فارس عیسا: پۆستی سەرۆککۆمار مافی پارتییە

هاوڵاتی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی پۆلیسی پارێزگای هه‌ولێر رایگه‌یاند كه‌ له‌سه‌ر رووداوی‌ هێرشكردنه‌ سه‌ر گه‌نجه‌كه‌، ئه‌فسه‌رێك و پۆلیسێك ده‌ستبه‌سه‌ر كراون و رووبه‌ڕووی‌ لێكۆڵینه‌وه‌ ده‌كرێنه‌وه‌. پۆلیسی هەولێر لەبارەی هێرشکردنە سەر مێرمنداڵێک لەلایەن پۆلیسێکەوە لە رۆژی مەولوود، رایدەگەیێنێت، لە بەرامبەر ئەو "رەفتارە نابەجێیە" ئەفسەرێک و ئەو پۆلیسە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتییەکەیانەوە دەستبەسەرکراون و لیژنەى لێکۆڵینەوەیان لە سەر پێکهێنراوە و بەپێى یاسا مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت. لە ڕاگەیەندراوەکەی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی پۆلیسی هه‌ولێر هاتووه‌  "سه‌باره‌ت به‌و گرته‌ ڤیدیۆیه‌ی بڵاوكراوه‌ته‌وه‌ له‌ باره‌ی ئه‌و پۆلیسه‌ی له‌ رێوره‌سمی یادی له‌ دایكبوونی پێغه‌مبه‌ری ئیسلام پێشه‌وای مرۆڤایه‌تی و فه‌خری كائینات حه‌زره‌تی محه‌مه‌دولمسته‌فا (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) له‌ سه‌ر قه‌ڵای هه‌ولێر به‌ شێوه‌یه‌كی ناشایسته‌ مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ گه‌نجێك ده‌كات و په‌لاماری ده‌دات، به‌پێویستی ده‌زانیین بۆ هه‌موو لایه‌كی روونبكه‌ینه‌وه‌ كه‌ له‌ كاتێكدا كه‌ ژماره‌یه‌كی زۆری هاوڵاتییانی شاری هه‌ولێری پایته‌خت به‌ چالاكی و شێوازی جیاواز له‌و رۆژه‌ پیرۆزه‌دا خۆشه‌ویستی خۆیان بۆ پێغه‌مبه‌ری ئیسلام ده‌رده‌بڕی له‌ نێو سه‌نته‌ری شار، له‌ هه‌مانكاتدا كۆمه‌ڵێك گه‌نج له‌ سه‌ر قه‌ڵاتی هه‌ولێر به‌ ئه‌نجامدانی چه‌ند كردار و ره‌فتارێكی ناشایسته‌ هاوڵاتیانیان ناڕه‌حه‌ت و بێزاركردبوو". پۆلیس ده‌ڵێت: "بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئه‌و بارودۆخه‌ و ئیجرائات وه‌رگرتن له‌گه‌ڵ ئه‌و گه‌نجانه‌، پۆلیس ره‌وانه‌ی شوێنه‌كه‌ كران" ئه‌وه‌شی‌ خستووه‌ته‌ڕوو كه‌ "به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ له‌لایه‌ن یه‌كێك له‌ پۆلیسه‌كان به‌شێوازێكی ناشایسته‌ په‌لاماری یه‌كێك له‌ گه‌نجه‌كان درا". به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی پۆلیسی هه‌ولێر ئاشكرایكردووه‌ كه‌ "له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌و ره‌فتاره‌ نابه‌جێیه‌ ئه‌فسه‌رێك و ئه‌و پۆلیسه‌ له‌لایه‌ن به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه‌كه‌مانه‌وه‌ ده‌ستبه‌سه‌ركراون و لیژنه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌ سه‌ر پێكهێنراوه‌ و به‌پێی یاسا مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت". راشیگه‌یاندووه‌ كه‌ "هاوڵاتییان و هاوشاریانی خۆشه‌ویستی شاره‌كه‌مان دڵنیا ده‌كه‌ینه‌وه‌ هیچ كه‌سێك له‌ سه‌رووی یاساوه‌ نییه‌".  

هاوڵاتی بەهۆی تەقینەوە لە کۆگایەکی چەک و تەقەمەنی فەرماندەیی سپیلک سێ پێشمەرگە برینداربون. ئێوارەی ئەمڕۆ پێنجشەممە، 28ـی ئەیلوولی 2023، لەکاتی خاوێنکردنەوەی کۆگەیەکی تەقەمەنی لەنێو بارەگای فەرماندەیی سپیلک گولـلە تۆپێک تەقییەوە و بەهۆیەوە سێ پیشمەرگە برینداربوون.  رووداوەکە کاتژمێر 5:40ی ئێوارەی ئەمڕۆ روویداوەو  بەهۆی تەقینەوەکەوە سێ پێشمەرگە برینداربونە و لە ئێستادا گواستراونەتەوە نەخۆشخانەی خەلیفان و چارەسەری پێویست وەردەگرن. بە گوێرەی زانیارییەکان له‌كاتی ته‌قینه‌وه‌ی گوللـه‌ هاوه‌نه‌كه‌ ده‌نگێكی گه‌وره‌ بیستراوه‌ و ژماره‌یه‌ك چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی دیكه‌ش ته‌قیونه‌ته‌وه‌.

شەنای فاتیح بەپێی ساڵنامەی ئەمساڵی وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بڕیاربوو لە ١٣ی ئەیلولی ٢٠٢٣ دەرگای هۆڵەكانی خوێندن بكرێنەوە، بەڵام بەهۆی دابەشنەكردنی مووچەوە مامۆستایان بایكۆتی هۆڵەكانی خوێندنیان كردو داوای دابەشكردنی مووچەی سێ مانگ دەكەن. رۆژی ٢٤ی ئەیلول وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان خشتەی مووچەی مانگی تەمموزی بڵاوكردەوەو لە ١٠ی تشرینی یەكەمی ٢٠٢٣ كۆتایی دێت، چارەنووسی دابەشكردنی مووچەی مانگەكانی ئاب و ئەیلولیش دیار نیە، بەپێی خشتەكە رۆژی شەممە ٣٠ی ئەیلوول مووچەی وەزارەتی پەروەردە دابەشدەكرێت. ئەنجومەنی مامۆستایانی ناڕازی لەبەیانننامەیەكدا باس لەوەدەكەن كەڕۆژی یەكی تشرینی یەكەم پاش دابەشكردنی مووچەكانیان گردبوونەوەیەكی بەرفراوان ئەنجامدەدەن. ئەنجومەنی سەرتاسەری مامۆستایانی ناڕازی لەبەیاننامەیەكدا رایانگەیاند: «مامۆستایان، فەرمانبەران، مووچەخۆرانی مافخوراو لای هەمووان ئاشكرایە دەسەڵاتی تاڵانكاری هەرێم رۆژ دوای رۆژ بێباكانەتر مامەڵە لەگەڵ گرفتەكانی مووچەخۆران و هاووڵاتیاندا دەكات، بۆیە بەپێویستی دەزانین هەنگاوو ناڕەزەتیەكانمان توندترو فراوانتر بكەین، لەم پێناوەشدا بەپێویستی دەزانین ئەم هەنگاوانە بگرینەبەر». ئەنجومەنی سەرتاسەری مامۆستایانی ناڕازی دەشڵێن:» رۆژی شەممە 30 ئەیلولی ٢٠٢٣ پاش وەرگرتنی مووچەی وەزارەتی پەروەردە، بایكۆت لەسەرجەم شارو شارۆچكەكان دووپاتدەكەینەوەو خۆپیشاندان و گردبونەوەی بەرفراوان ئەنجامدەدەین، كات و شوێنی خۆپیشاندان و گردبونەوەی سەرجەم شارو شارۆچكەكان دوای راوێژ لەگەڵ گروپ و دەستە ناڕازییەكانی تر دیاری دەكەین». بەوتەی ئەنجومەنی سەرتاسەری مامۆستایانی ناڕازی، بەم نزیكانە گردبوونەوەو ناڕەزایەتیەكانیان دەبەنە بەغدادی پایتەختی عێراق و داوا لەحكومەتی عێراق دەكەن مووچەو بژێوی هاووڵاتیانی هەرێم نەكاتە قوربانی گەندەڵی و ناشەفافیەكانی دەسەڵاتدارانی هەرێم و حكومەتی عێراق راستەوخۆو لەڕێگەی كارتی بانكیەوە مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم دابەشبكات. هاوكات رۆژی ٢٥ی ئەیلولی ٢٠٢٣ ئالان حەمەسەعید وەزیری پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: مووچە مافێكی بنەڕەتی هەر كەسێكە كەكار بكات، بەڵام هەموومان دەزانین لەچەند هەفتەی رابردوودا چۆن لەلایەن بەغداوە مامەڵە لەگەڵ مافەكانی هەرێمی كوردستاندا كرا. وتیشی: ئەم قۆناغە سەختە تێدەپەڕێت و داواكارم لەو ناوچانەش كەبایكۆتی دەوامیان راگەیەندووە پڕۆسەی خوێندن بەردەوامی پێبدەن، چونكە داخستنی دەرگای خوێندنگەكان چارەسەری كێشەكان ناكات. مامۆستایەكی نارازی پێی وایە لەهەرێمی كوردستان پارە بۆ مووچە هەیە بەڵام حكومەت بەئەنقەست دابەشی ناكات عادل حەسەن، مامۆستای ناڕازی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:  بەداخەوە لەئێستادا داواكاری سەرەكی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان كورتبووەتەوە لەداواكردنی مووچەی مانگەكانی تەمموزو ئاب، چونكە ئێمە پێمانوایە پارە لەهەرێمی كوردستاندا هەیەو داهاتی ناوخۆ زۆر لەوە زیاترە كەبەشی دوو مووچە بكات و بەپێی وتەی وەزارەتی دارایی مانگانە داهاتی ناوخۆ نزیكەی ٣٢٠ ملیارە، هیوادارین دەسەڵاتدارانی هەرێم مووچەخۆران نەكەنە قوربانی گەندەڵی و ناشەفافی سیاسەتی ئابووری و حكومڕانیان. وتیشی: پێموایە ئەگەر ئەم مووچەیە مووچەی مانگی ئابیش بووایە مامۆستایان بەدڵێكی فراوانەوە دەچوونەوە ناوەندەكانی خوێندن، بەپێی ئەو رێككەوتنەش دەسەڵاتدارانی هەرێم لەگەڵ حكومەتی عێراقیدا كردوویانە مووچەخۆرانی هەرێم مووچەی سێ مانگیان دەفەوتێت. ئەو مامۆستا ناڕازییە دەشڵێت: چارەنووسی خوێندن مەترسی لەسەر نابێت و ساڵانی رابردووش بایكۆتمان كردووەو رێژەی دەرچوون لەسنووری پارێزگای سلێمانیدا زیاتر بووە لەسنووری پارێزگای هەولێرو دهۆك، هەروەها ساڵی ٢٠١٦ زۆرترین بایكۆتكراو ساڵی ٢٠٢٠یش بەهۆی كۆرۆناوە كەمترین دەوام كراو لەهەردوو ساڵەكەدا خوێندن هەژماركرا. «داواكاری سەرەكیمان بریتییە لەدابەشكردنی مووچەی مانگەكانی تەمموزو ئاب، ئەگەر بێت و بكەوینە مانگی 10وە رەنگە داواكارییەكانمان گۆڕانكاریان بەسەردا بێت و ببێتە دابەشكردنی مووچەی مانگەكانی تەمموزو ئاب و ئەیلول، هەروەها هەنگاوی ئایندەشـمان بریتییە لەوەی كەڕوودەكەینە بەغداد چ بەوەفد بێت یان ناڕەزایەتییەكان، رۆژی یەكشەممەش بڕیارمانداوە خۆپیشاندان ئەنجامبدەین لەسەرجەم شارو شارۆچكەكان». عادل حەسەن وای وت. جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایان دەڵێت مامۆستایان بەناچاری بایكۆتی هۆڵەكانی خوێندن دەكەن ئەگینا بایكۆت چارەسەر نییە. عەتا ئەحمەد، جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: بایكۆتی دەوام بەشێوەیەكی گشتی لەلایەن مووچەخۆرانی هەرێمەوە بڕیارێكی خۆرسكانەیە لەئەنجامی كەمتەرخەمی حكومەتی هەرێم بووە بۆیان و كەڵەكەبوونی  گەندەڵی و بەهەدەردانی سامانی نیشتیمانیان دێت كەدەیان هەزار خانەنشینی نایاسایی بەپلەی سەربازی باڵاو چەندین بندیواری لێكەوتەوە. جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایان وتیشی: ئەمە وایكرد كەمووچەخۆرانی راستی باجی ئەم هەڵەیە بدەن و مامۆستایان بەناچاری بایكۆتی هۆڵەكانی خوێندن بكەن، ئەگینا بایكۆت چارەسەر نییەو ئومێدەوارین حكومەتی هەرێمی كوردستان بەزووترین كات چارەسەری ئەم بارودۆخە بكات. « ئێمە وەك یەكێتی مامۆستایان پشتیوانی سەرجەم داخوازییەكانی مامۆستایان دەكەین و جێی خۆیەتی هەموو لایەك پشتیوانیان بین و دەستخۆشیان لێبكەین چونكە داواكارییەكانیان تەنها داواكاری مامۆستایان نییەو داواكاری سەرجەم فەرمانبەرانە، بۆیە حكومەت پێویستە هەنگاوی جددیتر بنێت و بەزووترین كات مووچەی مانگی ئابیش دابەشبكات بۆ ئەوەی مامۆستایان بچنەوە هۆڵەكانی خوێندن»  عەتا ئەحمەد وای وت. جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایان باس لەوەشدەكات ئەمجارە مووچە ٥٢ رۆژ دواكەوتووەو مامۆستایان قەرزێكی زۆریان لەسەرەو بەو بارودۆخ و دڵەڕاوكێوە ناتوانن بچنەوە هۆڵەكانی خوێندن، بۆیە دابەشكردنی مووچەی مانگەكانی تەمموزو ئاب تاكە گرەنتییە بۆ ئەوەی بەزووترین كات دەوامی خوێندنگاكان دەستپێبكاتەوە. بەپێی زانیارییەكانی هاوڵاتی كە لەوەزارەتی داراییەوە دەستی كەوتووە وەزارەتی پەروەردە مانگانە پێویستی بەنزیكەی ١٥٠ ملیار دینار هەیە بۆ دابەشكردنی مووچە. مریەم قادر، مامۆستای یەكێك لەئامادەییەكانی شاری سلێمانییەو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: پاش دابەشكردنی مووچەی مانگی تەمموز ناچینەوە هۆڵەكانی خوێندن و بایكۆتكردن بەردەوام دەبێت تا ئەوكاتەی حكومەت داواكارییەكانمان جێبەجێدەكات، هەروەها دەمانەوێت چارەنووسی مووچەكانی دیكەش بزانین و بەزووترین كات حكومەت مووچەیەكی دیكەش دابەشبكات. وتیشی: بایكۆتكردن زیانێكی زۆر بەپڕۆسەی خوێدن و خوێدنكار دەگەیەنێت، بەڵام هۆكارەكە بۆ حكومەت دەگەڕێتەوە، داواكارین بێنە سەر خەت و مووچە دابەشبكرێت و گرنگی بەكەرتی پەروەردە بدرێت ئەوكاتیش مامۆستایان بەدڵسۆزییەوە دەچنەوە ناوەندەكانی خوێندن.

دلێر عەبدوڵڵا نەوەی نوێ كار لەسەر ئەو داوایانە دەكاتەوە كە لەلایەن دادگای باڵای فیدڕاڵیەوە رەتكراوەتەوەو لەهەوڵی ئەوەدان بەڕێگەو شێوازی نوێ داواكان زیندوو بكەنەوە، بەتایبەت سكاڵای راگرتنی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان. ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانیش رەخنە لەنەوەی نوێ دەگرێت و پێیوایە كەبێ هیچ لێكۆڵینەوەیەك سكاڵا تۆمار دەكەن و كێشەو گرفت دروستدەكەن. لەپاش هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی ساڵی 2021ی عێراق و گەیشتنی نەوەی نوێ بەبەغداد، ئەو حزبە هەوڵەكانی چڕتركردووەتەوە لەدژایەتیكردنی یەكێتی و پارتی و لەماوەی دووساڵی رابردوودا هەشت سكاڵای یاسایی لەدادگای فیدڕاڵی تۆماركردووە. كە لەحەوت سكاڵایاندا شكستی هێناو لەدواهەمین سكاڵادا توانیان سەركەوتن بەدەستبهێنن و دادگا ناچاربكەن وەڵامی سكاڵاكەیان بداتەوە كە دژی درێژكردنەوەی ماوەی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان تۆماریان كردبوو. سكاڵاكەی ئەمجارەی نەوەی نوێ، دژی درێژكردنەوەی ماوەی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بوو، كە تێیدا داوا لەدادگای فیدڕاڵی كرابوو بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنەكان بدات. لەوبارەوە سەرچاوەیەك لەنەوەی نوێ بەهاوڵاتی وت «ئەنجومەنەكان لەساڵی 2019 ەوە بەسەرچوون، بێ هیچ بنەمایەكی یاسایی ماوەیان درێژكراوەتەوەو ئەندامانیان موچەی مانگانە لەسەر قوتی خەڵك وەردەگرن، ئامانجی ئێمە دروستكردنی دەوڵەتی موئەسەسیە، چونكە كە رێز لەیاساو رێنماییەكان گیرا، ئەوا بنەماكانی دەوڵەتی موئەسەسی دادەمەزرێن، جگەلەوەش ئەم بڕیارانەی دادگای فیدڕاڵی دەبێتە بنەمایەك بۆ راگرتنی هەر هەوڵ و نیازێكی تر كە لەداهاتوودا بدرێت بۆ درێژكردنەوەی نایاسایی پەرلەمان و ئەنجومەنەكان، یان هەر بڕیارێكی تر كە رەهەندی یاساییان نییەو بەزۆر دەسەپێنرێت. واتە هیچ كەسێك جارێكی تر جورئەتی ئەوە ناكات دەست بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی دەزگاكانی پەرلەمان و ئەنجومەنەكان ببات.» پێشتر نەوەی نوێ حەوت سكاڵای رەتكرایەوە، بەو هۆیەوە رەخنەیەكی زۆری لێگیراو واباسكرا كە ئەو سكاڵایانە هەوڵێكە بۆ شەرعیەتدان بەبڕیارەكانی حكومەتی هەرێم. لەوبارەوە سەرچاوەكەی  نەوەی نوێ بەهاوڵاتی وت «ئەو داوایانەی دەڵێن گوایە رەتكراوەتەوە، وانییە. رەتنەكراوەتەوە. دادگا دەڵێت لەتایبەتمەندی ئێمە نییە، رەتكردنەوەو دۆڕان جۆرێكە كەدادگا بڕیار بدات كە بڕیاری ماوە درێژكردنەوەكان دەستووری و یاسایین، ئەوكاتە دەكرا پێمان بوترێن دۆڕاوین. زۆر بەئاشكرا دادگای فیدڕاڵی دەڵێت لەتایبەتمەندی ئێمە نییە. واتە سكاڵاكان یاسایین و جێی خۆی گرتووە، بەڵام لەتایبەتمەندی دادگای فیدڕاڵی نییە. بۆیە ئەو هەڵمەتانەی دژی ئێمە دەكرێت یەك مەبەستی هەیە، ئەویش لێدانە لەنەوی نوێ.» لەئێستادا ئەنجومەنەكان دەوامیان تێدا ناكرێ و دادگای باڵای فیدڕاڵیش ماوەی 60 رۆژی دیاریكردووە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەڵام بەپێی وتەی ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگا ئەو وادەیە كەمە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن و هۆشداریشی دا بەدروستبوونی بۆشاییەكی گەورەی كارگێڕی لەپارێزگاكاندا، لەوبارەوە ئەكرم شەریف ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەسەر لیستی یەكێتی بەهاوڵاتی وت «ئێستا ئەنجومەنەكان نەماون، كێ هەڵدەستێ بەڕایی كردنی كاروباری رۆژانەی خەڵك؟ كێ و كام جیهەت گرفتە بەردەوامەكانی خەڵك چارەسەر دەكات؟ بەپێی بڕیارەكە دەبێت لەماوەی 60 رۆژدا هەڵبژاردن بكرێت، دەی كە زەمینە لەبارنەبێ بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن چی بكرێت باشە؟ دڵنیابە لە 60 رۆژی تردا هەڵبژاردن ناكرێت. كەواتە بۆشاییەكی زۆر دروستدەبێت و لەئەستۆی ئەوانەیە كە دیراسەیان نەكردووە.» پاش بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی عێراق، وا بڵاوكرایەوە كەپێویستە تەواوی ئەو مووچانە بگەڕێنەوە بۆ خەزێنەی دەوڵەت كە لەلایەن ئەندامانی ئەنجومەنەكانەوە لەماوەی درێژكردنەوەدا وەرگیراون، بەڵام شارەزایەكی یاسایی پێی وایە كەئەوە هیچ بنەمایەكی نییە. لەوبارەوە عەبدولقادر ساڵح عەبدول راوێژكاری یاسایی بەهاوڵاتی وت «سەرەڕای ئەوەی لە بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵیدا بابەتی مووچە نەهاتووە، بەڵام بەبڕوای ئێمە ئەندامانی ئەنجومەنەكان لەبەرئەوەی پەیڕەوی دەقێكی یاساییان كردووەو ئەو دەقە یاساییە مافی مانەوەی پێداون وەك ئەندامانی ئەنجومەنەكەو هەروەها لەبەرئەوەی لەو ماوەیەدا ئەركی وەزیفیان ئەنجامداوە، بۆیە ئەگەر وەك كرێی هاوتاش بێت شایستەی ئەو مووچەیە دەبن و نابێت لێیان وەربگیرێتەوە. چونكە ناكرێت ئەندامانی ئەنجومەن بەرپرسیارێتی هەڵەی پەرلەمان بگرنە ئەستۆ، بۆیە لەوبارەوە دادوەری كارگێڕی لەعێراق چەندین بنەمای یاسایی هەیە كەسەقامگیرن لەسەر ئەم بابەتە.» ئەم هەوڵەی نەوەی نوێ، بووەتە جێی رەخنەی لایەنەكانی دەسەڵات و ئەوان پێیان وایە كەدیراسەی دۆخەكە نەكراوەو دەبوو خوێندنەوەی ورد بكرایە بۆ هەوڵەكەیان، لەوبارەوە ئەكرەم شەریف بەهاوڵاتی وت «بەڕێزان لەنەوەی نوێ فراكسیۆنیان هەبوو لەپەرلەمان ئەوكاتەی كە تەمەنی ئەنجومەنەكان درێژكرایەوە بۆ تانەیان لێنەدا، نەوەی نوێ ئەگەر تانەی داوەو دەعواكەی بردەوە ئەی كەی هەڵبژاردن دەكرێت و ئەو بۆشاییە بەكێ دەسپێریت؟ ناكرێت مەسیری ئەم وڵاتە بسپێرین بەقەدەر. بەڕاستی ئەمانە بەسۆزو عاتیفەو موزایەدەی سیاسی ئیش دەكەن، بەڕاستی ئەوە ناكرێت، ئەوە پێویستی بەوردەكاریی بوو، دەبێت دیراسە بكرایە. ئەوان كێشەیەكیان دروستكردووەو چارەسەریان لا نییە، ماعقول نییە ئەم كێشەیە دروستكراوەو چارەسەریشت لانییە بۆ ئەوەی چاكی بكەیت.» بەپێی زانیارییەكانی هاوڵاتی، نەوەی نوێ كار لەسەر زیندووكردنەوەی سكاڵا رەتكراوەكانی دەكات و لەهەوڵی ئەوەدایە دووبارە ئەو سكاڵایانە بجوڵێنێتەوە، بەڵام بەپێی رێنمایی و راسپاردەی یاسایی و بەشێوازو تایبەتمەندی جۆری سكاڵاكە، لەوبارەوە سەرچاوەكەی نەوەی نوێ بەهاوڵاتی وت «یەكێتی و پارتی لەهەوڵەكانی ئێمە نیگەرانن، ترسیان لەسكاڵاكانی ئێمە هەیەو لەهەندێكیاندا بەتایبەت سكاڵای پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران سەرۆكی حكومەت خۆی بەشەخسی دەستوەردانی كردووە، بەتایبەت لەپرسی راگرتنی پلەبەرزكردنەوی فەرمانبەران، چونكە بڕە پارەكەی زۆرەو نزیك دەبێتەوە لە پێنج ملیار دۆلار. بۆیە بەو داوایە زۆر نیگەران بوون و بەفەرمی پەیوەندیان بەدادگاوە كردووە تا سكاڵاكان رەتبكرێنەوە. ئەو سكاڵایەمان كە لەلایەن دادگای فیدڕاڵیەوە وەرنەگیرا، رەوانەی دادگای كارگێڕی كراوەو لەوێوە كاری لەسەر دەكەین». نەوەی نوێ لەساڵی 2022 سێ داوایان بەژمارەكانی (27 ، 156 ، 160) تۆماركردووەو لەمساڵیشدا چوار داواكاری تریان بەژمارەكانی (72 ، 109 ، 123 ، 134) تۆماركرد، بەڵام سەرجەمیان رەتكرانەوەو داواكاری هەشتەمیان كە لەلایەن رێبوار ئەوڕەحمانەوە تۆماركرا قبوڵكراو دادگای فیدڕاڵی بڕیاری لەسەردا. لەئێستاشدا چەند حزب و كەسایەتییەك هاوشێوەی نەوەی نوێ سكاڵای یاسایی دژی بڕیارو رێنماییەكانی حكومەت و پەرلەمان تۆماردەكەن و سكاڵاكردن بووەتە نەریتێكی حزبی و لایەنەكانی دەسەڵاتیش ئەم هەوڵە بەدژایەتیكردنی قەوارەی هەرێم لەقەڵەمدەدەن.

هاوڵاتی  فەرمانگەی میدیا و زانیاری حکومەتی هەرێم رایگەیاند بەغدا 200 ملیار دیناری دیکەی خستە سەر هەژماری بانکی هەرێمی کوردستان.  لە راگەیاندراوێکدا فەرمانگەی میدیا و زانیاری حکومەتی هەرێم رایگەیاند، "ئەمڕۆ پێنجشەممە 200 ملیار دیناری دیکە لەلایەن بانکی بازرگانی عێراقەوە خرایە سەر هەژماری بانکی حکومەتی هەرێمی کوردستان."  لەئێستادا حکومەتی هەرێم تەواوی ئەو 700 ملیار دینارەی لەبەردەستدایە کە لەگەڵ حکومەتی عێراق لەسەری رێککەوت بۆ ماوەی سێ مانگ. ناردنی 700 ملیار دینار بۆ ماوەی دوو مانگی تر بەردەوام دەبێت.

تەلار لەتیف، وتەبێژی کۆنگرەی یەکێتی روونکردنەوەیەکی سەبارەت بە دروستبوونی گرژی و ئاڵۆزی لە کۆنگرەی یەکێتی بڵاو کردەوە و رایگەیاند ئەو هەواڵانەی باس لەوە دەکەن "ناراستن و درۆیە." بەیانی ئەمڕۆ پێنجشەممە 28ی ئەیلولی 2023، لە چەند پێگە و سۆشیال میدیا و کەناڵێک هەواڵی ئەوە بڵاوکرایەوە کە گرژی لەنێوان چەند پاسەوانێکی چەند بەرپرسێکی یەکێتی لە رۆژی دووەمی کۆنگرەی حیزبەکە روویداوە و برینداریش هەیە. بەشێکی تریش لەوانەی هەواڵەکەیان بڵاوکردەوە رایانگەیاند کە روداوێک لە کۆنگرە رویداوە لە شوێنی بەرزکەرەوە و یەکیک لە ئەندامانی کۆنگرە قاچی لە بەرزکەرەوەکە گیراوە و برینداربووە و چەند کەسێکی تریش بەهۆی روداوەکەوە برینداربوون.  لەسەر ئەم هەواڵانە تەلار لەتیف دەڵێت، "لە چەند كەناڵ، پەیج و سۆشیاڵ میدیاییەك هەواڵی روودانی گرژی و شەڕ لە كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتی بڵاوبووەتەوە، بۆ هەموولایەكی رووندەكەینەوە كە ئەو هەواڵە سەرلەبەری درۆیەو ناڕاستە، ئەندامانی كۆنگرە و لیژنە تایبەتمەندەكان سەرقاڵی بەڕێوەچونی كارەكانی كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانن."

مدیایەکی بەریتانی رایگەیاند، دەستپیکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان بەمزوانە نابێت و کیشەی دارایی بوونی هەیە بەپێچەوانەی ئەوەی کە بەرپرسانی عێراق و تورکیا دەیڵێن کە کیشەی تەنکنیکی بوونی هەیە، دەشڵێت تورکیا بە قەرز پارەی داوە بە هەرێمی کوردستان و ئێستا ئەو پارەیەی دەوێتەوە. پێگەی ئارگسی بەریتانی لە راپۆرتێکیدا لە زاری سەرچاوەیەکی باڵای عێراقییەوە رایگەیاند، هەناردەی نەوتی هەرێم بەمزوانە دەستپێناکاتەوە چونکە تورکیا ناتوانێت ئەو پارەیە بدات کە لەسەریەتی و دادگای ژوری بازرگانی نێودەولەتی لە پاریس بەسەریدا سەپاندووە بۆیە کێشەکە کیشەیەکی لۆجستی نییە و بابەتەکە "ئاڵۆزە." لە مانگی ئازاری ئەمساڵ ژوری بازرگانی نێوددەوڵەتی لە پاریس بڕیاریدا کە دەبێت ئەنقەرە یەک ملیار و 900 ملیۆن دۆلار وەک قەرەبوو بداتە بەغدا بەهۆی ئەوەی لەنێوان 2014-2018 بەنایاسایی بازرگانی بە نەوتی هەرێمی کوردستانەوە کردووە و پێشێلی گرێبەستەکەی لەگەڵ عێراق کردووە.  هەرچەندە لایەنی عێراقی و تورکی باس لەوە دەکەن کە بۆری نەوتی جەیهان کێشەی تەکنیکی هەیە و بەمزوانە چارەسەر دەبێت، بەڵام سەرچاوەکە دەڵیت "کێشەکە داراییە چونکە تورکیا ناتوانێت ئەو پارەیە بدات." لە هەفتەی رابردوو ئالپئەرسەلان بایرەکتار، وەزیری وزەی تورکیا رایگەیاند، بۆریی نەوتی کەرکوک-جەیهان ئامادەیە دوای چاککردنەوەی هەڵە تەکنیکییەکان بەهۆی زیان لێکەوتنی بەهۆی بومەلەرزەوە. بەپێی وتەی سەرچاوەکە، یەکێتی تر لە کیشەکان ئەوەیە پێشتر "تورکەکان برێک پارەیان بە قەرز داوە بە کوردەکان بۆ ئەوەی تورکیا بەشێک لە پشکی هەناردەی نەوتی دەست بکەوێت لە رێی بۆری نەوتی عێراق-تورکیا، بەڵام ئێستا تورکیا ئەو پارەیەی دەوێتەوە." بەپێی وتەی بەرپرسانی حکومەتی هەرێم، زیانی وەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم تا ئێستا شەش ملیار دۆلارە.

هاوڵاتی  وتەبێژی یەكینەكانی پاراستنی گەل بۆ هاوڵاتی ئەوە ئاشكرادەكات، ئەو شەڕەی لەدێرەزوور بەڕێوەدەچێت و بۆ دووەم جار سەریهەڵداوەتەوە هیچ پەیوەندییەكی بەعەشیرەتەكانەوە نییە، بەڵكو پیلانی هاوبەشی توركیاو سوریایە دژ بەڕۆژئاوای كوردستان و ئیدارە سەربەخۆكەی. هێزەكانی سوریای دیموكرات رایگەیاند سەرجەم ئەو چەكدارانەیان وەدەرناوە كەچوونەتە شارۆچكەی زیبان لەپارێزگای مەیادین كە لەژێر دەسەڵاتی حكومەتی سوریادایە، ئەوەش لەكاتێكدایە هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) قەدەغەی هاتوچۆی لەچەند ناوچەیەكی پارێزگای دێرەزوور راگەیاند دوای ئەوەی كە شەڕ لەنێوان هێزەكانی هەسەدەو هۆزە عەرەبەكان روویداوە كەتێیدا 22 كەس كوژراون. ناوەندیی میدیایی هێزەكانی سوریای دیموكرات ئاماژەی بەوەكردووە هێزەكانیان لەئێوارەی رۆژی دووشەممەوە هێزێكی سوپای رژێمی سوریایان وەدەرناوە كە چوونەتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی هەسەدە لەشارۆچكەی زیبان سەر بەشاری مەیادین، كەدەكەوێتە رۆژئاوای رووباری فوڕات، ئەویش دوای دوو كاتژمێر لەپێكدادانی سەربازی لەنێوان هێزەكانی سوریای دیموكرات و ئەو هێزەی سوپای سوریا كەهاووڵاتیانی مەدەنییان بۆ خۆحەشاردان و شەڕ بەكارهێناوەو چوونەتە ناو چەند ماڵ و مزگەوتێكەوە. هەسەدە ئەوەشی خستووەتەڕوو: لەپێكدادانەكاندا 20 سەربازی سوریا كوژراون و 31 ی دیكەش برینداربوون، بەوتەی هێزەكانی سوریای دیموكرات رژێمی سوریا بۆ پشتیوانی ئەو چەكدارانە بەتۆپی دوورهاوێژ هێزەكانیانی بۆردوومان كردووە، بەڵام سەركەوتوو نەبوون لەكۆنترۆڵكردنی شارۆچكەی ئەلزیبان. لەلایەكی دیكەوە روانگەی سوری بۆ مافەكانی مرۆڤ رایگەیاند، لەپێكدادانی هەسەدەو هۆزە عەرەبەكان 64 قوربانی بوونی هەیەو 22 كەس كوژراون كە 18 كەسیان سەر بەهۆزە عەرەبەكانن و سێ كەسیان سەر بەهەسەدەن، ئەمە جگەلەوەی 42 كەسی مەدەنی، 26 چەكداری هۆزە عەرەبەكان و 12 ئەندامی هەسەدە برینداربوون. بەپێی هەواڵی میدیا ناوخۆییەكانی سوریا، هەسەدە لەچەند شارۆچكەیەكی پارێزگای دێرەزوور، بەتایبەتی شارۆچكەی زیبان، قەدەغەی هاتووچۆی راگەیاندووە بەبێ ئەوەی وادەی كۆتایی هاتنی دیاری بكات، ئەمە لەكاتێكدایە كە رۆژی دووشەممە شەڕ لەنێوان هەردوولا دەستیپێكردەوە دوای ئەوەی كەهەسەدە لەسەرەتای ئەم مانگەدا كۆتایی بەشەڕو پێكدادانەكان هێنا. لەبارەی ئەو هێرشانەوە، سیامەند عەلی وتەبێژی یەكینەكانی پاراستنی گەل بەهاوڵاتی وت:»رۆژی دووشەممە ژمارەیەك چەكداری نزیك لەڕژێمی سوریا لەڕۆژئاوای فوڕاتەوە دەربازی رۆژهەڵاتی فوڕات بوون و هێرشیان كردەسەر ژمارەیەك لەهێزەكانی ئێمە، لەئەنجامدا شەڕی قورس روویداو پاشان هێزەكانمان ئەو هێزانەیان گەمارۆداو گورزێكی كوشندەیان لێوەشاندن، بەهۆیەوە سێ هەڤاڵی ئێمە شەهیدبوون،بەدیاریكراویش شەڕەكە لەشارۆچكەی ئەلزیبان بوو، بەهۆیەوە قەدەغەی هاتوچۆ لەو ناوچەیە راگەیەندرا». وتیشی:»ئێستا رەوشەكە ئارامەو شەڕڤانەكانی ئێمە دەستیان بەئۆپەراسیۆن كردووە لەو ناوچەیە لەبەرئەوە دەتوانین بڵێین وردە وردە رەوشەكە ئارام دەبێتەوە و رێوشوێنەكان ئاسایی دەبنەوە، ئەو چەكدارانە بەناوی عەشیرەتەوە شەڕ دەكەن بەڵام لەڕاستیدا ئەوانە عەشیرەت نین و گرێدراوی رژێمی سوریان، لەكاتێكدا كوڕو كچی ئەو عەشیرەتانە بەشێكیان لەناو هێزەكانی سوریای دیموكراتدان، بەڵام بەشێكیان لەلایەن رژێمی سوریاوە بەكاردەهێنرێن». وتەبێژی یەپەگە دەشڵێت:»هەر هێرشێك لەهەرێمی دێرەزوورو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی رژێمی سوریاوە دەكرێت بەپێی پیلانێكی مەترسیدارە لەلایەن توركیاو رژێمی سوریاوە، بەڵام هەم هەسەدەو هەم هاوپەیمانی نێودەوڵەتی سەبارەت بەو پیلانانە هۆشیارەو رێوشوێنی پێویست گیراوەتەبەر». بەپاساوی دەستگیركردنی فەرماندەیەكی ئەنجومەنی سەربازی دێرەزوور بەناوی ئەبو خەولە لەسەر پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ و گەندەڵی لەلایەن هەسەدەوە، لەكۆتایی مانگی ئاب شەڕ لەنێوان هێزەكانی سوریای دیموكرات و هۆزە عەرەبەكان دروستبوو كەتێیدا چەكدارە عەرەبەكان بەهاوكاری سوپای سوریا چەند ناوچەیەكیان داگیركرد، بەڵام دواتر هەسەدە لە ئۆپەراسیۆنێكدا سەرجەم ناوچەكانی كۆنترۆڵكردەوە.

سەركۆ جەمال هەرچەندە هەرێمی كوردستان لەدوای دروستبوونیەوە لەساڵی 1991 لەخراپترین دۆخیدایە، بەڵام هێشتا لایەنە سیاسییەكان لەسەر ئەو ریفراندۆمەش كۆك نین كەپێكەوە بڕیاریانداو ئەنجامیاندا، دوای شەش ساڵ لەئەنجامدانی ریفراندۆم كەئەوكات بەناوی سەربەخۆییەوە ئەنجامدرا ئێستا هەرێمی كوردستان نەك هەر دەوڵەت نییە بەڵكو قەوارەكەشی لەمەترسیدایە، چاودێران و سیاسیەكانیش لەبارەی لێكەوتەكانی ریفراندۆم رای جیاوازیان هەیە. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان كە بەبڕیاردەری یەكەمی ئەنجامدانی ریفراندۆمەكەی ساڵی 2017 دادەنرێت كە ئەوكات سەرۆكی هەرێمی كوردستان بوو، لەشەشەمین ساڵیادی ئەنجامدانیدا لەپەیامێكدا  دەڵێت  «پیرۆزە، رۆژی سەركەوتنی ئیرادەی گەل». شەش ساڵ لەمەوبەر ئەمریكا بەڵێنی بە مەسعود بارزانی دا ئەگەر ریفراندۆم نەكات، یارمەتی كورد بدات بۆ رێككەوتنێكی مانادار لەسەر دابەشكردنی دەسەڵات‌و داهات لەگەڵ بەغدا‌، هەروەها ماددەی 140 جێبەجێ بكرێت‌و كێشەی پێشمەرگەو كێشەكانی تری كورد لەگەڵ عێراق چارەسەر بكات، بەڵام بارزانی سور بوو لەسەر سازدانی ریفراندۆم. لەكاتێكدا یادی  شەش ساڵەی سازدانی ریفراندۆم دەكرێتەوە، شەش مانگی تەواوە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بەفشاری حكومەتی عێراق راگیراوە، بەوەش حكومەتی هەرێم رێژەی نزیكەی 80%ی داهاتەكانی خۆی لەدەستداوە‌و توانای دابینكردنی موچەی نییە، بەرپرسانی هەرێمیش چاویان لەئەمریكییەكانە نێوەندگیری بكەن بۆ دەربازكردنی موچەی فەرمانبەران لەناو كێشمەكێشە سیاسییەكان، لەكاتێكدا ئەو رۆژەش كەبڕیاری ریفراندۆم درا حكومەتی هەرێم موچەی فەرمانبەرانی پێ دابین نەدەكرا. نیسانی 2017 وردە وردە شەڕی «داعش» بەرەو كۆتایی هەنگاوی دەچوو، حكومەتی هەرێم لەناو قەیرانێكی دارایی قوڵدابوو، مانگانە بەپاشەكەوتیشەوە موچەی فەرمانبەرانی بۆ دابین نەدەكرا، لەڕووی سیاسیشەوە هەرێمی كوردستان لەناو قەیراندا بوو، ماوەی دوو ساڵ بوو بەهۆی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‌و درێژكردنەوەی وادەی سەرۆكایەتییەكەی مەسعود بارزانییەوە، پارتی دەرگای پەرلەمانی داخستبوو، بزوتنەوەی گۆڕانی لەحكومەت دەركردبوو، بەڵام رۆژی  7ی حوزەیران 2017 لایەنە سیاسییەكان بەبێ ئامادەبوونی بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی و چەند لایەنێکی ناڕازی، بەسەرۆكایەتی مەسعود بارزانی كۆبوونەوە.  لەم كۆبوونەوەیەدا بارزانی قسەی كردووەو وتوویەتی:» من دەزانم لەكوردستان كێشە هەیە، بەڵام ناكرێت ریفراندۆم ببەسترێتەوە بەكێشەكانەوە، ریفراندۆم بابەتێكی نەتەوەییەو پەیوەندی بەهیچ كەس‌و لایەنێكەوە نییە، دەبوو گۆڕان‌و كۆمەڵ بەشداری ئەم كۆبوونەوەیەیان بكردایە، چونكە پرسێكی چارەنووسسازە، ئێستا دوو رێگامان لەبەردەمدایە، یان ئەوەی وەكو هاووڵاتییەكی عێراقی بمێنینەوە، یاخود ئەوەی بڕیارێكی مێژوویی بدەین، با ژیان‌و مردنمان بەیەكەوە بێت، دەرفەت دێت‌ و دەڕوات». هەرچەندە بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی مەسعود بارزانی لەكۆبوونەوەكەدا وتوویەتی كە «ئەنجامدانی ریفراندۆم بەواتای دامەزراندنی دەوڵەت نییە». بەڵام بەشداربووانی كۆبوونەوەكە پشتیوانی خۆیان بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم دووپاتكردووەتەوە. بەگشتی لەكۆبوونەوەكەدا زۆرینەی لایەنەكان لەسەر دوو خاڵ هاوڕابوون  یەكەم بەشداریكردنی گۆڕان و كۆمەڵی ئیسلامی لەپڕۆسەكەدا، هاوكات سەرجەم بەشداربووان سەرەڕای تێبینیەكانیان بەشێوەی مەبدەئی لەگەڵ سازدانی ریفراندۆمدا بوون. بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی، مەسعود بارزانی لەگەڵ ئەوەدابووە رۆژی یەكی ئەیلولی 2017 ریفراندۆم ئەنجامبدرێت، بەڵام بەهۆی كەمیی كات ناچار بووە بەڕۆژی 25 ی ئەیلول رازی بێت كە رای نوێنەرانی یەكێتی و بەشێك لەلایەنەكانی دیكەش بووە.  یەكەمین كۆبوونەوەی لیژنەی باڵای ریفراندۆم  رۆژی 7/8/2017 بەسەرۆكایەتی مەسعود بارزانی بوو، ئەم كۆبوونەوەیە لەكۆبوونەوەی لایەنە سیاسییەكان كەتێیدا رۆژی ریفراندۆم دیاریكرا جیاوازتر بوو، بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی بارزانی‌و نوێنەری لایەنەكان لەلیژنەی ریفراندۆم دوای وەرگرتنی بۆچوونی وڵاتانی جیهان، هەندێك لەبڕیارە توندەكەیان بۆ سازدانی ریفراندۆم پاشەكشێیان كرد، بارزانی هەر لەو كۆبوونەوەیەدا وتوویەتی:» خۆتان دەزانن لەكۆبوونەوەی لایەنە سیاسییەكاندا ئێوە كاتی ریفراندۆمتان دیاری كردووە نەك من». ریكس تیلەرسن وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی ئەمریكا رۆژی 23ی ئەیلول، واتا دوو رۆژ بەر لەوەی ریفراندۆم بەڕێوەبچێت، نامەیەكی بۆ مەسعود بارزانی نارد، تێیدا داوای لێكرد، پرۆسەی ریفراندۆم دوابخات، بەدیلی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی كە لەنامەكەی تیلەرسندا كە لەزیاتر لە (700) وشە پێكهاتبوو، ئەوەبوو، كورد ریفراندۆم نەكات‌و لەبری ئەوە بۆ ماوەی ساڵێك بچێتە گفتوگۆوە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی لەگەڵ بەغداد‌و ئەگەر هەیە وادەی دانوستانەكە دوای ساڵەكە درێژبكرێتەوە. هەروەها تیلەرسن باسی لەوەكردبوو، ئەمریكا لەگەڵ بەریتانیا‌و فەرەنسا هەوڵدەدەن بەدیلی ریفراندۆم كە دیالۆگە لەگەڵ بەغداد بۆ چارەسەری كێشەكان، لەئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی پەسەندبكرێت، ئەگەر بەدیلەكەش ئەنجامی نەبوو، ئەوكات ئەوان پاڵپشتی كورد دەكەن ریفراندۆم بكات، لەبەرامبەردا هۆشداری دابوو لەبارەی ئەوەی ئەگەر هەرێم بەدیلەكە قبوڵ نەكات‌و سووربێت لەسەر ئەنجامدانی ریفراندۆم، ئاكامی مەترسیداری دەبێت. سەرئەنجام رۆژی 25ی ئەیلولی 2017 لەناو بارودۆخێكی خراپی ئابوری‌و سیاسی ناوخۆی هەرێمی كوردستان‌و لەژێر فشاری وڵاتانی ناوچەكە ئێران، توركیا ‌و ناڕەزایەتی ئەمریكا‌و بەریتانیا‌و فەرەنسا‌و ئەڵمانیا‌و یەكێتی ئەوروپا، ریفراندۆم لەهەرێمی كوردستان و چەند ناوچەیەكی كێشەلەسەر بەڕێوەچوو، دواتر كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم رایگەیاند زیاتر لە 92%ی بەشداربووان بە»بەڵێ» دەنگیانداوە بۆ سەربەخۆیی كوردستان، هەرچەندە بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی كە بەشدارنەبوون لەناو ئەنجومەنی باڵای ریفراندۆمدا، لەڕۆژی دەنگداندا چوونە پاڵ ریفراندۆمەكە. بەیانی رۆژی 25ی 11ی 2017، دوای كارەساتەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو لەدەستدانی رێژەی 51%ی خاكی ناوچە كێشەلەسەرەكان، دادگای فیدراڵی عێراق فەرمانێكی دەركرد‌و كاركردنی بەئەنجامەكانی ریفراندۆمی هەرێمی كوردستان سڕكرد، هەرێم ، فەرمانەكەی دادگای فیدراڵی عێراقی پەسەندكرد‌و بەوەش قایل بوو بەهەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆم لەپێناو دەستپێكردنەوەی دانوستان لەگەڵ عێراق و هەڵگرتنی ئابڵۆقە لەسەر دەروازە سنوری‌و فڕۆكەخانەكانی هەرێم. لایەنە سیاسییەكان دوای شەش ساڵ لەسەر ئەنجامدانی ریفراندۆم رای جیاوازیان هەیە ئاری هەرسین، كادیری پێشكەوتووی پارتی دیموكراتی كوردستان لەبارەی ریفراندۆمەوە بەهاوڵاتی وت:»ریفراندۆم هەڵوێستەی میللەتێك بوو بەرامبەر بەچارەنووسی خۆی، میللەتان لەكەسایەتی و حزبەكان گەورەترن، بۆیە ئەو بوختانانەی دەڵێن ریفراندۆم موبادەرەی تاكەكەسی سەرۆك بارزانییە درۆیەكی زەبەلاحە، ئەو كەسانەی پاش داخستنی فڕۆكەخانەكانی هەولێرو سلێمانی پاشگەزبوونەوە كەسانی ترسنۆك و پۆپۆلیست و بەرژەوەندیخوازن». سۆران جەمال تاهیر، ئەندامی پێشووی مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لەبارەی ریفراندۆمەوە بەهاوڵاتی وت:» سەرباری ئاگادارکردنەوەی وڵاتانی زلهێزی دنیاو بەتایبەتی نامەی تیلەرسن وەزیری دەرەوەی ئەمریکا کەداوای لەسەرکردایەتی سیاسی کورد کردبوو دەرفەتێکی دیکە بدەن بەحکومەتی عێراقی بۆ ئەوەی بەیەکەوە مافەکانی گەلی کورد بسەلمێنن، ئەگەر هاتوو لەماوەی ساڵێکدا ئەو مافانە نەسەلمێنرا ئەوکاتە ئەمریکاش پشتگیری ئەنجامدانی ریفراندۆم دەکات. ئەو ریفراندۆمەی کەگەلێک هێزو لایەن پشتگیریان کردو هەندێ لایەنیش پێیان باشبوو لەکاتێکی دیکەی گونجاودا ئەنجامبدرێ  بۆ ئەوەی نەبێتەهۆی لەدەستدانی دەستکەوتەکانی گەلەکەمان، دەتوانین بڵێین بەداخەوە ئەنجامێکی پۆزەتیڤی نەبوو و بەڵکو بووەهۆی لەدەستدانی بەشێکی خاکی هەرێم». وتیشی:» دیارە ئەوانەی ریفراندۆمیان کردو هانی ئەنجامدانی ریفراندۆمیاندا ئەنجامەکەشیان بەو شێوازەی کەهەیە تائێستا پێ قبوڵەو بەو شێوەیە دەیبینن کەئەمە هۆکارێک بووە رۆژێک لەڕۆژان بتوانرێ لەگەڵ وڵاتانی دەرو دراوسێ و وڵاتانی دنیا ئەم ریفراندۆمە ببێتە هۆکارێک بۆ داواکاری مافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلەکەمان،  ئەگەر ریفراندۆم ئەنجام نەدرایە ئەو وڵاتانەی بیانی و ئیقلیمی بیانوویان بەدەستەوە نەدەبوو کەهیچ کارێک بکەن و ئەو بیروباوەڕە شۆڤێنیانەی کەهەیانبووە لەڕابردوو جێبەجێی بکەن، لەوانەیە لەدەرفەتێکی دیکەدا بگەڕانایە بۆ ئەوەی ئەو مەرامەی هەیانە جێبەجێی بکەن لەبەرئەوەی لەعەقڵیەتی حوکمڕانی عێراقیدا هێشتا ئەوە نەهاتووەتە کایەوە کە لەوڵاتێکی فیدراڵدا بژین و باوەڕیان بەمەرکەزیەتێکی تەواو هەیە بەجۆرێک قبوڵکردنی فیدراڵیەت جارێ لەهزریاندا ماوە بچەسپێنرێت «. ئەبوبەكر هەڵەدنی، ئەندامی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان و ئەندامی پێشووی مەكتەبی سیاسی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان، لەبارەی ریفراندۆمەوە بەهاوڵاتی وت:»لەڕیفراندۆم هەموو دنیا دژمان بوو، سەرجەم ئەو حزبانەش كە لەلیژنەی باڵای ریفراندۆم ئەندامیان هەبوو بەرپرسن لێی، بووەهۆی لەدەستدانی خەونی سەربەخۆیی كورد، كۆدەنگی جیهانی لەسەر كورد نەهێشت، لەناوخۆشدا رۆژ بەڕۆژ پایەكانی دەسەڵاتی كوردی دەڕووخێت، حكومەتیی هەرێم مووچەی بەپاڕانەوە لەبەغدا پێدەدرێت و دەتوانین بڵێین لەبەغدا شتێك نەماوە بەناوی فیدراڵی». ئەبوبەكر هەڵەدنی وتیشی: «بەشێكی زۆری ئەم دۆخەی دروستبووە پەیوەندی بەگەندەڵییەوە هەیە، لەلایەكی دیكەشەوە هۆكارەكەی لێكەوتەكانی ریفراندۆم، هەرێم لاساری كرد بەرامبەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی جگە لەوەی كاتەكەشی خراپ بوو، جگە لەوەی ریفراندۆم شەرعیەتی جەماوەری نەبوو، شەرعیەتی سیاسیشی نەبوو، ئەوانەشی لەگەڵ مەسعود بارزانی كۆبوونەوە رووگیر بوون ئەگینا لەگەڵ ریفراندۆم نەبوون». «ئەگەر ریفراندۆم نەكرایە لانیكەم دۆخی كەركوك و ناوچە دابڕێندراوەكان هەر لەژێر دەسەڵاتی كورددا دەبوو، فشارەكان و دۆخی ئێستاش بەمشێوەیە نەدەبوو كە تەنها دوژمنەكانمان ئاواتیان بۆ خواستووە نەك كوردی دڵسۆزو نیشتیمانپەروەر». ئەبوبەكر هەڵەدنی وادەڵێت. ئێستا دوای شەش ساڵ لەئەنجامدانی ریفراندۆم، هەرێمی كوردستان دۆخەكەی گەیشتووەتە ئەو ئاستەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ پاراستنی قەوارەكەی نامەیەكی ئاڕاستەی جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا كردووە، هەرچەندە ئەمریكا بەفەرمی وەڵامی نامەكەی نەدایەوە، بەڵام  ناوبژیوانی كرد لەنێوان هەرێم و بەغدا تاكێشەی بودجە لەنێوانیان چارەسەر بكرێت و بەغدا پارە بۆ هەرێم بنێرێت.

هاوڵاتی  میدیای فەرمی یەکێتی رایگەیاند ئێوارەی ئەمڕۆ بەکۆی دەنگی ئەندامانی کۆنگرەی پێنجەمی یەکێتی، بافڵ تاڵەبانی بە سەرۆکی حزبەکە هەڵبژێردرایەوە. ئێوارەی ئەمڕۆ کارەکانی کۆنگرەی یەکێتی بە هەڵبژاردنی بافڵ تالەبانی وەک سەرۆک و دەستنیشانکردنی کۆسرەت رەسول عەلی و هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد وەک سیمبوولی باڵای یەکێتی کۆتایی هات. کۆنگرەی یەکێتی دوو رۆژی دیکەی ماوە کە تێیدا 600 ئەندام  بەشداری دەکەن. بڕیارە لە کۆنگرەدا پەیڕەوی ناوخۆی حیزبەکە هەموار بکرێتەوە و ژمارەی ئەندامانی سەرکردایەتی لە 121 ئەندامەوە بۆ 51 ئەندام کەمبکرێتەوە و ژمارەی ئەندامانی مەکتەب سیاسیش کەم بکرێتەوە بۆ دە ئەندام.

هاوڵاتی بەرەبەیانی ئەمڕۆ فرۆکەی جەنگییەکانی تورکیا سنوری قەزای پشدەریان بۆردومانکرد و بەهۆیەوە هاوڵاتییەکی مەدەنی گیانی لەدەستدا و هاوڵاتییەکی تریش برینداربوو.  دژەتیرۆری کوردستان-پارتی لەسەر هێرشەکە رایگەیاند، ئه‌مڕۆ سوپای توركیا دوو هێرشی ئاسمانی له‌ رێگه‌ی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانه‌وه‌ كردوه‌ته‌ سه‌ر بناری قەندیل و هێرشه‌كه‌ بۆ سەر بارەگایەک و ئۆتۆمبێلێکی گه‌ریلاكانی په‌كه‌كه‌ بووە، بەڵام رێکخراوی CPT دەڵیت دوو هاوڵاتی بوونەتە قوربانی. رێکخراوەکە ئاماژە بەوە دەکات، "کاتژمێر ١٠:٤٠ خولەکی سەر لە بەیانی ئەمڕۆ، ‘ئەستی محەمەد’ی تەمەن 55 ساڵ و دانیشتووی گوندی بۆکریسکان لە قەزای پشدەر، بەهۆی بۆردوومانی فڕۆکە جەنگییەکانی تورکیا بۆسەر گوندەکەیان شەهید بوو. هەر لە هەمان بۆردووماندا، هاوڵاتییەکی تری مەدەنی بە ناوی ‘میرزا ئیبراهیم’ کە تەمەنی 60 ساڵە، برینداربوو." رێکخراوی CPT باس لەوەش دەکات لەسەرەتای ساڵی 2023وە تاوەکو ئێستا نۆ هاوڵاتی مەدەنی بەهۆی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە هەرێمی کوردستاندا شەهیدبوون و شەش هاوڵاتی تری مەدەنیش برینداربوون.

هاوڵاتی  لاهور شێخ جەنگی لەبارەی بەستنی پێنجەم كۆنگرەی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان لە ٢٦ی ٩ی ٢٠٢٣پەیامێكی بڵاوكردەوەو دروستكردنی لیستێكی نوێی لەدەرەوەی یەكێتی راگەیاند، سەرچاوەیەكی نزیك لەلاهوری شێخ جەنگی زانیاری گرنگ بۆ هاوڵاتی لەبارەی لیستەكە ئاشكرادەكات. لەپەیامەكەی لاهور شێخ جەنگیدا هاتووە:»سەرانی ئێستای یەكێتی بڕیاریانداوە بەئەنجامدانی كۆنگرەیەكی بەزۆر سەپێندراوی نایاسایی و ناپەیڕەوی و بەپێشلكردنی هەموو پرەنسیپ و رێكارە حزبییەكان، یەكێتیی بەرەو لێكترازانێكی گەورەو هەژانێكی ناوخۆیی بەرن كەهەرگیزاو هەرگیز لەمێژووی یەكێتیدا كۆنگرەیەكی لەم جۆرە ئەنجام نەدراوە، كە ‌‌حزبەكە بەرەو لەناوچوون و وێرانبوونی زیاتر بەرێت». دەشڵێت:» ئێمە لەپرۆسەی سیاسی دانابڕێین و بەردەوام دەبین ، هەربۆیە لێرە بەدواوە خاوەنی بڕیاری خۆمانین و درێژە بەكاری سیاسیی خۆمان دەدەین لەسەر بنەمای پرەنسیپە نەگۆڕەكانمان، دەمەوێت پێتان رابگەیەنم وەك یەكەم هەنگاومان بەشداری لەهەڵبژاردنەكانی داهاتووی پارلەمانی كوردستان دەكەین و لیستێكی گەل پەسەند رادەگەیەنین كەخۆی دەبینێتەوە لەبەرەیەكی فراوانی رزگاریی نیشتمانیی بەبەشداریی سەرجەم دەنگە ئازاو دلێرو ناڕازییەكانی خەڵكی كوردستان لەناوەوەو دەرەوەی یەكێتی». لاهوری شێخ جەنگی ئەوەشی خستووەتەڕوو:» بەداخێكی زۆرەوە دۆخی ژیان و گوزەرانی هاووڵاتییان و مووچەخۆرانیش لەوپەڕی خراپیدایەو گەنجەكانمان بەتەواوی نائومێدبوون لەوەی كەژیانێكی ئارام و شایستەو ئاسۆیەكی روونیان هەبێت لەم هەرێمەدا». هاوڵاتی بۆ وەرگرتنی زانیاری زیاتر پەیوەندی بەچەند سەركردەیەكی نزیك لەلاهوری شێخ جەنگییەوە كرد، هەرچەندە هیچ یەكێكیان بەفەرمی ئامادەنەبوون لەوبارەیەوە زانیاری زیاتر بدەن، بەڵام سەرچاوەیەكی نزیك لەلاهوری شێخ جەنگی زانیاری وردی بۆ هاوڵاتی ئاشكراكرد. ئەو سەرچاوەیەی نزیك لەلاهوری شێخ جەنگی بۆ هاوڵاتی وتی:» تائێستاش خۆمان بەیەكێتی دادەنێین بەڵام كە كۆنگرە دەكرێت و چی بڕیارێك دەدات ئەوان ئازادن و ئێمەش ئازادین چۆن سیاسەت دەكەین، ئەو بەرەیەی كاك لاهور رایگەیاندووە فراوانە چونكە ناڕەزایەتیەكی زۆر هەیە لەهەرێمی كوردستان». وتیشی:»ئێمە هەموو رێكارە یاساییەكان بۆ دروستكردنی لیست دەگرینەبەرو پێموانییە هیچ گرفتێك هەبێت چونكە حزبێكی سیاسی دروست دەكەین نەك چەكداری، هیچ لایەنێكیش بەئێمەی نەوتووە نابێت لیست دروست بكەن». لەچەندڕۆژی ربردوودا چەند بەرپرسێکی باڵای یەکێتی رایانگەیاند کەبەشداری کۆنگرەی پێنجەمی یەکێتی ناکەن کەدیارترینیان مەلا بەختیار، ئەندامی ئەنجومەنی باڵای سیاسی و بەرژەوەندییەکانی یەکێتی بوو. چەند سەرکردەیەکی دێرینی تری حزبەکەش بەشداری کردنیان دیار نییە. سەرچاوەکەی نزیک لە لاهور شێخ جەنگی بەناڕاستەوخۆ ئاماژەی بەوە کرد کەبەشێک لەو سەرکردانە پەیوەندیان لەگەڵ لاهوری شێخ جەنگی دروستکردووە. «ژمارەیەك سەركردایەتی و ئەنجومەنی باڵای یەكێتی بەشداری كۆنگرەی یەكێتی ناكەن و خەڵكی تریش هەیە لەدەرەوەی یەكێتی پەیوەندی بەم بەرەیەوە دەكات لەدهۆكەوە تا خانەقین خەڵكی تێدایە، داوامان لەكەس نەكردووە لەگەڵمان بێت بەڵام خەڵكێكی زۆر پەیوەندییان كردووەو ئەم لیستە هەموو لایەن و كۆمەڵانی خەڵكی كوردستانیش لەخۆدەگرێت»، سەرچاوەكەی نزیك لەلاهوری شێخ جەنگی وای وت. ئەو سەرچاوەیە باسی لەوەشكرد:»ئێمە تەنیا كار لەسەر دەنگەكانی یەكێتی ناكەین دەمانەوێت خەڵكێكی زۆر لەدەوری ئەم لیستە كۆببێتەوە، بەڵام بەشێوەی ئەلكترۆنی دەنگدان بكرێت پێشهاتێكی خراپەو لایەنەكانیش ناڕەزاییەتیان دەربڕیوە بۆ ئەوەی رێگری لەساختەكاری بكرێت لەهەڵبژاردن». سەبارەت بەبەشداریكردنی چەند سەركردەیەكی ناڕازی لایەنەكانی دیكە، ئەو سەرچاوەیە وتی:»تائێستا بڕیار وایە لاهوری شێخ جەنگی سەرۆكی لیستەكە بێت و بیروڕا گۆڕینەوە لەگەڵ زۆر سەركردە لەئارادایە بەتایبەت عوسمانی حاجی مەحمود كە نزیكبوونەوەو بیروڕا گۆڕینەوە هەیە بۆ كاری پێكەوەیی، بەڵام هێشتا زۆر شت هەیە لەسەر لیستەكە یەكلایی نەبووەتەوە بەڵام بەرنامەیەكی سیاسی نوێمان دەبێت، چونكە ناكرێت ئەم دۆخەی هەرێم بەردەوام بێت و هەر رۆژەو بڕیارێك لەدژی هەرێم دەربچێت لەدادگای فیدراڵیەوە، ئێمە پێمان وایە هەرێمی كوردستان موڵكی یەكێتی و پارتی نییەو دەبێت لەم دۆخە رزگار بكرێت». جوڵەی نوێی لاهوری شێخ جەنگی لەكاتێكدایە، دوای دووساڵ لەڕووداوەكانی هەشتی تەمموزی 2021 كەتیایدا لەهاوسەرۆكی یەكێتی دوورخرایەوە، بەناوی یەكێتییەوە پەیامی رادەگەیاندو كاری سیاسی دەكرد، بەڵام بەیەكلابوونەوەی دەستپێكردنی كۆنگرەی پێنجی یەكێتی لە 27-9-2023 لاهوری شێخ جەنگی بەفەرمی جیابوونەوەی خۆی لەو حزبە راگەیاند.

هاوڵاتی  بەریوبەری نەخۆشخانەی سوتاووی شاری دهۆک رایگەیاند کەسێکی تر کە برینداربوو لە روداوەکەی حەمدانییە لە دهۆک گیانی لەدەستدا و دۆخی تەندروستی بریندارەکانی تریش جێگیر نییە. د.شیرین ئەنوەر، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی سووتاووی لەشاری دهۆک بە هاوڵاتی راگەیاند،" بریندارێکی تری روداوەکەی حەمدانیە لە شاری دهۆک گیانی لەدەستدا کەژنێک بوو تەمەنی 55 ساڵ بۆ بەناوی (نادیرا)." د. شیرین ئەنوەری وتیشی،  "ئەوانەی تا ئێستا لەدهۆک گیانیان لەدەستداوە ژمارەیان گەیشتە 3 کەس." بەپێی وتەی بەرێوبەری نەخۆشخانەی سوتاووی شاری دهۆک، تا ئێستا 20 بریندار لەحەمدانیەوە گواستراونەتەوە بۆ دهۆک کە لەرێگا دا یەکێکیان گیانی لەدەستدا و ئەوانەشی ماون دۆخی تەندروستییان جێگیر نییە.  پێشتریش سامان بەرزنجی وەیزیری تەندروستی حکومەتی هەرێم رایگەیاند، دوو برینداری رووداوەکەی حەمدانییە لە هەرێمی کوردستان گیانیان لەدەستداوە کە یەکێکیان لە شاری دهۆک بووە و ئەوی تریش لە هەولێر بووە.  شەوی رابردوو ئاگرێکی گەورە لە قەزای حەمدانییەی عێراق لە ئاهەنگێکی بووک گواستنەوە کەوتەوە و دەیەها کەس گیانیان لەدەستدا و چەندین برینداریش گواسترانەوە بۆ دهۆک و هەولێر.

هاوڵاتی نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان  لە میانه‌ی وتارێكدا له‌ كۆنگرەی پێنجه‌می یه‌كێتی رایگه‌یاند، هیوادارم كۆنگره‌ی یه‌كێتی بۆ دۆخی سیاسی هه‌رێم و عێراق ئه‌نجامی باش و ئه‌رێنی هه‌بێت، هه‌ر لێره‌وه‌ به‌وپه‌ڕی رێز و شكۆوه‌ خوالێخۆشبو سه‌رۆك مامجه‌لال به‌بیر ده‌هێنینه‌وه‌، گیانی شاد و یادی هه‌میشه‌ به‌خێربێت". وتیشی، "یه‌كێتی نیشتمانیی كوردستان یادگاری مامجه‌لاله‌ و ده‌بێت له‌سه‌ر هه‌مان بیر و ئاڕاسته‌ی كاركردنی مامجه‌لال بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌كان و به‌رژه‌وه‌ندی گشتی به‌رده‌وام بێت". نێچیرڤان بارزانی باسی لە تەبایی نێوان لایەنە سیاسییەکانیش کرد و گوتی، "هێز و مانەوەی هەموومان لە تەبایی و یەکڕییدایە، پێچەوانەکەیشی زیانی بۆ هەرێمی کوردستان هەیە." لە درێژەی وتارەکەیدا ڕایگەیاند، "هێز و مانه‌وه‌ی هه‌مومان له‌یه‌كڕیزیدایه‌ و پێچه‌وانه‌كه‌شی لاوازبونی هه‌رێمی كوردستانه‌، دۆخی هه‌رێم ئه‌وه‌ ده‌خوازێت لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان هه‌رچی ناكۆكیان هه‌یه‌ به‌لاوه‌ی بنین بۆ تێپەڕاندنی هەموو سەختییەکان و بۆ تێپەڕاندنی کێشەکان بۆ چارەسەرکردنیان و پاراستنی دەستکەوت و مافە دەستورییەکانی هەرێم تاکە ڕێگە لەبەردەمماندا بەردەوامی و درێژەدانە بە هاوکاری و یەکتر قبوڵ کردن هاوبەشی و کاری پێکەوەیی لایەنە سیاسییەکان و پێکهاتەکانی هەرێمی کوردستانە لێرە و لە بەغدا" له‌باره‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستانیشه‌وه‌، سه‌رۆكی هه‌رێم وتی، "پێویستە هه‌مو لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان كاربكه‌ن بۆئه‌وه‌ی شوباتی داهاتو ده‌نگدانێكی سه‌ركه‌وتو بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان به‌ڕێوه‌بچێت، هه‌روه‌ها ئه‌ركی پارتی و یه‌كێتیه‌ له‌گه‌ڵ سه‌رجه‌م لایه‌نه‌كانی دیكه‌ كار بۆ سه‌رخستنی هه‌ڵبژاردن بكه‌ن". سەرۆکی هەرێمی کوردستان جەختی لە چارەسەرکردنی کێشەکانی نێوان هەولێر و بەغدا کردەوە و وتی، "هەرێمی کوردستان دەیەوێت سەرجەم کێشەکانی لەگەڵ عێراق بەپێی دەستوور چارەسەر بکات.. نابێت بودجە و مووچەی هەرێمی کوردستان بکرێتە بارمتەی سیاسی."      

سەركۆ جەمال ڕۆژی  27ی ئەیلولی 2023 یەكێتی نیشتیمانی كوردستان پێنجەمین كۆنگرەی خۆی دەستپێكرد، ئەم كۆنگرەیە بۆ یەكێتی سەختە، چونكە دووساڵ بەسەر رووداوەكانی هەشتی تەمموز لەناوخۆی ئەو حزبە تێدەپەڕێت، كەتێیدا لاهور شێخ جەنگی وەك هاوسەرۆكی یەكێتی دوورخرایەوەو بەشێك لەسەركردەكانی ئەو حزبەش كەنزیكبوون لێیەوە بەهەمانشێوە دوورخرانەوە، چاوەڕواندەكرێت ئەم كۆنگرەیە پەیكەری حزبەكە بگۆڕدرێت. بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی، لەكۆنگرەی پێنجدا دەستكاری پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی و پەیكەری سەركردایەتی حزبەكەش دەكرێت، بەجۆرێك سیستەمی هاوسەرۆكایەتی كە لەكۆنگرەی چوار جێگیركرابوو هەڵدەوەشێنرێتەوە، بەوەش بافڵ تاڵەبانی وەك سەرۆكی یەكێتی هەڵدەبژێردرێتەوەو ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی و مەكتەب و بەشێك لەئۆرگانەكانی ئەو حزبەش گۆڕانكاری بەسەردا دێت. ئەوەی ئەمجارە بۆ كۆنگرەی یەكێتی جیاوازە، بەشێك لەسەركردەو كەسە نزیكەكانی لاهور شێخ جەنگی بەشدارییان پێناكرێت و دەنگی ناڕەزایەتییان بەرزبووەتەوە. سەردار هەركی، ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان، كەیەكێكە لەدوورخراوەكان، بەهاوڵاتی وت:» ئەم كۆنگرەیە لەكاتێكدایە كەزەمینەی كۆنگرەكردن فەراهەم نییەو كاری لەپێشینەی دیكە هەیە. لەلایەك لەهەمووكات زیاتر دۆخی ناوخۆ پێویستی بەپرۆسەی ئاشتەوایی و تەبایی هەیە، لەلایەكی دیكە دوو هەڵبژاردنی گرنگ و چارەنووسسازمان لەبەردەمە، پێویست دەكات یەكێتیی خۆی بۆ ئەو هەڵبژاردنانە ئامادەبكات». وتیشی:» كۆنگرەكردن لەم بارودۆخەو بەبێ بوونی زەمینەیەكی لەباری هێمنی و سەقامگیریی ناوخۆیی، زیان بەدەنگ و پێگەی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان دەگەیەنێت، بۆیە پێموایە ئەم كۆنگرەیە لەهەلومەرجێكدا دەكرێت كە زەمینە لەبار نییەو لەئەنجامدا زیان بەیەكێتی دەگەیەنێت، رەنگە ئەم كۆنگرەیە لەبری چارەسەركردن گرفتەكان قووڵتر بكاتەوە». پەیامی ئەو سەركردایەتیەی یەكێتی لەكاتێكدایە،فێنك ئەحمەدو ژینۆ محەمەد كەهەردووكیان ئەندامی سەركردایەتی یەكێتین، رایدەگەیەنن كەبەشداری كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتی ناكەن.  فێنك ئەحمەد دەڵێت:» ئامادەنیم بەشداری كونگرەی پێنجی یەكێتی بكەم، ئەم كونگرەیە نەك كونگرەی رێكخستنەوەی  یەك وتاری و یەك كرداری نیە، بەڵكو كونگرەی وێرانكردنی یەكێتی یە هەر لەدوای هەشتی تەمموزەوە وتوومانە ئێمە نابین بە بەشێك لەبڕیاری وێرانكردنی یەكێتی». هاوكات ژینۆ محەمەد دەڵێت:» لەهەشتی تەمموزەوە ئێمە بەهەستكردن بەبەرپرسیارێتی بەرامبەر مێژوو و سەروەریەكانی یەكێتی و خوێنی شەهیدان و میللەتەكەمان بڕیارماندا كەشەرعیەت بەگرتنەدەستی دەسەڵات بەكودەتا نەدەین و نەچووینە ژێر باری هیچ هەڕەشەو هەوڵدانێك بۆ رازیكردنمان بەئیمتیازات، بۆیە جێگەی شانازیمانە كەئەوە ئێمەین بەشداریكردنمان لەسیاسەتی بەرەو هەڵدێربردنی یەكێتی ڕەتكردەوەو ئامادەنەبووین ببینە بەشێك لەو نەهامەتیانەی بەسەر یەكێتیەكان و میللەتەكەمان دا دەهێنرێت و هەر لەسەرەتاشەوە  دركمان بەوە كرد كەئەنجامەكانی هەشتی  تەمموزو سیاسەتی ناسیاسیانەی بەڕێوەبەرانی ئێستای یەكێتی بۆ  یەكێتی و گەلەكەشمان باش نابێت و هەر لەو پێناوەش بەردەوامبووین لەسەر هەڵوێستەكانمان». هاوكات چەتۆ ساڵح، ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی رایگەیاند:» بەحەسرەتێكی قووڵەوە بڕیارمدا وەكو ئەندامێكی سەركردایەتی یەكێتی كەمتمانەی هەردوو كۆنگرەی سێ و چوارم بەدەستهێنابوو، چیتر لەناو سەركردایەتییەكی بێ رۆڵ و لاوازو ناكاریگەر نەبم». دەشڵێت،»بەشداری كۆنگرەی پێنجەمیش ناكەم، چونكە بەكۆنگرەیەكی پەلەپەل و بێزەمینەو بۆ هەڵكڕوزاندن و زاڵبوونی مەرامە ترسنۆكەكانی دەزانم، ئێستا یەكێتی لەحزبی هێزی بیرو بازوو داماڵراوە بۆ بازووی بێ بیر، بەنەفەسی بوغزو قینەو پاكتاوكردن بۆ راماڵینی رەمزو كەسە دەركەوتووەكان ملی هەڵدێری گرتووە». لەلایەن خۆشیەوە ئاراز  شێخ جەنگی، ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان كە لەدوای رووداوەكانی هەشتی تەمموز لەپۆستەكەی سڕكراوە، لەپەیامێكدا دەڵێت:» نەمدەویست هیچ بنووسم لەسەر ئەم وەزعەی كەیەكێتی تێدایە،كە من چەند هەفتەیەك پێش ئێستا رای خۆم وت كەبەشداری لەم مەهزەلەیە ناكەم كەناونراوە كۆنگرە، من حەزدەكەم بەو هەڤاڵانەو جەماوەری یەكێتی بڵێم كەئەمە بەشی كۆتایی فلیمەكەی هەشتی تەمموزە كە بەهاوكاری دامودەزگای ئیقلیمی و بەپاڵپشتی هەندێك كەس لەناو پارتی دیموكراتی كوردستان كرا». ئاراز شێخ جەنگی دەشڵێت:» شتێك نامێنێت بەناوی یەكێتیەكەی مامجەلال، حزبێكی نوێ‌ لەمانە دروستدەكرێت كەهەردەم لەدژی مامجەلال كاریان كردووە، پێموایە ئێستا كۆمەڵێك كەس دەستیانگرتووە بەسەر یەكێتی و بەكاریدەهێنن بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان و خەڵكە تێكۆشەرو ماندووەكانیش پەراوێزدەخرێن». ئەو ئەندامەی سەركردایەتی یەكێتی ئەوەشی نووسیوە:» بەداخەوە ئەمەی ئەم كارەش دەكات دوو كەس بەناوی كوڕانی مامجەلالەوە دەیكەن كەكۆمەڵێك خەڵكی هەلپەرستیان لەدەور كۆبووەتەوە، بۆیە داوا لەهەموو تێكۆشەرە بەئەمەكەكانی یەكێتی دەكەم كەخۆیان بەدوور بگرن لەم بارودۆخەو لەكۆتاییهێنان بەم حزبە كەزیاتر لە 20 هەزار شەهیدی لەپێناو دراوەو بۆ خزمەتی خەڵكی كوردستان دروستبووە». پێشتریش مەلا بەختیار ئەندامی ئەنجومەنی باڵای سیاسی و بەرژەوەندیەكانی یەكێتی لەپەیامێكدا رایگەیاند:» ئۆباڵی بەشدارینەكردنی من و هەڤاڵەكانی ترم لەكۆنگرەی پێنجی یەكێتی لەئەستۆی مەكتەبی سیاسی بەگشتی و هەڤاڵ بافڵ تاڵەبانی-یە بەتایبەتی، سێ‌ هەفتە لەمەوپێش لەگەڵ هەڤاڵ بافڵ دانیشتم زیاد لەكاتژمێرو نیوێك گفتوگۆمان كرد، بەڵام گفتوگۆكانمان ئەنجامی نەبوو». وتیشی:» ئەوان دەیانەوێت 21 بۆ 31 كەس بكەنە ئەندامی ئەنجوومەنی باڵاو پەیڕەوی بۆ دانێن، بڕیاربوو، ناوی ئەوانەی دەكرێنە ئەندامی ئەنجوومەنی باڵا بنێرن لەگەڵ پەیڕەوەكەی، بەڵام تائێستا نەیانناردووە، لەكاتێكدا دوو رۆژی تر كۆنگرە دەبەسترێت». مەلا بەختیار دەشڵێت:»هەڤاڵ بافڵ پێیوایە، دۆخی یەكێتی زۆر باشەو وڵاتانیش لەسیاسەتی یەكێتی رازین، تەنانەت وتی  سەردانی توركیاش دەكەم و چارەسەری كێشەكان دەكەم، بەڵام ئەنجامەكەیمان بەچاوی خۆمان بینی». لەدرێژەی قسەكانیدا مەلا بەختیار دەشڵێت:» كۆنگرەكانی پێشوو شەش مانگ بۆ ساڵێك ئامادەكاری دەكرا، بەڵام ئێستا هیچ ئامادەكارییەك نەكراوەو پەیڕەوی ناوخۆش پێشێلكراوە، بۆ هەڵبژاردنی ئەندامانی كۆنگرە پرۆسەی دیموكراسی جێبەجێنەكراوە، چونكە ئەوەی كراوە دەستنیشانكردن بووە، نەك دەنگدان». جگە لەو ئەندام سەركردایەتی و بەرپرسانەی یەكێتی كەپەیامیان هەبووەو بەشداری كۆنگرە ناكەن، نزیكەی 15 ئەندامی دیكەی سەركردایەتی ئەو حزبەش كەهیچ پەیامێكیان نییە بەشداری كۆنگرە ناكەن، هاوڵاتی پەیوەندی بەچەند كادیرێكی پێشكەوتووی یەكێتیەوە كرد لەمەڵبەندو مەكتەبە جیاوازەكان بەڵام بەشێكیان ئامادەنەبوون لێدوان بدەن هەرچەندە لەپاڵاوتن بۆ كۆنگرەش دەرنەچوون. یەكێك لەو كەسانەی لەمەڵبەندی سلێمانی بۆ كۆنگرە دەرنەچووە، محەمەد باڵخییە، ئەو بەهاوڵاتی وت:»هیچ خروقات و دەستەگەرییەك لەهەڵبژاردنەكەی مەڵبەندی سلێمانیدا نەبووەو بەبێ كێشە بەڕێوەچووە، لەكۆی 54 كاندید 19 یان دەرچوون، پیرۆزباییان لێدەكەم گرنگ ئەوەیە كۆنگرە سەركەوتوو بێت». لەبارەی چۆنیەتی بەڕێوەچوونی كۆنگرە هاوڵاتی پەیوەندی بە ستران عەبدوڵا ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتییەوە كرد، وەڵامی چەند پرسیارێكی هاوڵاتی دایەوە. ئەو ئەندامەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی بەهاوڵاتی وت:»یەكێتی ئێستا تۆكمەترەو بڕیاری سیاسی تێیدا بەیەكگرتوویی دەدرێت و داهاتووی سیاسی یەكێتی روونبووەتەوە، بۆیە ئەم كۆنگرەیە ئاسانتر بەڕێوەدەچێت، شێوەی بەڕێوەچوونی كۆنگرەو دەزگاكانیش لەم كۆنگرەیە جیاواز دەبێت كەئەوەش مافێكی ئاسایی هەر حزبێكەو پەیڕەوی ناوخۆ داویەتی». وتیشی:»ئێمە وا سەیری كۆنگرە دەكەین كە هەر بڕیارێك دەربكات شەرعیەتی هەیە، كۆنگرەش بۆ ئەو كەسانەیە كەبەشداری تێدادەكەن و رێوشوێنەكانی دیاریكراوە، سەركردایەتیەكانی پێشوو و ئێستا، ئەنجومەنی باڵای سیاسی و پێشمەرگەكانی حەفتاو هەشتاكان ئەو كەسانەشی كە بەدەنگدان لەهەڵبژاردنی كۆنفرانسەكانەوە هاتوون و ئەو 100 كەسەی كە لەدەسەڵاتی سەرۆكی یەكێتییە بانگیان بكات». «دەسەڵاتی ئەو 100 كەسە كاتی خۆشی مام جەلال هەیبووە كە بەتەزكیە خەڵكێك هاتووەتە كۆنگرەوە، ئەو كەسەشی نایەتە كۆنگرە شتێكی ئاساییەو ئەم كۆنگرەیە بڕیار لەهەتاهەتایی هیچ حزبێك نادات و كۆنگرەی دیكەش دەبێت، ئەو بڕیارانەی لەم كۆنگرەیە دەدرێت بۆ كۆنگرەی داهاتووش دەخوات هیواداریشین بەزوویی كۆنگرەكانی دیكەش ئەنجامبدرێت، هەر كەسێكیش نایەت ئازادە چۆن باسی دەكات بەڵام ناتوانێت بڕیار لەسەر كۆنگرە بدات».