەڕای ناكۆكیەكانیان دژی كورد رێككەوتنیان هەیە. جوامێر مارابی ئەندامی مەجلیسی پژاك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت» هێشتا كورد لەئاستی حزب و پارتەكانیدا كە بەداخەوە بەشێكی زۆر لەكۆمەڵگای كوردستانیش بەسەریاندا دابەش كراوە، پارچە پارچەو بڵاوە، هێشتاش زلهێزەكان لە رێگەی سەودا كردن لەگەڵ داگیركەرانی كوردستان لەهەموو پارچەكان و بۆ دابینكردنی بەرژەوەندییەكانی خۆیان، دەیانەوێ جارێكی دیكە لە درەوەی ئێرادەی كوردان، بڕیار لە سەر چارەنووسیان بدەن». هێمای بۆ ئەوەشكرد كە داگیركەرانی كوردستان سەرەڕای هەر ناكۆكییەك كە لەنێوان خۆیاندا هەیانبێت، لەسەر پرسی كورد و بەرەنگاربوونەوەی مافەكانی گەلی كورد، هاودەنگن. «سەردەمەكە گۆڕاوە كوردی ئێستا، كوردی سەد ساڵی پێشوو نییە، لەدوای پەیمانی لۆزانەوە، بەدەیان پارت و رێكخراوە دامەزراون هەر كامیان بەپێی سەنگی خۆیان رۆڵیان هەبووە، ئەگەرچی لە ئاستی پارتەكاندا پارچە بوون هەیە، بەڵام لە ئاستی گەلدا، یەكێتییەكی بەهێز هەیە و گەلی كورد بەخوێنی خۆی ئەو سنوورە دەستكردانەی سڕیوەتەوە، دوو پارچە لە كوردستان، كورد خۆی بەڕیوەی دەبات». جوامێر مارابی وای وت. ئەو ئەندامەی مەجلیسی پژاك دەشڵێت: ئێستا قۆناغی ئەوەیە دەستنیشانی بكەین كەكێ ناهێڵێت كورد یەك بگرێت، خوێندنەوەی راست و دروست بۆ قۆناغی ئێستا بكرێت دەتوانرێت هەنگاوی راست و دروست هەڵبگیرێت. جوامێر مارابی پێیوایە سەردەمی كڕوزانەوە و پاڕانەوە بەسەر چووە و دەڵێت:  كە تۆ بەهێز بوویت، دۆست و دوژمن بەجدی وەرت دەگرن، بەڵام مەترسی بەردەوامی ئەو جۆرە رێككەوتنانە كە مافەكانی گەلی كوردیان تێدا كراوەتە قوربانی، لەئارادایە. ئەندامێكی سەركردایەتی حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران پێی وایە نەبوونی یەكڕیزی كورد رۆڵی هەبووە لەسەرخستنی ویستی داگیركەران كاوە بەهرامی ئەندامی سەركردایەتی حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد دابەشكردنی خاكی كوردستان لەقۆناغە جیاوازەكاندا  بەسەر چوار جوگرافیای جیاواز، ئەو دەرفەتەی بۆ رەخساندن كە لەهەلومەرجە نێودەوڵەتی و ناوچەیەكان بۆ سەركوت و چەوسانەوەی گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەت كەڵك وەربگرن. هەروەها وتیشی:» حاشاهەڵنەگرە نەبوونی یەك وتاری نێوان نەتەوەی كورد و پاڵپشتی و خیانەتی ناوخۆیی دەوری سەرەكییان لەسەرخستنی ویستی داگیركەران و وڵاتانی بەرژەوەندیخواز لەئاستی نێوەدەوڵەتی هەبووە و ئەگەر تێروانینمان بەنیسبەت بارودۆخی ئەمرۆ و هاوكێشە سیاسییەكان نەبێ گەلێك لۆزانی دیكەمان بۆ دووپات دەبێتەوە. «لەو باوەڕەدام لایەنە كوردیەكان و بەرزبوونەوەی ئاستی هەستی نەتەوایەتی نەتەوەی كورد لەم سەردەمەدا، زۆر باش ویست و خواستی پیلانەكانی دژ بە نەتەوەكەمان دەرك دەكەن ، بەس بەداخەوە هەندێك بەرژەوەندی تەسكی حزبی و تاكەكەسی زۆر جار هاندەرن بۆ ئەوەی زلهێزەكان بە لەبەرچاگرتنی قازانج و بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان ئێمەی كورد بكەنە قوربانی» كاوە بەهرامی وا دەڵێت. ئەو ئەندامەی سەركردایەتی حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران پێشیوابوو كە هەلومەرجەكە هەستیارە و دەبێ پاراستنی بەرژەوەندی باڵای نەتەوەییمان لەسەرووی هەموو ویستە حزبی و بچووكەكانەوە بێ ، چونكە گەر تووشی كارەساتی دیكەی چەشنی لۆزان بن ئەوە هەمووان تێدا زەرەرمەند دەبین. نوێنەری پەیەدە لەهەرێمی كوردستان دەڵێت كورد دەستكەوتی بەدەستهێناوە لەئێستادا، بەڵام پێویستە لایەنە سیاسییەكان ناكۆكیەكانیان چارەسەربكەن. جاویدان كەمال، نوێنەری پەیەدە لەهەرێمی كوردستان بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد بارودۆخی كورد وەك ١٠٠ ساڵ پێشتر نییە، ئەو كاتە كورد نەیتوانی دەنگی بگەیەنێتە لۆزان، ئەمڕۆ كورد لەلۆزان پاش ١٠٠ساڵ كۆنفڕانسێك سازدەكات بۆ ئەوەی بڵێن پەیماننامەی لۆزان رەتدەكاتەوە تا كۆمەڵگای نێودەوڵەتی پێداچوونەوەیەك بەپەیمانننامەی لۆزاندا بكات. جاویدان وتیشی:» هەموو ئەو نەهامەتی و جینۆسایدانەی بەسەر كورددا هات دەرئەنجامی پەیماننامەی لۆزان بوو بەڵام كورد توانیویەتی لەم ١٠٠ ساڵەدا بەرخۆدانی خۆی بكات و دەستكەوتی گەورە بەدەستبێنێت، بۆ نموونە لەباشوری كوردستاندا توانیویەتی فیدڕالیزمی بەدەستبێنێت، لەڕۆژئاوای كوردستانیش خۆسەری رۆژئاوای دامەزراندووە». جاویدان كەمال دەشڵێت: كورد بەدونیای نیشانداوە كە لەئێستاداو پاش شەڕی داعش فاكتەرێكی سەرەكییە لەنەخشەی نێودەوڵەتی و توانیویەتی ئاسایشی ناوچەكە بپارێزێت، پاش لۆزان كوردستان لەلایەن چوار دەوڵەتەوە داگیركراوەو لەئێستادا گەلی كورد بەیەك دەنگ داوای مافی چارەی خۆنووسین دەكەن، رەنگە لەنێوان پارچەكاندا هەندێك لاوازی هەبێت. « لەناو سیاسەتی نێودەوڵەتیدا بەلایەنی كەمەوە داواكاری ئەوە هەیە كەگەلی كورد وەك نەتەوەیەك مافی پارێزراوبێت، داوادەكەین لەو لایەنانەی كە پەیماننامەی لۆزانیان واژۆ كردووە بێنە ژێر باری بەرپرسیارێتی و سنوورێك دابنێن بۆ  جینۆسایدی گەلی كورد، زۆر گرنگە لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان لایەنە سیاسیەكان زیاتر هەوڵبدەن رێكبكەون و پەیوەندی نێوان پارچەكانی كوردستان بەهێزتربكرێت». نوێنەری پەیەدە لەهەرێمی كوردستان وای وت. وتەبێژی كۆمەڵی دادگەری: جگە لەوڵاتانی زلهێز وڵاتانی ئیسلامی ستەمیان لەگەلی كورد كردووە محەمەد حەكیم، وتەبێژی كۆمەڵی دادگەری كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی دووپاتكردەوە كە دۆخی نێودەوڵەتی و جیهان لەئێستاداو لەكاتی ئەنجامدانی پەیماننامەكەدا جیاوازی هەیە و تێڕوانینی جیهان بەرامبەر بەدۆزی كورد وەك خۆیەتی. وتەبێژی كۆمەڵی دادگەری وتیشی:» نەمزانیوە كورد ئەمڕۆی لەڕۆژی پێشتر باشتربووبێت، پێموایە كورد لەمكاتە خراپتر نابێت، هەر وەك ئەو كاتەیە هەمان ئەقڵیەتی بەڕێوەبردن و پێشبینی هەیە، بەڵام بەپێی پێی پێشكەوتنەكانی جیهان كوردیش گۆڕاوە لەهەندێك رووەوە. «كورد هیچی نەكردووە تا جارێكی دیكە نەبێتەوە بەقوربانی و هیچیشی پێناكرێت، هۆكاری سەرەكیش ئەوەیە كە بەرژەوەندی نێودەوڵەتی وا دەخوازێت كە كورد هیچ نەبێت، هەندێكیشی خراپی كورد خۆیەتی و یەكگرتوو نییەو هیچ ستراتیژییەكی بۆ داهاتووی خۆی نییە و سود لەهەل و دەرفەتەكان نابینێت». محەمەد حەكیم وای وت. وتەبێژی كۆمەڵی دادگەری دەشڵێت: پێموایە بنەڕەتی ئەوەی كەچیبكات ئەوەیە كە یەكگرتوو بێت، ئەو لەبەشێكیدا كەباشوورە یەكگرتوو نیە چ جا لەپارچەكانی دیكە لەهیچ پارچەیەكداو چەند لایەن هەبێت یەكتر ناخوێننەوە. هەروەها محەمەد حەكیم باسی لەوەشكرد هیچ ئەنجومەنێك نییە كە هەموو كورد لەخۆ بگرێت، تەنها كۆنگرەی نەتەوەیی هەبوو ئەویش دوو لایەن كە پەكەكەو پارتین بوون بەگرفت لەنێوانیان و ئەو كۆنگرەیەش نەگیرا . وتەبێژی كۆمەڵی دادگەری ئەوەشی خستەڕوو: لایەنە كوردییەكانی هەرێم نەیانتوانیووە پێشمەرگە یەكبخەنەوەو ئەمریكاش هەڕەشەی بڕینی هاوكارییەكان دەكات، ستەمێكی گەورە لەلایەن وڵاتانی زلهێزو جیهان و وڵاتە ئیسلامییەكان و دراوسێكانەوە بەرامبەر بەكوردو میللەتی كورد كراوەو ئەم میللەتە مافی خۆیەتی خاوەن دەوڵەت بێت.

هاوڵاتی عەلی عەلاق، پارێزگاری بانکی ناوەندی لەبارەی نرخی دینار بەرامبەر بە دۆلار دڵنیایی دەدات و رایدەگەیەنێت، بەرزبونەوەی بەهای دۆلار کاتییە.  پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق ڕاگەیەندراوێکی لەسەر نرخی ئیستای دۆلار بڵاوکردەوە و تێیدا هاتوە، کۆمەڵێك ڕێکار بۆ دابەزاندنی نرخی دۆلار گیراونەتەبەرو هیچ ئاماژەیەك نییە بۆسزاندانی بانکی دیکە و پێداچونەوە بۆ کاری ئەو بانکانە دەکەین کە سزادراون. وتیشی، نرخی ئێستای دۆلار کاتییە و دادەبەزێت دوای جێبەجێکردنی ڕێکارە نوێکان. پارێزگاری بانکی ناوەندی ئەوەشی ڕونکردەوە ،ئەو بڕە دۆلارەی ڕۆژانە بانک لە پەنجەرەکانەوە دەیفرۆشێت، ئەوە خستنەڕوی دۆلار نییە، بەڵکو ئەو بڕەیە کە داواکراوە لەڕێگەی سەکۆی ئەلیکترۆنی بانکەوە بۆ ئەوەی بەو کەسانە یاخود بانک و لایەنانە بفرۆشێت. هاوکات بەهای دینار بەرامبەر دۆلاری ئەمریکی بەردەوامە لە دابەزین، دوانیوەڕۆی ئەمڕۆ بەهای 100 دۆلار گەیشتە زیاتر لە 157 هەزار دینار، ئەمەش بۆ سزادانی چەند بانکێکی عێراق دەگەڕێتەوە لەلایەن ئەمریکاوە.      

كاكەلاو عەبدوڵا 100ساڵ تێدەپەڕێت بەسەر پەیماننامەی لۆزان، ئەو پەیماننامەیەی خەونی كورد و چەند كەمە نەتەوایەتییەكی تری لەباربرد و نەخشەی توركیای ئیستای داڕشت، بەڵام هێشتا ئەو پەیماننامەیە كاریگەری خۆی هەیە و بەرپرسانی توركیا چاویان لەوەیە نەخشە گەورەكەی سەردەمی عوسمانی بگەڕێننەوە، كە تێیدا هەرێمی كوردستان و چەند ناوچەیەكی تر لەژێر دەسەڵاتی توركیا بێت. لە چەند دەیەی رابردوودا جموجوڵە سەربازی و سیاسییەكانی بەرپرسانی توركیا بە سەركردایەتی سەرۆككۆماری توركیا، رەجەب تەیب ئەردۆغان، بۆ بەدیهێنانەوەی ئەم خەونە زیاتر و زیاتر بووە و چەندین هەوڵ دراوە كە بە ناراستەوخۆ ئاماژەیە بۆ بەرجەستەكردنی ئامانجەكەیان. بەپێی راپرسییەكی ناوەندی كۆندای توركی، لەسەدا نزیكەی نیوەی خەڵكی توركیا باوەڕیان وایە لەدوای 24ی تەمموزی 2023 پەیماننامەی لۆزان بەسەردەچێت و توركیا جارێكی تر لەو كۆت و بەندە دەردەچێت كە بۆی دیاریكراوە، بەمەش دەبێتەوە وڵاتێكی زلهێزی جیهان. ساڵی رابردوو، نوری مالیكی سەرۆكوەزیرانی پێشووتری عێراق بە راشكاوانە رایگەیاند، بەرپرسانی توركیا «دەڵێن لە 2023 ئەو شوێنانەی بە تاڵان بردراوە لێیان، دەوكەوێتەوە دەستیان كە مەبەستیان لێی موسڵە، موسڵیش كوردستان لە خۆدەگرێت.» ئەم بیرۆكەیە تەنها لای بەرپرسانی ئێستای توركیا بوونی نییە، بەڵكو بەرپرسانی پێشووتری وڵاتەكە ئەم بیرۆكەیەیان هەبووە و تەنانەت مەسعود بارزانی، سەرۆكی ئێستای پارتی دیموكراتی كوردستان، لە كتێبە نوێیەكەی باس لەوە دەكات 33 ساڵ لەمەوبەر تورگوت ئۆزاڵ، سەرۆكی پێشووتری توركیا، پێی وتووە كە دەیەوێت كوردستان بخاتەسەر توركیا.   پەیماننامەی لۆزان و پەیوەندی بە كوردەوە دوای ئەوەی لە ساڵی 1918 جەنگی یەكەمی جیهانی كۆتایهات، وڵاتە زلهێزەكانی ئەوروپا ئاگربەستی مودرۆسیان لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی مۆركرد، كە بە پیاوە نەخۆشەكەی بۆسفۆر ناسرابوو، كە تێیدا دەوڵەتی عوسمانی خۆبەدەستەوەدانی خۆی راگەیاند. دواتر و لە 10ی ئابی 1920 پەیماننامەی سیڤەر مۆركرا كە بەپێی پەیماننامەكە خاكی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی دابەش دەكرا و دواتریش كورد و ئەرمەن و چەند كەمە نەتەوایەتییەكی تر دەیانتوانی خەونی سەربەخۆیی بەدەیبهێنن. بەڵام ئەم پەیماننامەیە لەلایەن بزوتنەوەی رزگاریخوازی تورك بە سەركردایەتی مستەفا كەمال ئەتاتورك رەتكرایەوە و هەوڵ بۆ ئەنجامدانی پەیماننامەیەكی تر درا. لە كۆتاییدا و لە 24ی تەمموزی 1923، پەیماننامەی لۆزان مۆركرا. پەیماننامەكە بەئامادەبوونی نوێنەری توركیا و ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا، ئیتاڵیا، یابان، یۆنان، هەروەها شانشینی رۆمان و چەند وڵاتێكی تر لە شاری لۆزان لە سویسرا مۆركرا كە تێیدا نەخشەی ئێستای توركیا دیاریكرا و لەبەرامبەردا توركیا دەستبەرداری ئەو ناوچانە بوو كە لەژێر دەستی دەوڵەتی عوسمانی بوون وەك عێراق و سوریا و چەند وڵاتێكی تری عەرەبی. پەیماننامەكە واشیكرد كە خەونی سەربەخۆیی كورد لەبارببات و بەشێوەیەكی كردەیی كوردستانی بەسەر چوار پارچەدا دابەش كرد. گەڕانەوەی ویلایەتی موسڵ لە ماددەكانی پەیمانناكە ویلایەتی موسڵ، كە ئەوكات تەواوی هەرێمی كوردستانی ئێستاش دەگرتەوە، درا بە عێراق. لە ساڵی 1920 لە پەرلەمانی توركیا نەخشەی توركیای ئێستا دارێژرا لەژێر گرێبەستی نیشتمانی كە بە توركی بە «میساكی میللی» ناسراوە. لەگرێبەستەكەدا ئەوە هاتووە كە پارێزگا یا ویلایەتی موسڵی عوسمانی دەبێت بەشێك بێت لە پارێزگایەكی توركیا. بەپێی راپۆرتێكی میدیا یۆنانییەكان كە هێشتا پشتراستنەكراوەتەوە، لە ساڵی 2016 رەجەب تەیب ئەردۆغان لە كۆبونەوەی ئاسایی كابینەكەیدا وتویەتی، «چیتر ناكرێت توركیا بەم شێوەیەی ئیستا بمێنێتەوە، دەبێت بەجۆرێك دۆخی ئێستا بگۆڕێت، یان هەنگاو بەرەو پێشەوە دەنێین یان بچوك دەبینەوە، من سورم لەسەر ئەوەی هەنگاو بەرەو پێش بنێم.» هاوكات دەنگۆی ئەوەش هەیە كە لە وتارێكی تریدا سەرۆككۆماری توركیا ئەمەی وتبێت، «هەندێك مێژوونوسان بڕوایانوایە گرێبەستی نیشتمانی قوبرس، حەلەب، موسڵ، هەولێر، كەركوك.... لەخۆبگرێت.» سەرۆككۆماری توركیا و بەرپرسانی تری وڵاتەكە ئەوەیان نەشاردووەتەوە كە دژی پەیماننامەی لۆزانن و پێیانوایە توركیای قەتیس كردووە. ساڵی رابردوو لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا، نوری مالیكی، سەرۆكوەزیرانی پێشووتری عێراق و سەركردەی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا، باسی لەوە كرد توركیا «چاوی» لە عێراق و هەرێمی كوردستانە بەوپێیەی بۆ بەهانە دەگەڕێت بۆ بەئامانج گرتنی ناوچەكە. مالیكی باسی لەوە كرد بەرپرسانی توركیا «دەڵێن لە 2023 ئەو ناوچانەی لە توركیا بە تاڵان بردراوە دەگەڕێتەوە سەر توركیا كە موسڵە، ئەمەش هەموو كوردستان دەگرێتەوە.» لەساڵی 2021 رەجەب تەیب ئەردۆغان لە وتارێكیدا رایگەیاند توركیا ئامادەیە وەك وڵاتێكی «بەهێزتر، سەربەخۆتر و گەشەسەندووتر» پێ بنێتە ساڵی 2023ەوە «لەڕووی ئابوری، سەربازی، سیاسی، هەروەها دیبلۆماسییەوە.» «پەیماننامەكە لە ساڵی 2023 كۆتایی دێت و ئەوانیش مەبەستیان ئەوەیە»، مالیكی وای وت بە جەختكردنەوە لەسەر ئەوەی ئەنقەرە دەیەوێت ناوچە كوردی و عێراقییەكان دووبارە كۆنترۆڵ بكاتەوە.   ئایا پەیماننامەی لۆزان وادەی بەسەرچوونی هەیە؟ بەپێی راپرسییەكی ناوەندنی توێژینەوەی كۆندای توركی، نزیكەی نیوەی خەڵكی توركیا و لەسەدا %43ی خوێندكارانی دەرچووی زانكۆ باوەڕیان وایە پەیماننامەی لۆزان ئەمساڵ بەسەر دەچێت و دەنگۆی ئەوە هەیە كە «ماددە نهێنییەكانی» پەیماننامەكە ئەمساڵ ئاشكرا بكرێن. ئەوانەی باوەڕیان بەم بیركردنەوەیە هەیە دەكەونە چوارچێوەی تیۆری پیلانگێڕی و بە بڕوای ئەوان بەسەرچوونی پەیماننامەكە توركیا لە كۆت و بەندی رۆژئاوا رزگار دەكات. ئەوان پێیانوایە دوای بەسەرچوونی پەیماننامەی لۆزان توركیا دەتوانێت سەرچاوە وزەییەكانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی جارێكی تر وەربگرێتەوە و دووبارە توركیا ببێتەوە بە دەوڵەتێكی زلهێز. بەپێی پەیماننامەكە، لە هیچ یەكێك لە بەندەكانیدا كە 143 بەندە، هیچ بەسەرچوونێك نییە و بەرواری تەواو بوون لە پەیمانناماكە نییە، بۆیە لە واقیعدا هیچ راستییەكی مێژووی نییە لەو بارەیەوە كە پەیماننامەكە بەسەر بچێت، بەڵكو تەنها ئەم باوەڕە لە تیۆری پیلانگێڕیدا سەریهەڵداوە، بەتایبەتی لە توركیا پەرەی پێ دەدرێت. ئەم بیرۆكەیە لە ناوەراستی سەدەی بیستەوە بوونی هەیە و ئەكادیمی و كەسانی نوخبەی توركیا پەرەی پێدەدەن و لە نوسینەكانیاندا دیارە كە پەیماننامەی لۆزان بە «پیلان»ێكی جولەكە ناو دەبەن. ئەوان دەڵێن كە پەیماننامەكە شكستێكی گەورەیە بۆ توركیا چونكە رێگەیەیدا بە لەناوچوونی خەلافەتی عوسمانی لە ساڵی 1924 و كۆتای بە «یەكگرتوویی ئیسلام» هێنا.   جموجوڵە سیاسیو سەربازییەكانی توركیا لەماوەی دەسەڵاتیدا ئەردۆغان چەندینجار رەخنەی لە پەیماننامەی لۆزان گرتووە چونكە پێیوایە پەیماننامەكە سنورێكی كەمێكی هێشتووەتەوە بۆ وڵاتەكەی. لەچەند ساڵی رابردوودا توركیا لەشكركێشی بۆ سوریا ئەنجامداوە، هێزی سەربازی ناردووە بۆ لیبیا و هەروەها دەستدرێژی كردووەتە سەر خاكی هەرێمی كوردستانیش، ئەمە جگە لەوەی كە چەندین جار هەڕەشەی داگیركردنی بەشێك لە یۆنانی كردووە كە پێیوایە سەر بە توركیایە. لەساڵی 2016ەوە توركیا چەندین ئۆپەراسیۆنی زەمینی و ئاسمانی لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا ئەنجامداوە كە دواینیان ئۆپەراسیۆنی چنگی قوفڵە كە ساڵی 2022 رایگەیاند. توركیا دەڵێت ئەم ئۆپەراسیۆنانە بۆ لەناوبردن و كەمكردنەوەی هێزی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)یە. ساڵی رابردوو محەممەد ئەمین پێنجوێنی، سیاسییەكی كورد و هاوەڵێكی نزیكی عەبدوڵا ئۆجەلان لە ساڵانی رابردوودا، لە لێكدوانێكیدا رایگەیاند كە ئۆپەراسیۆنەكانی توركیا بۆ سەر خاكی هەرێم ئامادەكارییەكن بۆ ئۆپەراسیۆنی گەورە كە رەنگە لە 2023 دەست پێبكات، ئەمەش بۆ كۆنترۆڵكردنەوەی ئەو بەشانەی عێراق كە پیشتر بەشێك بوون لە دەوڵەتی عوسمانی. «من پێموایە ئەم ئۆپەراسیۆنانە ئامادەكارییەكە بۆ ئۆپەراسیۆنێكی فراوانتر لەلایەن سەرۆككۆماری توركیا، وەزیری بەرگری، هەروەها هەواڵگری توركیا كە دەڵێن پەیماننامەی لۆزان و سایكس بیكۆ لە 2023 كۆتایی دێن، بۆیە ئەوان پلانی هێرشێكی فراوان دادەڕێژن بۆ سەر كوردستان كە سەرەتا لە موسڵ بۆ كەركوك دەست پیدەكات،» محەممەد ئەمین پێنجوێنی وا وت. بەپێی نەخشەیەكی 2022 كە سەرۆكایەتی توركیا بڵاویكردەوە و دواتر سڕییەوە، توركیا 40 بنكەی سەربازی لەنێو خاكی عێراقدا هەیە كە بەشێكی زۆری لە هەرێمی كوردستانە. ساڵی رابردوو وەزارەتی بەرگری عێراق ئاشكرایكرد توركیا چوار هەزار سەربازی لە خاكی عێراقدا هەیە (بەشێكی زۆری لە هەرێمی كوردستانە) و لە هەندێك لە ئۆپەراسیۆنەكانیدا 105 كیلۆمەتر خاكی وڵاتەكی بەزاندووە. چەندین جار سەرۆككۆماری توركیا باسی لە چارەنوسی توركمانەكانی عێراقیش كردووە كە بەشێكی زۆریان لە پارێزگای كەركوك دەژین و هەست دەكەن كە پەیوەستن بە توركیاوە. لەوبارەیەوە محەممەد ئەمین پێنجوێنی دەڵێت، «توركیا هێزێكی سەربازی بۆ توركمانەكان لە كەركوك دامەزراندووە تا ئامادەیان بكات بۆ كاتی هێرشەكە بۆ ئەوەی بتوانن كەركوك كۆنتڕۆڵ بكەن. توركیا پەكەكە وەك بەهانەیەك بەكاردەهێنێت بۆ داگیركردنی بیرە نەوتییەكان و سەرچاوەكانی گازی سروشتی لە باشوری كوردستان.» هەرچەندە كە ئاماژەكان دەڵێن كە رەنگە توركیا چاوی لە هەرێمی كوردستان بێت، بەڵام لە واقیعدا ئەنجامدانی ئەم كارە قورسە بەهۆی ئەوەی دەبێت توركیا بەهانەی یاسایی و پراكتیكی هەبێت بۆ كۆنترۆڵكردنی خاكی هەرێم و عێراق، ئەمە جگە لە قایلكردنی كۆمەڵگەی نیودەوڵەتی و بەرپەرچدانەوەی هێزی بەرەنگاری كورد و نەتەوەكانی تر. «نیازی توركیا گۆڕینی سنور و زیادكردنی خاكی موسڵ نییە بۆ سەر خاكی خۆی، بەڵكو تەنها دەیەوێت دەنگی خۆی هەبێت لە بنیادنانەوەی عێراق و سوریا هەروەك چۆن ئەمریكا، بەریتانیا، فەرەنسا، ئەڵمانیا، هەروەها ئێران هەیانە،» ڤێردا ئۆزەر، رۆژنامەنوس و ستوونوسی توركی وا دەڵێت.   سەرۆكی توركیا بە بارزانی وتووە كوردستان دەخاتە سەر توركیا مەسعود بارزانی لە كتێبە نوێیەكەی بەناوی «بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد – بەرگی پێنجەم» باس لە گفتوگۆیەك دەكات لەنێوان خۆی و تورگوت ئۆزاڵ ، سەرۆكی پێشووتری توركیا لە ساڵی 1991 و دەڵێت كە ئۆزاڵ پێی وتووە نیازی ئەوەی هەیە كوردستان بخاتە سەر توركیا. لەگفتوگۆكەدا ئۆزاڵ ئەوە بە بارزانی دەڵێت كە ئەو قسانەی بگەیەنێت بە ئیدارەی جۆرج بۆشی باوك، كە ئەوكات سەرۆكی ئەمریكا بووە، تا بزانێت ئەوان بۆچوونیان چییە لەسەر بابەتەكە. «كاتێك چووی بۆ ئەمریكا، پرسیار لە ئەمریكییەكان بكە بزانە بۆچوونیان چییە لەسەر ئەوەی توركیا كوردستانی عێراق بخاتە سەر خۆی لەچوارچێوەی سیستەمێكی فیدڕاڵی یان كۆنفیدڕاڵی،» بارزانی لە كتێبەكەیدا ئەمەی نوسیووە كە دەڵێت ئۆزاڵ ئەم قسەیەی كردووە لەكاتێكدا كە لە ئەستەنبوڵ بووە و نیازی وابووە بە سەردانێكی فەرمیی بچێتە واشنتن. سەرۆكی پارتی ئەوەشی ئاشكرا كردووە كە ئۆزاڵ ئەم داواكارییەشی پێشتر لە جەلال تاڵەبانی، سەرۆكی پێشووی یەكێتی، كردووە. ئۆزاڵ باسی لە پەیماننامەی لۆزان كردووە بۆ بارزانی و پێی وتووە، «توركیا دووچاری نادادییەكی گەورە بوویەوە كاتێك ویلایەتی موسڵی لێسەندرا.»  

هاوڵاتی ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو بڵاویکردۆتەوە، کە لە ماوەی پێنج ڕۆژدا دوو هاوڵاتی  لەژێر ناوی "ئیرتداد و کفر" هێرشیان کراوەتە سەر و کوژراون. وەک لە بڵاوکراوەکەی هەنگاودا هاتووە، رۆژی سێ شەممە ٢٥ی تەمووز، کرێکارێکی خەڵکی شاری سەقز بە ناو "فارۆق رەشیدی" تەمەن ٣٥ ساڵ،  و دانیشتووی گەڕەکی حەماڵئاوا، لە لایەن ئەو گروپانەوە هێرشکراوەتەسەری و کوژراوە.  بە پێی سەرچاوەکانی هەنگاو، ناوبراو خێزاندار بووەو مناڵێکی تەمەن ٦ ساڵانی هەیە. هەر لەم پەیوەندەدا، رۆژی پێنج شەممە ٢٠ی تەمووز، کەریم قەوامی خەڵکی شاری سنە بەهەمان شێوە کوژراوەو برای ناوبراو بە ناوی خالید قەوامی بە خەستی بریندار بووەو لە نەخۆشخانە لە ژێر چاودێری پزیشکیدایە.  جێگای ئاماژەیە کەهێزە حکوومەتیی و ئەمنییەکان بە هیچ شێوەیەک دەستتێوەردانیان نەکردوو. هەنگاو ئاماژە بەوە دەدات :"لەماوەی ساڵانی ڕابردوودا، گرووپە توندڕەوەکان لە رۆژهەڵاتی کوردستان لە ڕێگای کەناڵی ئینستاگرامی و تێلێگرامییەوە ڕاستەوخۆ  هەڕەشەی کوشتن لە هاووڵاتییان دەکەن."

هاوڵاتی لەنوێترین دانیشتنی دادگای هەولێر سەبارەت بەدادگایكردنی زیندانیانی بادینان، سزای چوار ساڵ زیندانی بۆ شێروان شێروانی نوێكرایەوە، لەكاتێكدایە بڕیاربوو لەمانگی ئەیلوولی ئەمساڵ ئازادبكرێت. بەپێی ڕاپۆرتی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاو رێكخراوە نێودەوڵەتییەژكان هەرێمی كوردستان ژینگەیەكی لەبار نییە بۆ ئازادی رادەربڕین و رۆژنامەگەری.  بەپێی ئامارێكی رێكخراوی (سی پی تی) لەساڵی رابردوودا لەسەرتاسەری عێراقدا پێنج رۆژنامەنووس لەزینداندا بوون و هەر پێنجیان خەڵكی هەرێمی كوردستان بوون. كامەران عوسمان، ئەندامی تیمی كوردستانی عێراقی رێكخراوی (سی پی تی) لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» درێژكردنەوەی ماوەی زیندانی شێروان شێروانی بەدڵنیایەوە لەڕووی نێودەوڵەتییەوە كاریگەری لەسەر ناو و ناوبانگی هەرێمی كوردستان و سیستەمی دادوەرییەكەی دەبێت». باسی لەوەشكرد كە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاو نوێنەرایەتی وڵاتان  ناڕەزایەتییان دەربریوە، ئەوەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی كەپێیانوایە هەرێمی كوردستان چیدیكە شوێنێكی سەلامەت نییە بۆ ئازادی رۆژنامەگەری. «درێژكردنەوەی ماوەی زیندانیكردنی شێروان نیشاندەری ئەوەیە كەبەرپرسانی حكومەتی هەرێم بەگرنگیەوە ئەم راپۆرتانەیان وەرنەگرتووەو هەر بەوشێوەیە لێی تێگەیشتوون كە چۆن لەمیدیایەكەوە رەخنە لەحكومەت بگیرێت». كامەران عوسمان وای وت. ئەو ئەندامەی تیمی كوردستانی عێراقی رێكخراوی (سی پی تی) ئەمریكی دەشڵێت: بەدڵنیاییەوە كونسوڵخانەكان كۆبوونەوەیان دەبێت و كۆمەڵگای نێودەوڵەتیش لەسەر ئەو بابەتە بێدەنگ نابێت، چاوەڕێ دەكرێت لەم هەفتەیەدا كۆمەڵێك هەڵوێست بنوێنرێت كە ئەمەش  بۆ ناوو ناوبانگی هەرێمی كوردستان زۆر خراپە. سەبارەت بەكەیسی هاوشێوە كامەران عوسمان ئەوەی خستەڕوو، كەیسی هاوشێوە ئێجگار زۆرە لەهەرسێ پارێزگای هەرێمی كوردستانداو رۆژنامەنووسان رووبەڕووی هەڕەشەو ترس و لێدان دەبنەوە، بەڵام كەیسی زیندانیانی بادینان جیاوازەو بە بەرنامە داڕێژراوتر كاری لەسەركراوە. بەپێی ئامارێكی ڕێكخرای (سی پی تی) بەتەنها لەشەش مانگی رابردوودا نۆ رۆژنامەنووسی سەربەخۆ هەرێمی كوردستانیان جێهێشتووەو چیتر بەشوێنێكی سەلامەتیان نەزانیوە بۆ كاری رۆژنامەوانی و كەیسەكانیان كەیسی رۆژنامەوانین و خۆیان و خانەوادەكانیان رووبەڕووی هەڕەشەو ترس و تۆقاندان بوونەتەوە. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاووڵاتی،٨١ رۆژنامەنووس و چالاكوانی بادینان كە لە ٢٠٢٠ەوە دەستگیركراون تەنها  چواریان لەزینداندا ماون و ٧٧یان ئازادكراون. بارزان شێروانی، برای شێروان شێروانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» كەیسەكە بووەتە كەیسێكی سیاسی، لەسەرەتای دەستگیركردنیەوە شێروان فشاری زۆری لەسەر بووە، بەڵام ئیرادەی بەرزەو هیچ كاتێك تەنەزولی بۆ فشارەكان نەكردووە». براكەی شێروان شێروانی ئەو تۆمەتانەی ئاڕاستەی شێروان كراون رەتدەكاتەوەو بە»ناراست»وەسفیان دەكات و دەشڵێت:» راست نین و لەدادگاش نەسەلمێنراون، هاوڕێكانی شێروان وتیان رێگایان داوە كە پەنجەمۆر لەجیاتی ئەوان بكات و سكاڵاش دژی شێروان تۆمار نەكراوە،  لەدادگاش نەسەلمێنراوە كە ئەو پەنجەمۆرە هی شێروان بێت». سەبارەت بەپەیوەندی و سەردانیكردنی خانەوادەی شێروان بۆ زیندان بۆ لای كوڕەكەیان بارزان شێروانی ئەوەی روونكردەوە كەڕۆژانە دەتوانن قسەی لەگەڵ بكەن، بەڵام پەیوەندیكردن لەژێر چاودێری چڕدایەو گوێ لەهەموو پەیوەندییەكان دەگیرێت. هەروەها باسی لەوەشكرد كە بۆ سەردانیكردنیش ئەگەر بێت و كاتژمێر ٧:٣٠ی بەیانی بچن بۆ بینینی كاتژمێر ١١ تا ١١:٣٠ رێگە دەدەن یەكتر ببینن و كاتژمێر ١٢ش بینینی زیندانیان كۆتایی پێدێت. رەمەزان ئەرتیسی یەكێكە لەپارێزەرانی گیراوانی بادینان، لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كە لەساڵی 2022 داوای ئازادكردنی مەرجداریان بۆ ئەیاد كەرەم، شڤان سەعید، گۆهدار زێباری و هاریوان عیسا كرد، بەڵام نەكرا و دواتر داوایان كردووە  بڕیارەكە هەڵبوەشێنینەوە. هەروەها وتیشی:» هەموو گیراوان بەدەستی خۆیان واژۆیان كرد جگە لەگۆهدار زێباری، چونكە لەزیندانیی تاكە كەسیدا بوو و داوای كردبوو شێروان شێروانی لەبری ئەو واژۆ بكات، ئەویش واژۆی بۆ كردبوو، بەڵام دادگا لەسەر ئەو بابەتە بە چوار ساڵی دیكە سزای شێروانی داوە». «هەر چوار گیراوەكە هێندرانە پێش دادوەرو رایانگەیاند كەخۆیان دەسەڵاتیان بەشێروان شێروانی داوە واژۆ بكات و هیچ كێشەیەك لەسەر ئەو واژۆیە بۆ ئەوان دروست نەبووەو سكاڵایەكیان لەسەر ئەو نییە، بەڵام دادوەر هیچی نەوت و سزای دا»، رەمەزان ئەرتیسی یەكێكە لەپارێزەرانی گیراوانی بادینان وای وت. دادگای تاوانی هەولێر رۆژی 16-2-2021 بەتۆمەتی «تێكدانی ئاسایشی نیشتمانی» هەریەكە لە شێروان شێروانی، ئەیاز كەرەم، گوهدار محەممەدئەمین، هاریوان عیساو شڤان سەعیدی بەیەكی شەش ساڵ زیندانیكردن سزادا، مانگی شوباتی 2022 بەفەرمانی نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان 60%ی سزاكەیان، جگە لەشێروان شێروانی كە 50% بوو، كەمكرایەوە. بەپێی ئەو بڕیارەی نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان، بڕیاربوو مانگی ئەیلوولی ئەمساڵ شێروان شێروانی ئازاد بكرێت.

هاوڵاتی وەزیری دارایی عێراق داوایەكی پارتی دیموكراتی كوردستان رەتدەكاتەوە كە پشكی هەرێمی كوردستان بەدۆلار رەوانە بكرێت لەبری دیناری عێراقی. لەبارەی ئەنجامی كۆبوونەوەكانی هەفتەی رابردووی (جوتیار عادل)، سەرۆكی فەرمانگەی میدیا و زانیاری و ئەندامی وەفدی حكومەتی هەرێم بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ بەغداد رایگەیاند: لەو گفتوگۆیانەدا هەنگاوی باش نراوە. جوتیار عادل باسی لەوەشكردووە، دوو بابەتی دیكە ماون یەكەمیان پرسی داهاتە نانەوتییەكان و دووەمیش بابەتی پەیوەست بەتێچووی نرخی یەك بەرمیلی نەوتی بەرهەمهێندراو لەسەر ئاستی عێراق و هەرێم. بەپێی زانیارییەكان، هەفتەی رابردوو وەفدی حكومەتی هەرێم كە پارتی نوێنەرایەتی دەكات، لە رێگەی (مەسعود حەیدەر)، كە بریكاری وەزیری دارایی عێراقە، داوای لەوەزارەتی دارایی عێراق كردووە، پشكی هەرێمی كوردستان لەبودجە بەدۆلار بخرێتە سەر هەژماری بانكی هەرێم و بەهای دۆلارەكەش بەنرخی رەسمی بانكی ناوەندی بێت كە بۆ هەر 100 دۆلارێك 132 هەزار دینارە، بەڵام ئەو داوایە لەلایەن (تەیف سامی)، وەزیری دارایی عێراق رەتكراوەتەوە. پێش راگرتنی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازار، پارتی دیموكراتی كوردستان، لەڕێگای بانكی كوردستان، مانگانە 500 ملیۆن دۆلاری پارەی نەوتی گۆڕیوەتەوە بەدینار، كە بۆ هەر مانگێك 30 ملیۆن دۆلار قازانجی كردووە، بێ‌ ئەوەی ئەو پارەیە بگەڕێتەوە بۆ گەنجینەی حكومەتی هەرێم. كەمی كاش و نەختینەی دۆلار گرفتی بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان دروستكردووە كە بەشێكی زۆر لەداهاتی حزب بەدۆلار هەڵدەگیرێت.

هاوڵاتی بەپێی بەواداچونەكانی هاوڵاتی، وەزارەتی دارایی عێراق 800 ملیار دیناری بۆ هەرێمی كوردستان ئامادە كردووەو چاوەرێی بڕیاری محەمەد شیاع سودانی دەكات. ئەو لیژنەیەی بەغدا كەلەگەڵ وەفدی حكومەتی هەرێم كۆبونەوەیان ئەنجامداوە لێكۆڵینەوە لەو داتایانە دەكەن كە لەلایەن هەرێمەوە پێیان دراوەو چاوەروان دەكرێت تا رۆژی پێنجشەممە واتا سبەینێ سودانی لەگەڵ لیژنەكەی بەغداد كۆببێتەوەو ناردنی 800 ملیار دینار بۆ هەرێمی كوردستان یەكلایبكاتەوە.