کەشناسى: باران و وردە بەفر دەبارێت

مستەفا کازمی، ئاشکرای کرد کە بینیویەتی لە دوای لەسێدارەدانی تەرمی سەدام حسێن سەرۆکی پێشوتری عێراق، لەنێوان ماڵەکەی ئەو و ماڵی نوری مالکیدا فڕێدراوە و ڕاشیگەیاند بەهۆی گەندەڵی 600ملیاردۆلار بەفیڕۆدراوە. مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی پێشووی عێراق رایگەیاند، گەندەڵی سەرجەم دامودەزگاکانی عێراقی گرتووەتەوە و ئەوەش بووەتەهۆی بەهەدەردانی 600 ملیار دۆلار لە سامانی وڵات. ئەم وتانەی ، لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ رۆژنامەی “شەرقولئەوسەت” ڕاگەیاندوە و ئەمڕۆ لە هەژماری خۆی بڵاویکردۆتەوە، کازمی ئاماژەی بەوە داوه “کەسانێک هەن هەوڵی ناشیرینکردنم دەدەن و حکومەتەکەم بە بەرپرسیاری هەموو کەموکوڕییەکانی سیستمی سیاسی و حکومەتەکانی پێشوو لە بیست ساڵی ڕابردوودا دادەنێن”. کازمی باسی دۆسییەی گەندڵی کردوەو  وتوێتی، گەندەڵی زیاتر لە 600 ملیار دۆلاری لە سامانی عێراقی بەهەدەرداوە، کە بۆ بەرژەوەندیی تاکەکان و قەوارە حزبی و سەربازییەکان بەکارهێنراوە. سەرۆک وەزیرانی پێشوو دەڵێت، “بەداخەوە کەسانێک هەن دەیانەوێت مێژووی خراپی خۆیان لە حوکمڕانیدا پاک بکەنەوە، بۆ ئەمەش گەندەڵییەکانی چەندین ساڵی پێشوو دەخەنە ئەستۆی حکومەتی کازمی”. کازمی سەبارەت بە سەدام حوسێن، رایگەیاندووە، دوای لەسێدارەدانی هێنایان لەبەردەم ماڵەکەی من و ماڵی نوری مالکیدا فڕێدرا، بەڵام نوری مالکی بە پاسەوانەکانی راگەیاند کە رادەستی یەکێک لە شێخەکانی خێڵی ئەلنەدا “خێڵی سەدام حوسێن”ی بکەن، ئەوکاتە لە تکریت بەخاکسپێردرا. لەدرێژەی قسەکانی دەربارەی تەرمی سەرۆکی پێشتوری عێراق ڕایگەیاندوه، لەدوای ساڵی 2012 کاتێک داعش کۆنترۆڵی ناوچەکەی کرد، گۆڕەکە دەرهێنرا و تەرمەکە گواسترایەوە بۆ شوێنێکی نهێنی کە تا ئێستا کەس نایزانێت و دەستکاری گۆڕی کوڕەکانیشی کراوە.

وەزیری دارایی عێراق، ئەمڕۆ، تەواوبوونی ڕەشنووسی یاسای بودجەی فیدراڵی بۆ ساڵی 2023 و ناردنی بۆ ئەنجومەنی وەزیران بە مەبەستی گفتوگۆکردن و دەنگدان لەسەری ڕاگەیاند.  تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق ئەمڕۆ یەکشەممە 12ی3ی2023 لە بەیاننامەیەکدا کە ئاژانسی هەواڵی فەرمی عێراقی (ئینا) بڵایکردەوە، ڕایگەیاند "ڕەشنووسی یاسای بودجەی فیدراڵی بۆ ساڵی 2023 تەواو بووە و ڕەوانەی ئەنجوومەنی وەزیران کراوە بەمەبەستی گفتوگۆکردن و دەنگدان لەسەری"، ئاماژەی بەوەشکردووە، ئامادەکردنی پڕۆژەکە بەشێوەیەکی باش و ئابوریانە بووە ، کە بریتین لە مامەڵەکردن لەگەڵ کاریگەرییەکانی تەحەددیاتی ئابووری نێودەوڵەتی، ناوچەیی و ناوخۆیی.  ئاماژەی بەوەشکرد، "ڕەشنووسی بودجەی داهاتوو لەسەر ئەولەویەتەکانی گەشەپێدان و پشتگیریکردن لە تۆڕی پاراستنی کۆمەڵایەتی.  جەختیشی لەوە کردەوە، "بەدرێژایی چەند مانگی ڕابردووی حکومەتی نوێ کاری کردووە بۆ ئامادەکردنی بودجەیەک کە وەڵامی پێداویستییەکانی ئابووری عێراق بداتەوە و لەگەڵ پلانەکانی حکومەت و ئەو پاکێجە چاکسازییە دارایی و ئابوورییەدا یەکبگرێتەوە کە وەزارەت کاری لەسەر دەکات". بۆ تەواوکردن."

هاوڵاتی بەگوێرەی دواییین راپرسی کە لەبارەی دەنگی پارتە سیاسیەکان لە تورکیا ئەنجامدراوە، لە کاتێکدا کە لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠١٨دا پارتی داد و گەشەپێدان ئاکەپە ٤٢.٦ی دەنگەکانی بەدەستهێنابوو، بەڵام دەنگەکانی بۆ ٣١٪ دابەزیوە. کۆمپانیای لێکۆلینەوەی ئاکسسۆی لە ٢٦ پارێزگای تورکیا بە بەشداری هەزار و ٥٣٧ کەس راپرسیەکی لەبارەی دەنگی پارتە سیاسیەکانی تورکیا ئەنجامدا کە ئەمجامەکەی بەم شێوەیەی خوارەوەیە: پارتی داد و گەشەپێدان (ئاکەپە) ٣١٪ پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) ٢٨.٤٪ ئیی پارتی (پارتی باش) ١٢٪ پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) ١٠.٣٪ کۆمپانیای “پیار”ی تایبەت بە راپرسی و لێکۆڵینەوەکانیش بەیانی ئەمڕۆ، راپرسیەکی لەبارەی هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی و پەرلەمانی ئەو وڵاتە ئەنجامدابوو، کە ئەمجامەکەی بەم شێوەیەی خوارەوە بوو: پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) 32.3٪ پارتی داد و گەشەپێدان (ئاکەپە) 30.8٪ پارتی دیموکراتی گەکان (هەدەپە) 11.6٪ ئیی پارتی (پارتی باش) 8.3٪ پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە) 7.1٪ پارتی ئاییندە 3.7٪ پارتی پێشکەوتن و دیموکراسی (دەڤا) 2.1٪ پارتی گەورە تورکیا (بەتەپە) 1.8٪ ئەوانەی دیکە 2.3٪ هەروەها راپرسیەکەی کۆمپانیا پیار لەبارەی کاندیدی سەرۆکایەتی کۆمار بەم شێوەیە بوو: کەمال کلچدارئۆغلۆ کاندیدی هاوبەشی هاوپەیمانی گەل 57.1٪ رەجەب تەیب ئەردۆغان کە ئەگەری زۆرە بە فەرمی ببێتە کاندیدی هاوپەیمانی کۆمار 42.9٪

هاوڵاتی ئەمڕۆ دەزگای هەڵبژاردنی یەکێتی وپارتی لەگەڵ لایەنە سیاسیەکانی دیکەی هەرێمی کوردستان کۆبوونەوە و لەسەر چەند خاڵێک ڕێککەوتن لەوانەش، ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پارێزگاکان بە  بەشێوازی سیستەمی چوار بازنەیی. یەکێتی وپارتی لەگەڵ لایەنە سیاسیەکانی هەرێم لە کۆبوونەوەکەی ئەمڕۆیاندا ڕێککەوتن لەسەر چەند خاڵێک گرنگ کە سەرەکیترینیان ئەوەبوو تۆماری بایۆمەتری کۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بکرێتە بنەما بە هەموو پێداویستییەکانییەوە، هەروەها بڕیاردرا کە  داتاکانی وەزارەتی پلاندانان حکومەتی عێراق بەکارببرێت  بۆ دیاریکردنی رێژەی کورسی پێکهاتەکان، هاوکات لەگەڵ کاراکردنەوەی کۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و راپرسی هەرێم. ئەمڕۆ شاندی دەزگای هەڵبژاردنی پارتی دیموکراتی کوردستان دوای ڕێکەوتنی نێوان هەردوولا لەسەر ئەو خاڵانەی کە گەیشتبوونە ڕێکەوتن لە میانی چەندین کۆبوونەوەیان لەماوەی ڕابردوودا، لە سلێمانی دوای سەردانیکردنی لایەنە سیاسیەکانی دیکە لە مەکتەبی سیاسی کۆبوونەوە وتاوتوێی شێوازی ئەنجامدانی هەڵبژاردنیان کرد.

ناوەندێکی مافی مرۆڤ ئاشکرای دەکات لە دوای ناڕەزایەتییەکانی مەرگی ژینا، لانیکەم 155 هاوڵاتیی کورد لە رۆژهەڵات و هەرێم و شارەکانی ئێران لە لایەن کۆماری ئیسلامییەوە کوژران. ناوەندنی (هەنگاو) بۆ مافەکانی مرۆڤ لە راپۆرتێکدا ئاماری کوژراوانی ناڕەزایەتییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێرانی بڵاو کردوەتەوە و ئاماژەی بە قوربانییانی هێرشە موشەکییەکانی سوپای پاسداران بۆ سەر هەرێم کردوە کە بە بیانوی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکان کراوەتە سەر پارتەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان. لەو راپۆرتەدا هاتوە لە دوای مەرگی ژینا ئەمینی لە پارێزگای سنە 43 کەس و لە ورمێ 49 کەس و لە کرماشان 21 کەس لە ئیلام دوو کەس کە سەرجەمیان کورد بون لەو پارێزگایانی رۆژهەڵاتی کوردستان بەدەستی هێزە ئەمنییەکان کوژران.  هاوکات لە شاری تاران  هەشت کەس و لە پارێزگای ئەلبورز شەش کەس و پارێزگای قەزوێن یەک کەس و لە هەمەدان یەک کەس و لە پارێزگای مەرکەزی یەک کەس کوژراون کە سەرجەمیان کورد بون و دانیشتوی ئەو شارانەی ئێران بون. هەنگاو ئاشکرای کردوە کە 85%ی ئەو هاوڵاتییە کوردانە بە تەقەی راستەوخۆی هێزە ئەمنییەکانی ئێران گیانیان لەدەستداوە و نزیکەی 7%یان لە ژێر ئەشکەنجەدا گیانیان لەدەستداوە و جگە لەوەش ژمارەیەک بە لێدانی داری پۆلیس و هێزە ئەمنییەکان و غازی فرمێسکڕێژ و بە چەقۆ و بە ئۆتۆمبێلی پۆلیس و یەکەی هێزە ئەمنییەکان لە ناڕەزایەتییەکاندا کوژراون. ئاماژە بەوە کراوە لە ماوەی ناڕەزایەتییەکاندا نۆ هاوڵاتیی کورد دوای دەستگیرکردنیان لە ژێر ئەشکەنجەی هێزە ئەمنییەکان لە زیندان و ناوەندە هەواڵگریی و ئەمنییەکانی کۆماری ئیسلامی کوژراون. بە پێی راپۆرتی ئەو ناوەند لە دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان سوپای پاسدارانی ئێران لانیکەم چوار جار بە چڕی موشەکبارانی بنکە و بارەگاکانی پارتەکانی رۆژهەڵاتی کوردستانی لە هەرێم و ناوچە سنورییەکان کردوە و هاوکات بە درۆنی خۆکوژ پەلاماری ئەو بنکانەی داوە کە بەهۆیە 22 کەس کوژراون کە کەسێکیان خەڵکی شاری کۆیە بوە لە هەرێمی کوردستان. لە ناو کوژراوانی ئەو پارتانەی رۆژهەڵاتدا منداڵێکی یەک رۆژە و دوو ژن هەبون. هەر لەو راپۆرتەدا هاتوە لە ماوەی ناڕەزایەتییەکاندا زیاتر لە حەوت هەزار و 500 هاوڵاتیی کورد لە رۆژهەڵاتی کوردستان و شارەکانی دیکە دەستگیرکراون کە تا ئێستاش دەستگیرکردنەکان بەردەوامە و 111 کەسیان بە کۆ سزای 343 ساڵ و سێ مانگ زیندانیان بەسەردا سەپێنراوە و ژمارەیەکی بەرچاو لەو دەستگیرکراونە سەرەڕای زیندانیکردنیان سزای لێدان بە قامچیان بەسەردا سەپێنراوە.  

پۆلیسى کەرکوک بازرگان، روشدى سەعیدی به‌ تۆمه‌تی دروستكردنی چه‌كی بانكی بێ پاره‌ دەستگیرکرد. عامر نورى، وتەبێژى پۆلیسى کەرکوک بە میدکانی راگەیاند، روشدى سەعیدی بازرگان کە بە دکتۆر روشدى ناسراوە، لەلایەن بنکەى پۆلیسى قۆریە بە ماددەى 459ى یاساى سزادانى عێراقى دەستگیر کراوە. باسی لەوە کرد کە تۆمەتى دەستگیرکردنى ئەو بازرگانە دروستکردنى چەکى بانکیی بێ پارە بوە. وتەبێژەکە، ئاماژەی بەوەکردوە ئێستادا روشدى سەعید لە گرتوخانەى گرتن و گواستنەوەى کەرکوکە و جگە لە تۆمەتەى لەسەرى دەستیگر کراوە چەندین سکاڵاى یاسایی دیکەیشى لەسەر تۆمار کراوە.   د.روشدى سەعید سەرۆكی گروپی كۆمپانیاكانی عادل موتەحیدە بوو، ده‌ستی به‌ چه‌ندین پرۆژه‌ی وه‌به‌رهێنان كرد له‌وانه‌ ده‌شتی به‌هه‌شت له‌ هه‌ولێر و له‌ دهۆكیش پرۆژه‌ی ده‌شتی سیتی ستاری هه‌بوو، به‌ڵام پرۆژه‌كانی ته‌واو نه‌كرد،ساڵی 2015 دادگای دهۆك سزای 180 ساڵ زیندانی به‌شێوه‌ی غیابی به‌سه‌ردا سه‌پاند.

سەلاحەدین دەمیرتاش پشتگیری خۆی بۆ کەمپەینی هەدەپە بۆ هەڵبژاردنەکان پیشاندا و وتی، " پشتێنی خۆتان ببەستن، بەرەو گۆڕانکاری دەچین." سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) لە تویتێکدا پشتگیری خۆی بۆ کەمپەینی هەدەپە پیشاندا بە دروشمی "ئێمە ئامادەین" دەمیرتاش هاشتاکی "ئێمە ئامادەین"ی هەدەپەی بڵاوکردەوە و وتی، " ئەگەر هەموو لایەک ئامادە بن، دەکەوینە ڕێ. پشتێنتان ببەستن، بەرەو گۆڕانکاری دەچێن." پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە)، کەمپەینێکی بە ناوی "ئێمە ئامادەین" بڵاوکردەوە و لە راگەیەندراوێکدا هاتووە، " ئێمە بۆ هەڵبژاردنەکانی ١٤ی ئایار ئامادەین. ئەوانەی کە وڵاتتان وێران کرد و نادادپەروەریتان بڵاوکردەوە، ئێوەش بۆ دۆڕانیکی گەورە خۆتان ئامادە بکەن." دوێنێ، رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا بە فەرمی ١٤ی ئایاری وەک رۆژی هەڵبژاردن دیاری کرد. پارتە سیاسیەکانی تورکیاش ئامادەیی خۆیان بۆ هەڵبژاردن دەربڕی. تاوەکو ئێستا تەنیا هاوپەیمانی گەل کاندیدەکەی بۆ پۆستی سەرۆکایەتی تورکیا دیاری کردووە کە کەمال کلچدارئۆغلۆ سەرۆکی جەهەپەیە. هاوپەیمانی کۆماریش تاوەکو ئێستا بە فەرمی کاندیدەکەی دیاری نەکردووە، بەڵام بە ئەگەرێکی زۆر کاندیدەکەیان ئەردۆغان دەبێت. هاوپەیمانی رەنج و ئازادی (هەدەپە و لایەنە چەپەکان) تاوەکو ئێستا کاندیدی دیاری نەکردووە و دانوستانێک لەنێوان ئەوان و جەهەپەدا هەیە کە دەنگ بە کلچدارئۆغلۆ بدەن، بەڵام ئەو پرسە جارێ یەکلایی نەبووەتەوە.

پارێزگای بەسرە میوانداری کۆنفرانسی کەشوهەوای عێراق دەکات بە چاوێری و سەرپەرشتی محمد سودانی و بە بەشداری نێودەوڵەتی ئاژانسی هەواڵی  فەرمی عێراق، بڵایکردەوە پارێزگاری بەسرە ، سبەی ڕۆژی یەکشەممە12ی3 و ڕۆژی دوای دووشەممە 13ی3  میوانداری کۆنفرانسی کەشوهەوای عێراق دەکات، بە سەرپەرشتی و ئامادەبوونی سەرۆک وەزیرانی عێراق محمد شیاع سودانی، بە بەشداری بەرفراوانی نێودەوڵەتی و حکومی و سەندیکاکان، بۆ گفتوگۆکردن و چارەسەرکردنی گۆڕانی کەشوهەوا لە عێراق. کۆنفرانسی (کەشوهەوای عێراق) باس لە هۆکار و کاریگەری و کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا دەکات لەسەر عێراق، هەروەها باس لە ڕێگاکانی چارەسەرکردنی ئەو دیاردانەی لە ئەنجامی ئەو گۆڕانکارییەدا دێتە ئاراوە، لە پێش هەموویان فراوانبوونی بیابانبوون و کەمی ئاو و زیانەکانی ژینگەیە. سازکردنی کۆنفرانسەکە لە چوارچێوەی جێبەجێکردنی ئەولەویەتەکانی بەرنامەی حکومەت و هەوڵەکانە بۆ دۆزینەوەی چارەسەری بەردەوام بۆ سنووردارکردن و کەمکردنەوەی گۆڕانی کەشوهەوا، ئەمەش وایکردووە عێراق زۆرترین زیانلێکەوتوو بێت.

ئاسمان ساماڵ و نیمچه‌ هه‌ور ده‌بێت و پله‌كانی گه‌رماش به‌رز ده‌بن، به‌پێی پێشبینیه‌كان بێت كه‌شوهه‌وا بۆ سه‌یران و چوونه‌ته‌ ده‌ره‌وه‌ له‌باره‌. بەشی پێشبینییەکان لە بەڕێوەبەریەتی گشتی کەشناسی وبومەرزەزانی هەرێمی کوردستان ، کەشى پێشبینیکراوى 48 کاتژمێرى داهاتووی بڵاوکردەوه. ئەمڕۆ شەممە 11ی 3 کەش، ئاسمان ساماڵ دەبێت لەگەڵ دروسبونی هەندێ پەڵە هەور. پلەکانی گەرما ،نزیک دەبێتەوە لە تۆمارکراوی رۆژی پێشوو. خێراى با ، 5 بۆ 15 کم/س. ئاراستەی با ، باشورى خۆرئاوا مەوداى بینین ، 8 بۆ10 کم کەشناسی ، سەبارەت بەکەشواهەوای سبەی یەک شەممە 12ی 3 ئاماژەی داوە، کەش، ئاسمان ساماڵ دەبێت لە کاتەکانی ئێوارەدا دەگۆرێت بۆ نیمچە هەور. پلەکانی گەرما ،  بەرز دەبێتەوە بە 1 تا 2 پلەی سیلیزی لە تۆمارکراوی رۆژی پێشوو. خێراى با 5 ، 15 کم/س. ئاراستەی با ، باشورى خۆرئاوا مەوداى بینین /،8 بۆ10 کم لە کۆتایدا کەشناسی بەرزترین پلەکانی گەرمای پێشبینیکراو بە پلەی سیلیزی بەم شێوە ڕاگەیاند : هەولێر : 23 سلێمانی : 21 دهۆک : 23 کەرکوک : 25 هەڵەبجە : 23 زاخۆ : 23 سۆران : 21 گەرمیان : 26

لەدژی ئەو هێرشانەی کە لە بەرامبەر یانەی ئامەد لە باکوری کوردستان دەکرێت، ٣٣ رێکخراوی مرۆیی و مەدەنی پشتگیری خۆیان بۆ یانەکە پیشاندا. ٣٣ رێکخراوەکە راگەیەندراوێکی هاوبەشیان بڵاوکردەوە و رایانگەیاند، رەفتارەکانی یانەی بورسا بە هیچ شێوەیەک ناچێتە چوارچێوەی کاری هەوادار و لایەنگری لە یاری تۆپی پێدا. لە راگەیەندراوەکەدا هاتووە، " بەرزکردنەوەی وێنەی ئۆتۆمبێڵی تۆرۆسی سپی و سەرۆکی پێشووی ژیتەم کە بەرپرسیاری کوشتنی هەزاران کەسە، چالاکیەکی وەرزشی نییە. ئەوە پلانە و پیشووتر ئامادەکاری بۆکراوە." هەروەها رێکخراوەکان ئاماژەیان بەوەکردووە، لە کاتێکدا کە کارەساتێکی گەورەی بومەلەرزە روویداوە و لە هەموو کاتێک زیاتر پێویستی بەوە هەیە کە پێکەوە برینەکان ساڕێژ بکرێنەوە، دەسەڵات پشتگیری لە هەوڵە تێدەرەکان دەکات. لە کۆتایی راگەیەندراوەکەدا ٣٣ رێکخراوەکە دەڵێن، " ئەوان پشتگیری لە یانەی ئامەد دەکەن و بە شێوەیەکی ئاشتی و برایەتی لە دەوری یانەکە کۆدبنەوە و پێویستە ئەو کەسانەی زەمینەی هێرشەکەیان رێکخستووە، لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بکرێت." چەند رۆژ لەمەوبەر لە چوارچێوەی خولی پلە دووەکانی تۆپی پێی تورکیادا، یانەی ئامەد و یانەی بورسا لە گۆڕەپانی بورسا یاریان کرد. بەر لە دەستپێکردنی یاریەکە، گروپێک لە نەژادپەرستە تورکەکان دەوری ئەو هۆتێلەیاندا کە یاریزانانی یانەی ئامەد تێیدا بوون. دواتر لە گۆڕەپانەکەدا هێرش کرایە سەر یاریزانانی یانەی ئامەد و زیاتر لە پێنج یاریزان و چەندین لایەنگری یانەکە بریندارکران. لایەنگرانی یانەی بورسا، وێنەی ئۆتۆمبێڵی تۆرۆسی سپی و سەرۆکی پێشووتری ژیتەم "یەشیل" یان بەرز کردەوە کە سەرۆکی ژیتەم بە سەرۆکایەتی گروپێک لە ساڵەکانی نەوەتەکاندا، بە ئۆتۆمبێڵی تۆرۆرسی سپی بە هەزاران هاوڵاتی کوردیان رفاند و تاوەکو ئێستاش چارەنووسیان نادیارە. لە نەوەتەکانی سەدەی رابردوودا لە سەردەمی دەسەڵاتی تانسو چیللەردا کە سەرۆکوەزیرانی تورکیا بوو، فشارێکی زۆر لەسەر کوردانی باکوری کوردستان بەڕێوە دەچوو. ، زیاتر لە پێنج هەزار گوند لە باکوری کوردستان سووتێنران. زیاتر لە ١٧ هەزار هاوڵاتی کوردیش دەستگیر و بێسەروشوێنکران.

هاوڵاتی فەرمانگەی میدیا و زانیاری حکومەتی هەرێم رایگەیاند، لەماوەی 2022دا 985 ژن لە شەڵتەرەکان داڵدەدراون و زۆرترین ژنی داڵدەدراویش لە پارێزگای سلێمانیە کە رێژەی 43%ی کۆی گشتیە. فەرمانگەی میدیا و زانیاری لەڕاگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، "لە ساڵی ٢٠٢٢، کۆی گشتیی ئافرەتانی سوودمەند لە شەڵتەرەکانی پارێزگاکانی هەولێر، سلێمانی، دهۆک، هەڵەبجە و ئیدارەى گەرمیان، ٨٩٥ ئافرەت بوونە؛ ئەم داڵدەدراوانە تا جێبەجێبوونی ماف و مامەڵە یاساییەکانیان لەو پەناگانە لە مەترسی پارێزرا دەبن و لەم ژمارەیەش، ٢٨%ى داڵدەدراوان لە هەولێر و ٤٣% لە سلێمانی و ٢٨% لە دهۆک و %١ لە گەرمیان بوون." ئەوەشیخستوەتەڕو، "گرنگیدان بە پاراستنی مافەکانی ئافرەتان و پاراستیان لە هەڕەشەی کۆمەڵایەتی، یەکێک لە بنەما گرنگەکانی حوکمڕانیی باش و حکومەتی کارایە و ئەمەش وەک بنەمایەکی نێودەوڵەتی سەیر دەکرێت و لە یاسا نێودەوڵەتییەکاندا بە پتەوی چەسپاون و بۆیەشە هەرێمی کوردستان لەو چوارچێوەیە گرنگی جدی بەم مافانە داوە". دەقی بڵاوکراوەکەی حکومەتی هەرێم: لە سۆنگەى گرنگیدانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە پاراستن و هاوکاریی ئافرەتان، شەڵتەر و پەناگەکانی سەر بە وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی، بوونەتە نوا و پەناگەیەکی ئارامی ئافرەتانی هەڕەشەلێکراو و بەردەوامیش لەلایەن حکومەتەوە گرنگیی زیاتریان پێ دەدرێت. لە ساڵی ٢٠٢٢، کۆی گشتیی ئافرەتانی سوودمەند لە شەڵتەرەکانی پارێزگاکانی هەولێر، سلێمانی، دهۆک، هەڵەبجە و ئیدارەى گەرمیان، ٨٩٥ ئافرەت بوونە؛ ئەم داڵدەدراوانە تا جێبەجێبوونی ماف و مامەڵە یاساییەکانیان لەو پەناگانە لە مەترسی پارێزرا دەبن و لەم ژمارەیەش، ٢٨%ى داڵدەدراوان لە هەولێر و ٤٣% لە سلێمانی و ٢٨% لە دهۆک و %١ لە گەرمیان بوون. گرنگیدان بە پاراستنی مافەکانی ئافرەتان و پاراستیان لە هەڕەشەی کۆمەڵایەتی، یەکێک لە بنەما گرنگەکانی حوکمڕانیی باش و حکومەتی کارایە و ئەمەش وەک بنەمایەکی نێودەوڵەتی سەیر دەکرێت و لە یاسا نێودەوڵەتییەکاندا بە پتەوی چەسپاون و بۆیەشە هەرێمى کوردستان لەو چوارچێوەیە گرنگى جدی بەم مافانە داوە. فەرمانگەى میدیا و زانیاری ١٠ـی ئاداری ٢٠٢٣

هاوڵاتی رۆمانی خانەقای میرزا؛ باس لەقۆناغێكی گرنگی مێژوویی دەكات، كەشوێن و كاتی رووداوەكان لەهەلومەرجە كۆمەڵاتییەكان و دابونەریتەكانی رابردوودا بەشێوەیەكی هونەرییانەو واقیعییانە نمایش دەكرێنەوە، كە لەگەڵ واقیعی مێژوویی ئەو سەردەمەدا هاوشێوەن. هەروەها كارەكتەرەكانی مێژوویی و راستەقینەن، كەنووسەر جارێكی تر ئاشنامان دەكاتەوە پێیان و ئەوەمان پێ دەڵێت؛ كەئەو رووداوانە چی كاریگەریەكییان بەسەر تەواوی كۆمەڵگەوە هەبووە. نووسەر دەیەوێت دونیایەك دووبارە لەفۆرمێكی هونەریدا دابڕێژێتەوە، كەئێمە لەئێستاماندا لەسرووشتی مرۆڤەكانی ئەوسا رابمێنین، بەڵام مرۆڤەكان وەكو كارەكتەر نەوەك پاڵەوان. بەكورتی ئەم رۆمانە سەرچاوەیەكی نوێ و ناوازەیە بۆ چێژ وەرگرتن لەهونەری گێڕانەوە و مێرووی شوناس و شوێنی خۆمان. رۆمانی خانەقای میرزا؛ چوارەمین رۆمانی نووسەر (میران ئەبراهام)ە، دوای شەوگەڕەكان، نیشتمانی سارا، خەمی مەستوورە. كە لەكۆی چیرۆك و رۆمانەكانی نووسەردا پرسی شوناس و شوێن چەقی كرۆكی گێڕانەوەی چیرۆكەكانیەتی، بەتایبەتی رۆمانی نیشتمانی سارا، كە لەنێو فەرهەنگ و زمانی كوردیدا، خاڵێكی وەرچەرخان بوو، لەشێوازی نووسین و بەتایبەتی ناوەڕۆكدا، بەگرنگیدان بەمێژووی خۆمان، پرسی مێژووی كەمینەكان. ئێمە وەك خوێنەر شایەتحاڵی ئەوە بووین، كەپێش بڵاوبوونەوەی رۆمانی نیشتمانی سارا، زۆربەی نووسەرەكان تەنیا خاوەندارێتییان لەپرسی گەلێك دەكرد، نەوەك شوناس و پرسی نەتەوەیەك، كە لەمێژوودا ئەوە گەورەترین كێشەی نەتەوەی كورد بووە، ئەو دابڕان و چەند بەرەكییەی لەمێژوودا هەبوون، بوونەتە هۆكاری ئەوەی كە زیاتر لەشەست ملیۆن كورد، بێبەختترین مرۆڤی سەر ئەم هەسارە شینە بێت. ئەو پرسە لەژێر هەر كاریگەرییەكدا بێت، ئەمڕۆ میللەتی كورد پێكەوە، بەزۆرینەی سەردەستەی موسڵمان و تەواوی كەمینەكانەوە باجەكەی دەدەن. ئەم رۆمانە نوێیەی نووسەر، لەساڵی ١٩٣٥وە دەستپێدەكات، تاوەكو ساڵانی دوای راپەڕینی ساڵی ١٩٩١، هەڵكۆڵین و بەراورد كارییەكی ساڵانی سی و چلەكانی سەدەی رابردووە، سەرهەڵدانی رەوتی چەپ و نەتەوەیییەكان، بەتایبەتی دوای رووخانی كۆماری كوردستان لەمەهاباد، كە دەتوانین بەجۆرێك لەڕێنیسانسی كوردی دابنێین، لەشارێكی وەكو سلێمانی و هەولێرو كەركوكدا، كەپێشتر پرسی نەتەوەو پێشكەوتنی كۆمەڵگای كوردی تەنیا لەسنووری خانەقا و تەكیەكاندا كڵۆم كرابوو، بەرەی قادری و نەقشبەندی، یان دەتوانین بڵێین، خانەقا و تەكیەكان، زمان و فەرهەنگی كوردی لەسنووری شیعری عەرووزو تەسەوف تێپەڕی نەدەكرد. گەڕانەوە بۆ ئەو سەردەمە و ئاشكراكردنی رەوتی بیری نوێ و یەكەم كتێبخانە لەدەرەوەی خانەقاو تەكیەكاندا، گۆڕانكاری و هەوڵدان بۆ تێگەیشتن لەپرسی شوناس و گۆڕینی تاكی نێو كۆمەڵگا لەمرۆڤێكی نەقڵانییەوە بۆ مرۆڤێكی بیركەرەوەو عەقڵانی، كە گومانی لەخۆی و عەقڵ و ئایدیۆلۆژی پێش خۆی هەبێت، هەروەها كێ ئەو رۆژانە سەرمەشق بوو، كێ یەكەم كتێبخانەی لەدەرەوەی خانەقاو تەكیەكان دروستكرد، (میرزا كەریم و قادری ئاغای عەتار)كێ بوون؟ هەروەها بوونی رەوتی چەپ و نەتەوەیی كە بەبەرەی نیشتمانی خۆیان ناساندو پێكەوە بەشداری هەڵبژاردنەكانی ئەوسای پەرلەمانی عێراقیان كرد، ئەی بەرژەوەندیخوازەكان كێ بوون، كەزۆربەیان لەڕیزی پارتە عەرەبییە نەتەوەپەرستەكانی وەكو: (یەكێتیی دەستووری نووری سەعید، نەتەوەیی ئیشتراكی ساڵح جەبر)دا بوون، كە ئەمڕۆ ئەو ناوانە، خەڵكی كوێرانە شانازییان پێوەدەكات و بەئەشرافی شار ناویان دەبەن. كاتێك ساڵی ٢٠٢٠ رۆمانی نیشتمانی سارا نووسەر میران ئەبراهامم خوێندەوە، هەستمكرد پێویستە دوای خوێندنەوەی ئەو رۆمانە دووبارە بەسەر خۆمدا بچمەوە، هەروەها لەلای من خوێندنەوەی خاڵێكی وەرچەرخان بوو بۆ تێگەیشتن لە شوناس و گرنگی شوێن و پرسی نەتەوە، بەكوردییەكەی لەڕێگای ئەو رۆمانەوە خۆمم دۆزییەوە و بەهایەكی رۆحیم بۆ گەڕایەوە، شوێن و شوناسی خۆمم لەلا پڕبەها بوو، كە پێشتر لەڕێگای هەندێك كتێبی نووسەری ترەوە، تووشی هەرەسێكی رۆحی بووبووم و شەرمم لەخۆم دەكرد كەكوردم. دوای خوێندنەوەی رۆمانی نیشتمانی سارا تەمەنام دەكرد، كە بەرگی دووەمی ئەو رۆمانە ببینم، یان من وەكو خوێنەرێك بەپێویستم دەزانی كە ئەو كتێبە زیاتر لەكتێبێك ببوایە. كاتێك بەختی ئەوەم بەر كەوت لەڕێگەی جەمال سابیری باوكمەوە رەشنووسی رۆمانی خانەقای میرزا بخوێنمەوە، هەستمكرد خەونەكەم هاتبێتە دی، كەڕۆمانی (خانەقای میرزا) تەواوكەری بەرگی دووەمی شاكاری رۆمانی نیشتمانی سارایە، كەئەم دوو كتێبە وەكو دەرمان بۆ ئێمەی كورد پێویستن، ئەوە باس لەفەرهەنگ و زمانی كوردی ناكەم كەبووەتە خاوەنی دوو شاكاری بێوێنە.

  ئیمان زەندى   ئیحسان عەبدولڕەحمان بابان، بەڕێوەبەری گشتی چاكسازی كۆمەڵایەتی هەرێمی كوردستان لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ رۆژنامەی هاوڵاتی رایگەیاند: گرنگترین ئەو كێشانەی هەمانە بریتین لەگرفتی نەبوونی بینایەی گونجاو، رێژەی لەخۆگرتنی بیناكان بەراورد بەژمارەی سزادراوان كەخۆی لەبنەڕەتدا بۆ (900) كەس دروستكراون بەڵام لەئێستادا زیاتر لە (1500) تاكو  (1700) سزادراویان تێدایە وتیشی: گرفتی دەرمانی دەروونی و شەكرەو زەخت (پەستانی خوێن)مان هەیە. ئاشكراشیكرد: تاوانەكانی (ماددەی هۆشبەرو كوشتن و دزیكردن) ژمارەیان زۆرەو لەزیادبووندایە،  نزیكەی هەزار سزادراو بەكێشان و بازرگانی بەماددەی هۆشبەرەوە بەندن لەچاكسازییەكان. بەڕێوەبەری گشتی چاكسازی كۆمەڵایەتی هەرێمی كوردستان دەڵێت: نزیكەی پێنج هەزارو ٥٠٠ كەس بەندن بەڕاگیراوو سزادراوەوە، كە  (٥٠٠) یان ژنن و (170) یان منداڵن. دەمەوێت ئەوەش بڵێم لەسەر بەندكراوی سێدارە كە (444) سزادراوە، تیرۆر كەدوو هەزار كەسن، داوامان كردووە لەئێمە جیابكرێنەوە. دەقی چاوپێكەوتنی هاوڵاتی لەگەڵ بەڕێوەبەری گشتی چاكسازی كۆمەڵایەتی هەرێمی كوردستان؛   : بەگشتی كێشەو گرفتەكانی چاكسازییەكانی هەرێمی كوردستان چین؟ ئیحسان بابان: پەیكەری كارگێڕی بەڕێوەبەرایەتی گشتی چاكسازی كۆمەڵایەتی هەرێمی كوردستان پێكدێت لەدیوانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی و شەش بەڕێوبەرایەتی چاكسازی لەهەرسێ پارێزگای (هەولێر – سلێمانی – دهۆك) كە سیانیان چاكسازی گەوران واتا (پیاوان)ەو سیانیشیان چاكسازی ژنان و منداڵانە، بەڕێوەبەرایەتیە گشتییەكەمان سەر بەوەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستانە. سەبارەت بەژمارەی كارمەندان لەئێستادا زیاتر لە (1800) هەزارو هەشتسەد كارمەندی مەدەنی و سەربازییمان هەیە. گرنگترین ئەو كێشانەی هەمانە بریتین لەگرفتی نەبوونی بینایەی گونجاو، سەرەڕای ئەوەی كە بینای هەرسێ چاكسازی گەوران بەراورد بەچاكسازییەكانی ژنان و منداڵان نوێترن و لە چەندساڵی رابردوو دروستكراون، بەڵام رێژەی لەخۆگرتنی بیناكان بەراورد بەژمارەی سزادراوان كە خۆی لەبنەڕەتدا بۆ (900) كەس دروستكراون بەڵام لەئێستادا زیادتر لە (1500) هەزارو پێنجسەد تاكو  (1700) هەزارو حەوتسەد سزادراویان تێدایە، چاكسازییەكانی ژنان و منداڵان بیناكانیان زۆر كۆنن و گرفتی شوێنیان هەیە، ئەمە وایكردووە كۆسپ و تەگەرە بۆ ئێمە دروستبكات بەتایبەتی لەڕووی پۆلێنكردن و جیاكردنەوەی سزادراوان لەیەكترو پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریەكانیان بەپێی پێویست، بەڵام ئەو ئاستەنگانە واینەكردووە كەدەستەوەستان بین، بەڵكو سەرەڕای هەموو ئەو كەموكوڕی و گرفتانەی كەدێنە پێش توانیومانە لەڕێگای بەخۆڕاگری كارمەندەكانمان و هاوكاری خێرخوازان و حكومەت و رێكخراوە نێودەوڵەتی و ناوخۆییەكان كارەكانمان بەردەوامی پێبدەین . : تاچەند چاكسازییەكان گرفتی كەمی تووێژەریان هەیە، تووێژەرەكان ژمارەیان چەندە؟ ئیحسان بابان:  هەر بەڕێوبەرایەتیەكی چاكسازی تووێژەری كۆمەڵایەتی و دەروونی هەیە، تووێژەرەكان رۆژانە ئەركەكانیان لەناو راڕەوەكانی چاكسازی و هۆڵەكانی سزادراوان ئەنجامدەدەن و گرفتەكانی سزادراوان چارەسەر دەكەن، ئەم تووێژەرانە بەردەوام لەپەیوەندیدان لەگەڵ سزادراوان، هاوكاریانن و ئارامیان دەكەنەوە لەكاتی بوونی هەر كێشەو گرفتێك كەببێتە هۆی تێكچوونی باری دەروونی سزادراوان و بەردەوام بەدوای چارەسەری گرفتەكانیانن چ ئەو گرفتانە لەناو چاكسازییەكان بن یاخود لەناو خێزان و خانەوادەكانیان بێت. سەبارەت بەژمارەی تووێژەران، گرفتی كەمی تووێژەرمان لەسەرجەم چاكسازییەكان هەیە، بۆ نموونە لەچاكسازی گەورانی سلێمانی تەنها (10) تووێژەرمان هەیە، لەچاكسازی ژنان و منداڵانیش بەهەمان شێوەیە ژمارەكەیان بەپێی پێویست نیە كەئەوانیش نزیكەی (10) تووێژەر دەبن، واتە بەهەردوو چاكسازییەكە نزیكەی (20) تووێژەر دەبن، كەئەم رێژە كەمەی تووێژەران ناتوانن گرفتی دوو هەزار سزادراو رۆژانە چارەسەربكەن، هەربۆیە زۆربەی گرفتمان لەو بابەتە بۆ دروستدەبێت، بۆ ئەمەش داواكارییەكانم لەبەڕێوەبەرایەتیەكان وەرگرتووە و نووسراوم بەرزكردووەتەوە و چووەتە بەردەم نووسینگەی سەرۆكی حكومەت و لەئێستادا چاوەڕوانی وەڵامین و بەهیواین بەزووترین كات سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران وەڵاممان بدەنەوە، بۆ ئەوەی بتوانین دامەزراندن و كێشەی خزمەتگوزارییەكان چارەسەربكەین، بەمەش فەرمانگەی هەماهەنگی كە سەر بەئەنجومەنی وەزیرانە، چاودێری و بەدواداچوون دەكەن و لەڕێگای نووسینگەی راسپاردە نێودەوڵەتیەكان كەسەرۆكەكەی كاك د.دیندار زێباریە هەموویمان ناردووە بۆ شوێنی مەبەست هەتا وەكو وەڵامی پێویست وەرگرینەوە. : گرفتی دواكەوتن و درەنگ وەڵامدانەوەی داواكارییەكانتان هەیە؟ ئیحسان بابان: زیاتر گرفتی بیناو ئۆتۆمبێلمان هەیە، نووسراوەكان بەزووترین كات دەگاتە شوێنی مەبەست، كێشەی بودجەو دامەزراندن و كەلوپەلمان هەیە، ئەو گرفتەش گشتییەو لەهەموو وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێم بەو جۆرەیە، ئەو داواكاریە زۆرەی لەوەزارەتەكانەوە ئاڕاستەی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران دەكرێت رەنگە نەتوانن هەمووی بەیەكجار جێبەجێ بكەن، ئەوكاتەی دەستبەكاربووم داوام لەسەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران كرد بۆ هەرسێ چاكسازیەكە (20) پاسەوانمان بۆ دابمەزرێنن، بەو هۆیەوە زیاتر لەشەش هەزار كەس فۆڕمی پڕكردەوە، خۆشبەختانە رەزامەندی ٦٠ كەسم بۆ هاتووەتەوە و ناوەكانیشم ئاڕاستەكردوون هەتا وەكو فەرمانیان بۆ دەربچێت تاوەكو بەگرێبەست دەستبەكاربن، بەوهۆیەوە خەریكە كێشەی پاسەوانەكان و هێزی جێبەجێكار بەتەواوی كۆتایی پێدێت، نكوڵی لەوە ناكەین كەگرفت هەیەو زۆربەی بودجەی پێویستە، كەڕەنگە لەتوانای حكومەتدا نەبێت، بۆیە پەنامان بردووەتەبەر رێكخراوە نێودەوڵەتی و ناوخۆییەكان، بۆ نموونە لەڕێگای رێكخراوی یونسێفەوە تووێژەرمان دابینكردووە، هەروەها لەئێستادا رێكخراوی (وچان) لەسلێمانی و رێكخراوی (هاریكار) لەدهۆك یاخود (جژور)ـی جیهانی خول دەكەنەوە بۆ هێزی جێبەجێكارو تووێژەرە كۆمەڵایەتی و دەروونییەكان. : هۆكاری درەنگ وەڵامدانەوەكان بۆچی دەگەڕێننەوە؟ ئیحسان بابان: هۆكارەكەی ئەوەیە هەموو وەزارەتەكان بەیەكجار داواكاریان پێشكەشكردوە، رەنگە لەتوانای حكومەتدا نەبێت، بەڵام تائێستا داواكاریەكمان نەبووە و رەتكرابێتەوە و بڵێن ناكرێ! بەسوپاسەوە هەندێكیان كراون و هەندێكیشیان ماون و لەجێبەجێكردندان، بۆ ئۆتۆمبێل نزیكەی (50) دانەمان نووسیوە ئەمەش پێویستی بە بودجەیە، پێدەچێت كێشەی دۆلار هۆكار بێت،  هەندێكجار رۆتین دروستدەبێ و دەبێتە هۆی ئەم دواكەوتنە، بەڵام كۆڵمان نەداوەو هەوڵدەدەین كێشەی بینا لەمساڵدا چارەسەر بكەین، بۆ نموونە سێ مانگە بینای ژنان و منداڵانی هەولێر كاری تێدادەكرێت، لیژنەمان داناوەو چاودێری دەكات، بینای ژنان و منداڵانی دهۆك و سلێمانیش زەوی بۆ تەرخانكراوەو چاوەڕێین ئەنجومەن ئەوانیش بخاتەكار. : بۆچی چاكسازی سلێمانی پزیشكی پسپۆڕی نیە، تاچەند راستە پزیشكەكان ئامادەنین چارەسەری زیندانیان بكەن؟ ئیحسان بابان: سەبارەت بەكێشەی بنكە تەندروستییەكان لەهەموو چاكسازییەكان گرفتمان هەبووە بەتایبەت هەولێرو سلێمانی، خۆشبەختانە زیاتر لەهەفتەیەكە بەڕێز د.سەباح هەورامی بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی لەسەر هێڵەو  گرفتی كەمی دەرمان و پزیشكی بۆ چارەسەركردووین،  پزیشكی گشتی و دەروونی و چاوو پێست و ددان و هەناویشی بۆ دابینكردووین و دەكرێ بڵێین هیچ گرفتێك نەماوە لەسلێمانی، لەڕاستیدا ئەو پزیشكانەی دێنە ناو چاكسازییەكان (مەترسی) بۆ سەر ژیانیان دروستدەبێت داوامانكردووە حكومەت دەرماڵەی مەترسییان بۆ خەرج بكات هاوشێوەی هەر كارمەندێكی چاكسازی سەر بەوەزارەتەكەمان كەبڕی ٤٥٠ هەزار دینار دەرماڵەی مەترسی هەیە، بۆیە پزیشكەكانیش داوایانكردووە بۆیان خەرجبكرێت، بەڵام گرفتی دەرمانی دەروونی و شەكرەو زەخت (پەستانی خوێن)مان هەیە، هەوڵمداوە لەڕێگای رێكخراوی (ئێم.دی.ئێم)ی فەڕەنسیەوە كەكۆگاكەیان لەدهۆكە بۆ هەر شەش چاكسازییەكە دابینی بكەین. : خۆراكی زیندانیان چۆنە، هەرچەندە دەوترێت باشە، تاچەند ئازووقە و سەبەتەی خۆراكی تر پێویستە كە دابین نەكراوە؟ ئیحسان بابان: حكومەت ساڵانە لەپارێزگاكان تەندەریان هەیەو رایدەگەیەنین و كۆمپانیاكان وەریدەگرن، ئێستا ئەو خواردنەی لەچاكسازییەكان هەیە رەنگە لەدەرەوە یان لەهوتێلێكی پێنج ئەستێرەیی نەبێت، خواردنێكی زۆر باش هەیە، بەڵكو زۆر زیادیشە، لەم ماوەیە لەعەممان لەكۆنگرەیەكی جیهانیدا كە بەشداریمان كرد دوای پێشكەشكردنی راپۆرتمان، دەركەوت چاكسازییەكانی كوردستان لەڕووی خزمەتگوزارییەوە لەسەر ئاستی وڵاتە عەرەبیەكان باشترین بووە بەتایبەتی لە رووی (خواردن، پەیوەندی تەلەفۆنی، خوێندن لەقوتابخانەكانی چاكسازی و زانكۆكان، خەلوەی شەرعی كە ژن و پیاوەكان دەتوانن دوای (15) رۆژ لەدوا سەردانیان یەكتر ببینن بۆ ماوەی دوو بۆ سێ كاتژمێر، لەگەڵ مۆڵەتی چوونە ماڵ بۆ ئەوانەی كە سێ مانگ حوكمەكەیان تەواو كردبێت و هەفتەیەك ئەچێتەوە ناو ماڵ و منداڵی خۆی) كە ئەم خزمەتگوزاریە لەهیچ یەكێك لەچاكسازیەكانی وڵاتانی عەرەبی بوونی نەبووە، هەروەها لەئێستادا ٥٠٠ خوێندكارمان هەیە بەكچ و كوڕەوە كە ٤٠ كەسیان لەزانكۆو پەیمانگا ئەهلییەكان دەخوێنن بەشێوەی ئۆنلاین، دوای داواكردنمان لەبەڕێز وەزیری خوێندنی باڵا هەموو كورسییەكانی سزادراوانی كردە خۆڕایی و بێبەرامبەر تەنانەت پێشی راگەیاندین؛ چەند كورسی دیكەتان بوێت بێبەرامبەرە. : كێشەی ئازادكردنی بەمەرج چۆنە، بە نموونە هەندێك لەزیندانیان حكومی یاساییان تەواوكردووە بەڵام ئازاد ناكرێن ؟ ئیحسان بابان: ئەو بڕیارە لەئەنجومەنی دادوەرییەوە دەردەچێت و سەر بەدادگاكانن پەیوەندی بەوانەوەیەو لای ئێمە نیەو تەداخولیش ناكەین، تەنانەت تەداخولی قەزاش ناكەین كاتێ كەحوكم دەدرێن و بڕیاریان بۆ دەردەچێت دواتر دێنە لای ئێمە، ئازادكردنی بەمەرج لەڕێگای داواكاری گشتییەوە دەدرێت كە لەناو چاكسازییەكان فەرمانگەیان هەیە یاخود لەڕێگەی بەشی یاسایی خۆمان رۆژانە چەند كەس ئازادكردن بەمەرجی هەبێت بۆ دادگای بەرزدەكەینەوە، هەربۆیە هیچ گرفتێكمان نیە لەسەر ئەو بابەتە. : سەردانی زیندانیان تەنها كەسی یەكەم واتە دایك و باوك و خوشك و برا دەتوانن زیندانیان ببینن، بەڵام كەسی تر بۆی نیە سەردانی زیندانیان بكات، ئەمە چۆنە؟ ئیحسان بابان: نەخێر شتێكی لەم جۆرە نیە، زانیاریەكان بەهەڵە گەیشتووە بەئێوە، جگە لەسەردانی مواجەهە (رووبەڕوو) كەهەفتانە رۆژانی یەكشەممەو چوارشەممانە، سەردانی (تایبەت)مان هەیە، واتە خزم و هاوڕێ بۆیان دەبێت بێنە سەردانی و دەتوانن چاویان پێیان بكەوێت، ئەم سەردانانە لەدەسەڵاتی مندایەو رێگەم داوە بۆ سەرجەم چاكسازییەكانی هەرسێ پارێزگاكە، بۆیە لەئێستادا هیچ كێشەیەكمان نیە لەم بارەیەوە، بەڵام رێنماییمان ناردووە بۆ بەڕێوەبەری چاكسازییەكان هەركەسێك لەخزمی پلە دوو بێت هاوشێوەی پلە یەكەكان نیە كەڕۆژەكەیان دیاریكراوە، بەڵكو دەتوانن رۆژانی دیكە بێن، كە بۆ ئەمەش دەبێت سزادراو داواكاری پێشكەش بەبەڕێوەبەر بكات و داوای بینینی ئەو كەسە بكات، دواتر بەڕێوەبەر رەزامەندی دەدات بەئەنجامدانی سەردانیەكە. : بڕی تەرخانكراو بۆ چاكسازییەكانی هەرێم چەندە؟ ئیحسان بابان: بەداخەوە لەهەرێمی كوردستان ئەوە چەندساڵە بودجە پەسندنەكراوەو ئێمەش هەمان گرفتی وەزارەتەكانی ترمان هەیە، بەڵام ئێمە لای خۆمانەوە هەوڵی زیادكردنی پێشینەی مانگانەمان داوە، بەسوپاسەوە وەزارەتی دارایی رەزامەندی دەربڕی پێشینەكانمان زیادكراو  لەئێستادا چاكسازییەكانی گەوران، مانگانە پێشینەكەیان نزیكەی ١٥ ملیۆن دینارە، جگە لەگازو خواردن و جلوبەرگیان كەئەمانە بڕەكەی زۆرترەو لە رێگای وەزارەتی دارایی خەرجدەكرێت، یاریگای وەرزشی (تارتان) و بۆكسێن و بالەو یارییە وەرزشیەكانی دیكە، كە ئەمانەش پێویستی جلوبەرگ و پارەیە بۆمان دابینكردوون، و بۆ زانیاریتان رۆژانە یەك سزادراو بڕی ١٥ بۆ ١٧ دۆلار خەرجی دەكەوێتە لە سەرمان كەئەمە لەهیچ چاكسازیەكی ڵاتانی دەروربەر نەبوو. وەڵامی ئەو پرسیارەشتان بدەمەوە سەبارەت بەنۆژەنكردنەوەی بینای چاكسازی ژنان و منداڵان بەڵێ، لەپارو ئەمساڵیش ئەو بینایانەمان نۆژەنكردووەتەوە، حكومەت پارەی بۆ تەرخانكردووە، بەڵام ئەو بینایانە زۆر كۆنن گەر نۆژەنیش بكرێنەوە بەكەڵكی بەكارهێنان نایەت. داواكاریەكی دیكەمان لەئەنجومەنی وەزیران ئەوە بووە، كە سەنتەری شیاندنەوەی ئاڵوودەبووان بكرێتەوە بۆ ئەو كەسانەی ماددەی هۆشبەر بەكاردێنن، خۆشبەختانە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران رەزامەندی دەربڕیوە كەبینا بگرین بەكرێ، ستافمان بۆ دابینكردوون و چاوەڕەێی لیژنەكانین تاوەكو كارەكان تەواو، بكەن چونكە نزیكەی هەزار سزادراو بەكێشان و بازرگانی بەماددەی هۆشبەرەوە بەندن لەچاكسازییەكان، داواشمان كردووە لەناوخۆو سنوورەكان و فڕۆكەخانەكان و ئەو شوێنانەی كەماددەی هۆشبەری پێدا دێتە ژورەوە زیاتر كۆنتڕۆڵ بكرێت. ئەوەشم بیر نەچێت هۆبەی چاودێری پاشینەمان هەیە بۆ ئەو مێردمنداڵانەی كە دوو مانگی كۆتایی حوكمەكەی بمێنێت دەچنە ئەو هۆبەیەوەو راهێنانیان پێدەكرێت و لەڕێگەی رێكخراوی یونسێفەوە پارەیان پێدەدرێت كەبڕەكەی 1000$ هەزار دۆلار دەبێت، تاوەكو هەلی كاریان بۆ بدۆزنەوەو نەبنەوە گرفت بۆ خێزان و كۆمەڵگە. : ئەم پرسیارەمان دوو بەشە، ئایا چی تاوانێك بەپلەی یەك تۆماركراوە لەچاكسازییەكان، ئایا فەرمانگەتان هەیە لەبینای كرێدا بێت؟ ئیحسان بابان: تاوانەكانی (ماددەی هۆشبەرو كوشتن و دزیكردن) ژمارەیان زۆرەو لەزیادبووندایە، بینای ئێمە وەكو دیوانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی لەكرێدایە،  دوامان كردووە بینای نوێمان بۆ دروست بكرێت كەزەویمان پێدراوەو پشت بەخودا لەمساڵدا بینامان بۆ دروست دەكرێت و  هیچ چاكسازیەكیشمان قەرزاری خەڵك و حكومەت نیە. : ئامارەكان بۆ ساڵی ٢٠٢٢ چۆنە؟ ئیحسان بابان: نزیكەی پێنج هەزارو ٥٠٠ كەس بەندن بەڕاگیراوو سزادراوەوە، كە  (٥٠٠)یان ژنن و (170)یان منداڵن، بۆ رێكخستنی ئەم ئامارانەش بەهاوكاری وەزارەتی دارایی سێرڤەرێكی گەورەم خستوەتەكار بە بەهای شەش ملیۆن دینار كە هەر شەش چاكسازیەكە بەخۆمانەوە بەستراوەتەوە، لەڕێگای داتابەیسەوە خولەك بەخولەك ئامارەكانی سزادان و ئازادبوونی رۆژانە  بەدەستمان دەگات. دەمەوێت ئەوەش بڵێم لەسەر بەندكراوی سێدارە كە (444) سزادراوە، و تیرۆر كەدوو هەزار كەسن، داوامان كردوە لەئێمە جیابكرێنەوە چونكە چاكسازی لەكەیسی سێدارە ناكرێت و هیچ بەرنامەیەكمان نیە بۆیان، جگە لەوەی پۆلێنمان كردوون و لەهۆڵی جیا دانراون.

سزای لە سێدارەدانی ساڵح قاسمی خەڵکی ئورمیە بە تۆمەتی کوشتنی بە ئەنقەست و مەنسوور عەبدی زادە، خەڵکی سەڵماس، بە تۆمەتی پەیوەندیدار بە ماددە هۆشبەرەکان، لە بەندیخانەی ناوەندیی ئورمیەدا جێبەجێکرا. هەروەها ڕۆژی پێنجشەممە سزای لە سێدارەدان هاووڵاتییەکی خەڵکی نەغەدە بەناوی جەلال سەرداری فەر جێبەجێکرابوو ئەمە بەپێی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی هەنگاو بۆ مافەکانی مرۆڤ. بەپێی زانیارییەکانی ڕێکخراوی هەنگاو بۆ مافەکانی، سەرلەبەیانی ئەمڕۆ هەینی، 10ی3ی 2023سزای سێدارەدانی ساڵح قاسمی، تەمەن 53 ساڵ و خەڵکی "زیندەشت" سەر بە ئورمیە و مەنسوور عەبدی زادە خەڵکی شاری سەڵماس لە بەندیخانەی ناوەندیی ئورمیە جێبەجێکراوە. لە ڕاپۆرتەکەی ڕێکخراوەکە ئاماژەبەوە کراوە، بڕیاری جێبەجێکرانی سزای سێدارەدانی کوڕی ساڵح قاسمی، بە تۆمەتی کوشتنی بە ئەنقەست و لە دۆسییەیەکی هاوبەشی دۆسییەکەی باوکی، ڕاگیراوە. بەپێی زانیاری ڕێکخراوەکە، پێشتر سزای سێدارەدانی هاووڵاتییەکی دیکەی بە ناوی جەلال سەرداری فەر خەڵکی نەغەدە لە بەندیخانەی ناوەندیی ئورمیە، لە بەرەبەیانی دوێنێ پێنجشەممە 9ی3جێبەجێکراوه،جەلال سەرداری فەر، سێ ساڵ پێش بە تۆمەتی پەیوەندیدار بە ماددە هۆشبەرەکان، لەلایەن هێزەکانی حکوومەتەوە دەستبەسەرکرا. ئەم سێ بەندکراوە لەگەڵ 3 بەندکراوی دیکەدا ڕۆژی سێشەممە بۆ بەندخانەی تاکەکەسی بەندیخانەی ئورمیە گواسترابوونەوە، کە چارەنووسی یەکێک لەو بەندکراوانە هەتا ئێستا ناڕوونە. هەواڵی لە سێدارەدانی ئەم بەندکراوانە هەتا ئێستا لە میدیاکانی سەر بە حکوومەت و بە تایبەتی میدیاکانی دەزگای دادی ئێران بڵاو نەکراوەتەوە.

کەشناسی،ئەمڕۆ ئەگەری نمەباران لەناوچە شاخاویەکان هەیە  و سبەینێ شەممەش کەشوهەوا ئاسایی دەبێتەوە و بەگشتی ئاسمان لەنێوان پەڵە هەور و نیمچە هەور دەبێت. بەشی پێشبینی له بەرێوەبەرایەتی گشتی کەشناسی و بومەلەرزەزانی هەرێم ، بڵاویکردەوە، ئەمڕۆ هەینی ئاسمان پەڵە هەور بۆ نیمچە هەور دەبێت لەگەڵ ئەگەری کەمێک نمە باران لە ناوچە شاخاویە سنوریەکان، پلەکانی گەرما بەرز دەبنەوە بەراورد بە تۆمارکراوەکانی دوێنێ بە نزیکەی 1بۆ2 پلە. کەشناسی سەبارەت کەشوهەوای سبەی شەممە ڕایگەیاندوه، سبەی شەممە ئاسمان بەگشتی لەنێوان پەڵە هەور و نیمچە هەور دەبێت، پلەکانی گەرما بەرز دەبنەوە بەراورد بە تۆمارکراوەکانی ئەمڕۆ بە نزیکەی 1بۆ2 پلە، خێرایی با  لەسەرخۆ و مام ناوەند  لەنێوان 10بۆ 20 کیلۆمەتر لەکاتژمێرێکدا دەبێت. لەکۆتایدا ، کەشناسی بەرزترین پلەکانی گەرمای پێشبینیکراو بە پلەی سیلیزی بەم شێوە ڕاگەیاند : هەولێر     :  22 پلەی سیلیزی سلێمانی   : 17 پلەی سیلیزی دهۆک      :  21 پلەی سیلیزی کەرکوک   : 24 پلەی سیلیزی هەڵەبجە   : 18 پلەی سیلیزی زاخۆ      :   23 پلەی سیلیزی سۆران    :  16 پلەی سیلیزی گەرمیان  :  24 پلەی سیلیزی